Konopnica – fakty i zagadki

Anna Nierychlewska

Konopnica – fakty i zagadki

Tom 5 (2005)

Anna Nierychlewska Uniwersytet Łódzki

KONOPNICA - FAKTY I ZAGADKI

W ieś K o n o p n ica p o ło żo n a je s t w w oj. łó dzkim , pow. w ieluńsk im , w pob liżu drogi prow adzącej z W ielu n ia do Ł asku, ok. 4 km na płn. od R ychłocic. Ta m a­ low n iczo u sy tu o w an a przy m ean dru jący ch zakolach W arty m iejscow ość m a cie­ k a w ą przeszłość. W p o bliżu w si, n a praw ym b rzegu W arty, znajdu je się im p o n u ­ ją c y c h ro zm iaró w grod zisk o stożkow ate, n iestety w znaczn ym stopniu zn iszczo ­ ne przez erozję rzeczną. P o je g o płd. stronie, n a polu n azyw anym w m iejscow ej trady cji „M ieścisk iem ” , ró w n ież zn ajd o w an o fragm enty naczy ń ceram iczny ch kultury łużyck iej, w scho d ni opom orski ej oraz z okresu średniow iecza i n ow ożyt- ności. D o p ełn ieniem zab y tk ow eg o k om p lek su o sad n iczeg o je s t neogotycki p a­ łac, n ajpraw dopodobniej p o sadow iony na fu n dam entach starszego założenia, oraz poch o d zący z poł. X V II w. k ościół pw. św. R ocha. Tylko niektó re z w y m ien io ­ nych o biek tó w do czekały się b ad ań archeologicznych. Stąd dalsze rozw ażania, oparte w głów nej m ierze o przekazy historyczne, nie s ą w stanie w sposób saty s­ fak cjo n u jący i pełn y w y jaśn ić w szy stk ich spornych kw estii.

K o n o p n ic a w ź ró d ła ch p isan y ch po raz pierw szy b y ła o d n o to w a n a d o p iero w X IV w. - w 1391 r. w y stąp ił S togniew z K o n o p n icy i je g o b rac ia P ie tra sz i M i­ kołaj z B ębn ow a. W 1399 r. p rzed sądem w Szadku spraw ę m ieli: Stogniew , W ło ­ dek, D ziersław , F lo ria n i P io tr z K o n o p n ic y 1. D o O k sz y c ó w n a le ż a ły o p ró cz K o no p n icy tak że i o k o liczn e w sie - W ola K o n o p n ic k a i B ębnów , którym i b racia A ndrzej i Ja n p odzielili się w 1413 r.2. K o n o p n ic a p rzy p ad ła Janow i (Johannes de K o n o p n icza al. K ono p ka), g d y ż od 1417 r. pisał się on z tej m iejsco w o ści3. W p o ło w ie X V w. w ieś należała do T om asza i M ik o łaja z K onopnicy, h. O ksza,

1 R. R o s i n, Słownik historyczno-geograflczny ziemi wieluńskiej w średniowieczu, Warszawa 1963, s. 96; idem, Ziemia wieluńska w X II-X V I w. Studia z dziejów osadnictwa, Łódź 1961, s. 164; S. К o z i e r o w s к i, Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej wschodniej Wiel­ kopolski, t. 1, Poznań 1926, s. 189.

2 R. R o s i n, Słownik..„s. 96, 159.

św iad czący ch w sądzie ziem sk im sieradzkim w 1. 1440-14544 W k o ń cu X V w. należące do O kszy có w K ono p nica, W ola K o n o p n ick a i B ęb n ó w by ły ju ż w zn acz­ nym stopniu rozdrobnione. W 1498 r. B artłom iej, syn M ikołaja, sprzedał sw oje u działy w K onopnicy, W oli i B ęb n o w ie z a 2 0 0 grzy w ien stryjecznem u bratu M i­ kołajow i, zw an em u B arab asz, zap ew n e synow i Tom asza. P o zo stałe części w y ­ m ien io n y ch w si p o siad ał b ra t M ik o ła ja - S tanisław o p rzy d o m k u N itra, który w 1497 r. zapisał n a n ich w ia n o w w y so k o ści 200 g rzy w ien swojej żo nie K ata­ rzyn ie5. O d k o ń ca X V i n a p o czątku X V I w. O kszy ce zaczęli p o zby w ać się sw o ­ ich u d z ia łó w w K o n o p n ic y i okolicy. P ie rw sz e u d z ia ły w K o n o p n icy i przy le­ gły ch d o b rach zakupił (lub po siad ł w d ro d ze zastaw u) w 1484 r. Jan K ro czow ski h. Jastrzęb iec z K ro czo w a6. W 1502 r. A gn ieszk a, w d o w a p o D ziersław ie z K o ­ nopnicy h. O ksza, sprzedała J. K roczow skiem u sw oją części K onopnicy i B ębno ­ w a 7. P o zo stałą część K onopnicy, W oli K onopnickiej i B ębnow a nabył tenże Jan w 1507 r. od M ik ołaja „B arabasza” z a 370 g rzyw ien8. R o dzin a K roczow skich od nazw y m iejscow ości przyjęła nazw isko K onopniccy. P o zm arłym w 1509 r. Janie dziedziczył je g o syn A ndrzej, dw orzanin królew ski, w ojski w ieluński w latach 1510- 1542, sta ro sta w ie lu ń sk i w ia ta c h 1531-1542, zm arły w 1543 r.9oraz, w e d łu g B. W ojciechow skiego, poto m k o w ie drugiego, niezn aneg o z im ien ia syna, zm ar­ łe g o je sz c z e w 1497 r.10. A ndrzej w y d ał w 1514 r. 6 d en aró w n a w óz i 3 n a w o ły 11.

4 А. В o n i e с к i, Herbarz polski, t. 11, Warszawa 1907, s. 106. Mikołaj, jako właściciel Ko­ nopnicy, Woli Konopnickiej i Bębnowa odnotowały został również w 1461 r, S. К o z i e ro w - s k i , op. cit., t. 1, s. 11; t. 2, s. 238. Wykupił on w tymże roku części w Konopnicy, Bębnowie i Woli od swojego brata Jana; R. R o s i n, Słownik..., s. 96, 159.

5 A. B o n i e c k i , op. cit., t. 11, s. 106; S. U r u s k i , A.A. K o s i ń s k i , A. W ł o d a r s k i , Rodzina. Herbarz szlachty p o lskiej,t. 7, Warszawa 1910, s. 189; R. R o s i n, Słownik..., s. 96,160.

6 R. R o s i n, Słownik..., s. 96, 160. Udziały w kolejnych dobrach również mogły przechodzić w ręce Kroczowskich na drodze zastawu - w 1499 r. Mikołaj Konopnicki pożyczył od Jana Kro- czowskiego 10 grzywien pod zastaw 1 łanu w Woli.

7 А. В o n i e ć ki, op. cit., t. 11, s. 106.

8 A. B o n i e c k i , op. cit.,t. 11, s. 105, 106; S. U r u s k i , op. cit., t. 7, s. 189. Mikołaj „Bara­ basz” Konopnicki piastował urząd podsędka wieluńskiego w latach 1516-1519. Pisał się z Wierz- chlasu. Zmarł w 1519 r. (U rzędnicy, t. 2, z. 2, nr 1699, s. 263; Matricularum Regni Poloniae Summaria excussis, qui in C hartophylacio Maximo Warsoviensi asservantur, wyd. T. Wierzbow­ ski, pars. IV vol. 1, Varsoviae 1905, vol. 2, Varsoviae 1912, vol. 3, Varsoviae 1915 (dalej MRPS), t. 4, nr 12117 - informacja o śmierci).

9 Urzędnicy..., t. 2, z. 2, nr 1813, 1779; MRPS, t. 4, nr 21175 (informacja o śmierci).

10 B. W o j c i e c h o w s k i , Z K roczow a i Konopnicy Konopniccy herbu Jastrzębiec. Dzieje rodu, Warszawa 1984, mps, tab.l (za jego udostępnienie serdecznie dziękuję panu Wrzesińskiemu). Istnienie tego syna byłoby jednak wątpliwe w świetle zapisu u Bonieckiego, że pierwsza żona Jana, Dorota Podłęska zmarła bezdzietnie w 1502 г. (А. В o n i e с к i, op. cit.,t. 12, s. 287).

N astęp n ie K o n o p n icę w raz z okolicznym i w siam i dziedziczyli p oto m k ow ie A n ­ drzeja (lub obu braci). A ndrzej m iał 3 córki i 4 synów nieznan ych z im ien ia12, je g o b rat je d n e g o syna W ojciecha (1 4 9 7 -1 552 )13. W 1547 r. A ndrzej, J a k u b 14i Jan K o n o p n iccy (w yw odzący się z linii A n d rzeja lub je g o b rata) otrzym ali w ieś B ie- n iec15. A ndrzej i Jakub (Jan m usiał um rzeć na krótko przed 1552 r.) w ym ienieni byli ja k o dziedzice K onopnicy, B ębnow a, Woli K onopnickiej i W ałkow a w 1552 r. U ruski w y m ien ia tak że w śró d w łaścicieli K onopnicy W ojciecha, p od sęd k a w ie ­ lu ń sk ie g o 16 17. W ty m że czasie b y ła tam k arczm a i n o w o pobud ow an y m ły n {„mi­ nera...nova aedificatur”)11. Z inicjatyw y braci W ojciecha, A ndrzeja, Jak u b a i Ja ­ n a K o n o p n ica stała się o d ręb n ą parafią, ery g o w a n ą przez arcy b isk u p a M ik o łaja D zierzg ow skieg o w 1552 r. B racia u fundow ali i uposażyli drew niany kościół w raz z bud y n k am i p leb a n i18. W X V I i n a pocz. X V II w. udziały w dob rach kon op nic- kich m ieli także Aleksy, podsędek w ieluński w latach 1590-1596, zm arły w 1598 r. i je g o synow ie: Jan, który po ojcu został p odsędkiem w ieluń skim i spraw ow ał tę funk cję od 1598 r. do śm ierci w 1602 r. oraz S am u el19. A ndrzej K ono pn icki zm arł w ia ta c h 80. X V I w., Jakub n a p rzeło m ie 1596/1597. W 1615 r. w łaścicielem K o n o pn icy był H ieron im (1567 -1 6 41 ) - syn Jak u b a - z a tą h ip o te z ą o pow iedział się B. W ojciech ow ski20, lub A ndrzeja, ale nie w o jsk ieg o w ieluń skieg o, j a k po dał U ru sk i21; H iero nim był w o jsk im sieradzkim w latach 1611-1617, chorążym sie­ radzk im w ia ta c h 1617-1618, k asztelanem spicy m ierskim w ia ta c h 1618-1641.

12 Jadwigę, żonę Piotra Bużeńskiego, Annę, żonę Mikołaja Dębowskiego i nieznaną z imienia - żonę Mikołaja Radoszewskiego, K. N i c s i c c к i, op. cit., t. 5, s. 214; S. U r u s к i, op. cit., t. 7, s. 189.

13 B. W o j c i e c h o w s k i , op. cit., tab. 3.

14 W iatach 1565-1582 piastował urząd cześnika sieradzkiego, w iatach 1584-1596 sędziego wieluńskiego. Zmarł na przełomie 1596/1597 r., Urzędnicy..., t. 2, z. 2, nr 974, 1745, s. 263; A. B o n i e c k i , op. cit., t. 11, s.105.

15 Nadanie nastąpiło 24 1 1547 r. w Krakowie, MRPS, t. 4, nr 22636. B. Wojciechowski łączy ich z linią nieznanego z imienia drugiego syna Jana Konopnickiego i uważa, że byli synami Woj­ ciecha, zm. w 1552 r, B. W oj C i e c h o w s k i , op. cit., tab. 2.

16 S. U r u s k i , op. cit., t. 7, s.189. Wojciech, podsędek wieluński w latach 1550-1570, zmarł na przełomie 1570/1571, Urzędnicy..., t. 2, z. 2, nr 1701.

17 A. P a w i ń s к i, Źródła dziejowe, t. 13, PolskaXVI wieku p o d względem geograficzno-staty- stycznym, Wielkopolska, t. 2, w drukami Józefa Bergera, Warszawa 1883, s. 289. Byli także wła­ ścicielami tychże miejscowości w 1579 r., S. U r u s k i , op. cit., t. 7, s.189.

18 J. Ł a s к i, op. cit., t. 2, s. 132, przypis 2 (pióra J. Korytkowskiego).

19 Urzędnicy..., t. 2, z. 2, nr 1703 (Aleksy); 1704 (Jan), A. B o n i e c k i , op. cit., t. 11, s. 105. B. Wojciechowski łączy ich z linią Andrzeja, wojskiego wieluńskiego. Aleksy, Adrian i Piotr Konopniccy byli jego wnukami. Z nich tylko Aleksy pozostawił potomków - synów Jana i Sa­ muela oraz córki Agnieszkę i Annę, B. W oj C i e c h o w s k i , op. cit., tab.2.

20 B. W oj C i e c h o w s k i , op. cit., tab.3. 21 S. U ru s к i, op. cit., t. 7, s.189.

U fu nd ow ał on w K o n opn icy m uro w any k ościół i klaszto r 0 0 . paulinów . Z m arł w 1641 r.22. Ź ró d ła nie p o d a ją żad n y ch w iadom ości o je g o potom kach. O d poł. X V II w. losy licznie reprezentow anej ro d ziny K o no p n ick ich stają się coraz b a r­ dziej sk o m p lik o w an e. O p ie ra jąc się n a lak o n ic zn y c h w z m ia n k a c h zaw a rty c h w herbarzach, tru d n o je s t p o łączy ć ze so b ą p o szczegó lne osoby. W X V II-w iecz­ ny ch d o k u m en tach zn ajd u jem y zapisy o n astęp u jący ch przed staw icielach teg o rod u: W o jc iec h u , m ie c z n ik u w ie lu ń s k im w 1635 r.23, S ta n isła w ie , w o js k im w sch o w sk im w ia ta c h 1670-1675, zm arłym 12 X II 1675 r24 A ndrzeju, Jakubie i P aw le, k tórzy podpisali elekcję k ró la M ich ała W iśniow ieck iego (w 1669 r. - przyp. aut.)25, A dam - deleg at ziem i w ieluńskiej n a elekcję w 1697 r.26. N ie w ia­ dom o je d n a k ż e ja k i by ł ich stopień p o k rew ieństw a z H ieronim em .

W ko ń cu X V II w. dziedzicem K o no p nicy oraz G łuchow a, W ałkow a, W ro ń­ skich, S krzynna i N iem ierzy n a został M ikołaj A ntoni Siem ianow ski h. G rzy m a­ ła (zm . 1697), w ia ta c h 1672-1681 cześnik, w ia ta c h 1681-1693 sędzia w ielu ń ­ ski, n astęp nie kasztelan w ielu ń sk i od 1693 r.27. N ie w iad o m o dokładnie, kiedy i w ja k ic h okoliczno ściach w szed ł w posiadanie opisyw anych dóbr. S iem ianow ­ scy pochodzili z S iem ianow a w ziem i gostynińskiej. M ikołaj A ntoni b y ł je d n y m z pięciu synó w A lek san d ra K a z im ierz a i B arbary z R ako szy n a28. W ziem i w ie ­ luńskiej ja k o pierw szy z braci osiadł w 1663 r. M arcin (ok. 163O-1694) - podsta- rości i sędzia grodzki w ielu ński, cześn ik sieradzki, następ n ie k asztelan w ie lu ń ­ ski29. D y sp o n u ją c k ap itałem , w y k u p ił on w 1672 r. od Ja n a R a d z iejo w sk ieg o dziedziczne w sie S iem ian o w skich w w oj. raw skim (Siem ianów , N arty i Łazy).

22 А. В o n i e c k i , op. cit., t. 11, s.105; K. N i e s i e c k i, op. cit., t. 5, s. 214; Urzędnicy..., t. 2, z. 2, nr 1333, 958, 1389. Inskrypcja objaśniająca portret: „HK (Hieronimus Konopnicki) DK (de Konopnica) CS (Castellanus spicimiriensis) Natus 1567 Aetatis suae 74 ObiitAD 1641 Men (Mensis) bris (Octobris) die 19 ” oraz tablica zawieszona pod portretem Hieronima w kościele w Konopnicy.

23 Urzędnicy..., t. 2, z. 2, nr 1638. 24 Tamże, t. 1, z. 2, nr 1400.

25 А. В o n i e с к i, op. cit., t. 11, s. 105. 26 B. W oj c i e c h o w s k i , op. cit., s. 19.

27 Polski słownik biograficzny (dalej PSB), t. 36, s. 639; Urzędnicy..., t. 2, z. 2, nr 1581, 1752, 1612.

28 Pozostali to: Marcin, Andrzej, Mikołaj, Kasper Teodor i Aleksander Karol, N i e s i e c k i , t. 8, s. 336; PSB, t. 36, s. 638-639. Andrzej piastował w 1.1671-1683 urząd skarbnika wieluńskie­ go, Urzędnicy..., t. 2, z. 2, nr 1761; Kasper Teodor - cześnika wieluńskiego w 1.1693-1699, na­ stępnie od 1699 r. chorążego sandomierskiego, podsędka i sędziego sandomierskiego, zm. w 1704 r., Urzędnicy..., t. 2, z. 2, nr 1583, s. 289.

29 Sprawował urzędy podstarościego, później sędziego grodzkiego wieluńskiego przed 1678, następnie piastował urząd cześnika sieradzkiego w latach 1678-1692 i kasztelana wieluńskiego w latach 1692-1693, Urzędnicy..., t. 2, z. 2, nr 32, 984, 1611, s. 289.

R o zp o czął te ż sk u py w anie d ó b r w ziem i w ieluńskiej - w 1680 r. naby ł część m iasteczk a O sjaków za 5 tys. zip. od m ałżeństw a W ojciecha i A nny O jrzanow - skich, w k rótce spłacił też p o zo stały ch udziałow ców . W tym sam ym ro k u zakupił tak że 3 w sie od W acław a i S tanisław a R eklew skich: Łaszew , M ierzy ce i P rz y ­ w óz. D zierżaw ił też P u d łó w i P udłów ek. Jeg o ż o n ą (ślub odbył się przed 1667 r.) b y ła A n n a O lszo w sk a (zm . 1683), córk a Jana, kasztelan a b rzeziń sk iego , b rata stryjeczn ego A n d rz e ja O lszo w sk ieg o , arcy b isk u p a g n ieźn ień sk ieg o 30. W g ru d ­ niu 1682 r. M arcin o trzym ał n o m inację n a u rząd kasztelan a w ieluńsk iego , ju ż je d n a k w n iecały ro k później, w sierpniu 1693 r., odstąpił go bratu M ikołajow i A n to n iem u 31, dziedzicow i m .in. K onopnicy. M ikołaj A ntoni z ż o n ą U rsz u lą K ry ­ sty n ą R a d z iejo w sk ą m iał trzech synów - K azim ierza M acieja, A leksandra, k a­ no n ik a łęczy ck ieg o i W aleriana32. Z m arł w 1697 r.33. D w aj je g o synow ie w ybrali karierę św iecką, je d e n - A lek san d er - został kanonikiem łęczy ckim . K azim ierz M aciej spraw ow ał w 1.1691-1702 urząd cześnika sieradzkiego, następnie w latach 1703-1708 podczaszego w ieluńskiego. Z m arł w 1708 r.34. D rugi z synów - W ale­ rian A ntoni - był w 1.1708-1711 podczaszym w ieluńskim . Z m arł w 1721 r.35.

K ied y zatem K o n o p n ica p rzeszła w ręc e Siem ianow skich? B y ć m o że fak t ten nastąpił ju ż n a pocz. 2 poł. X V II w. Z akład ając, M o g ło się zdarzyć, że po b e z ­ potom nej śm ierci H ie ro n im a K o n o p n ic k ie g o w 1641 r. m ają te k p rze jęła je g o dalsza ro d zin a d ro g ą sukcesji lub zakupu. Już w latach 60. X V II w. w łaścicielem m ajątk u był M arcin K ono p n ick i lub je g o b rat M ikołaj A ntoni. B y ć m oże je s t to przypadek, ale ż o n ą M arcin a, p o ślu b io n ą przed 1667 r., b y ła A n n a O lszo w ska spokrew n iona z A n d rzejem O lszow skim (arcybiskupem gnieźn ieńsk im w latach 1674-1677), który je s z c z e ja k o b isk up ch ełm iński, k o n sekrow ał w 1666 r. u fu n ­ dow any przez H iero n im a K o n o p nickieg o kościół pw. św. R o ch a36.

D o S iem ianow skich K on o p n ica n ależała je sz c z e n a pocz. X IX w. W 1823 r. posiad aczem m ajątku b ył nieznany z im ien ia przedstaw iciel tej ro d zin y 37.

30 PSB, t. 36, s. 639.

31 Nominacja Marcina na urząd kasztelana wieluńskiego nastąpiła 18 XII 692 r, Urzędnicy..., t. 2, z. 2, nr 1611, natomiast Mikołaja Antoniego - 23 VIII 1693 r., Urzędnicy..., t. 2, z. 2, nr 1612.

32 PSB, t. 36, s. 639; K. N i e s i e с к i, op. cit., t. 8, s. 336. 33 Urzędnicy..., t. 2, z. 2, nr 1612.

34 Tamże, nr 986,1669.

35 Urzędnicy..., t. 2, z. 2, nr 1670.

36 J. Ł a s к i, Liber beneficiorum archidyecezyi gnieźnieńskiej, z poręki Towarzystwa Przyja­ ciół Nauk Poznańskiego podług kodeksów rękopiśmiennych archiwum gnieźnieńskiego i kali­ skiego wydał ks. Jan Łukowski, Nakładem i drukiem J.B. Langiego, t. 2, Gniezno 1881, s. 132 (data konsekracji kościoła).

37 Figuruje na zeznaniu do hipoteki dóbr Kozłów i Dębsko w ziemi sochaczewskiej swojej siostry Klementyny z Siemianowskich Załęckiej w Kaliszu 2 VIII 1823 r. (kserokopia dokumen­ tu udostępniona przez p. Wrzesińskiego).

O koło poł. X IX w. K o n o p n ica przeszła w ręce K ozarsk ich h. W ąż. P ierw szym w łaścicielem by ł H en ry k R u d o lf K ozarski (1830-1903) i je g o żo n a A dela z B ą- k o w sk ich K o zarsk a (1 8 46-1 90 2 )38. M ieli oni dw óch synów: Stanisław a (1872- 1936) i T adeusza (1881-1940). P ierw szy z nich otrzym ał dobra G łuchów , drugi K o n o p n icę39. P o II w o jnie m ajątek przeszedł na w łasno ść Skarbu Państw a.

Z K o n o p n ic ą zw iązan a b y ła przez m ęża Jaro sław a (z gałęzi sieradzkiej K o ­ no p n ick ich ), M a ria z W asiło w sk ich K o n o p n ick a, której có rk a Z o fia zaślu b iła w 1904 r. A d a m a M ick iew icza40. Jej po b y t w k o n o p n ic k im pałacu u p am iętn ia zaw ieszo n a przy g łów nym w ejściu tab lic a z napisem : „ W tym pałacyku przeby­ w ała nasza wybitna poetka M aria Konopnicka ”.

P o om ó w ieniu dziejó w m iejscow ości w arto pośw ięcić uw ag ę istniejący m tu zabytkom .

P ierw szym z nich je s t im p on u jące g ro d zisko n a stożku u sy tuo w an ym w z ak o ­ lu rzeki W arty, po ło żo n e ok. 0,5 km n a p ołu d nie od centrum w si. S tożek pow stał p o przez n ad syp an ie z ie m ią n atu raln eg o w y so k ieg o b rzeg u rzeki podczas k o p a­ n ia fos. Jego zach o w an a w yso k o ść w ynosi ok. 12 m. D w ie fosy o obecnej g łęb o ­ kości 10 i 7 m u tw orzo no przy w y k o rzy stan iu natu ralnych jarów . O d d z ie la ją je ziem n e w ały o szerokości do 10 m u podstaw y ze strom ym i zboczam i. D rugi w ał je s t ju ż w zn aczn y m stopniu zniw elow any. N asy p i w ały p o ro śn ię te s ą traw ą, krzew am i i drzew am i (szczególnie od strony rzeki).

Z ain tereso w an ie g rodziskiem datuje się od lat 30. X X w. W 1931 r. je g o „ o d ­ kry cia” dok o nało A k ad em ick ie K o ło P reh isto ry czn e41. G ro d zisk o b y ło ju ż w tedy w znaczny m stopniu zn iszczo n e p rzez rzekę, g d y ż b rak o w ało ok. poło w y nasy ­ pu42. Z ało żen ie to, po za badan iam i pow ierzchniow ym i, prow ad zo nym i w 1934 r. przez J. F itzk eg o 43 oraz w latach 1948 i 1949 przez J. K am ińsk ą, nie doczekało

38 Informacje o latach życia - marmurowa tablica z medalionami wmurowana wewnątrz ko­ ścioła pw. św. Rocha, w południowej części prezbiterium.

39 Informacje o datach życia i posiadanych dobrach - inskrypcje na tablicach pamiątkowych wmurowanych w zewnętrzna, południową ścianę kościoła pw. św. Rocha.

40 А. В o n i e ć ki, op. cit., t. 11, s.106.

41 J. Ż u r e k, P radzieje ziemi wieluńskiej, Wieluń 1936, s. 48.

42 J. F it z k e , N ieznane grodziska w okolicach Łodzi, „Wiadomości Ludoznawcze”, R. 111:1934, z. 1, s. 32; idem, P race archeologiczne na terenie woj. łódzkiego, „Z otchłani wieków”, R.XI: 1936, z. 8-9, s. 111; „WiadomościArcheologiczne”,R.1873, s. 29,31 (wypis w: J. Ż u r e k , op. cit., s. 95).

43 Zanotował on w Konopnicy 4 stanowiska opisane jako: grodzisko (st. 1); cmentarzysko gro­ bów skrzynkowych (pole dworskie pod lasem) (st. 2); kopiec na gruntach chłopskich (st. 3); domniemana pracownia garncarska z czasów średniowiecznych (ogród dworski, st. 4); J. F i t z - k e , P race..., s. I l l ; idem, Nowe wykopaliska, „Z otchłani wieków”, R. X:1935, z. 1, s. 15; J. Ż u r e k , op. cit., s. 48-49. Na podstawie zamieszczonych w literaturze lakonicznych opisów zabytków (fragmentów ceramiki naczyniowej, kości zwierzęcych, polepy) trudno wypowiedzieć się na temat datowania ww. stanowisk.

się do tej pory b a d ań arch eologicznych. C zas zd ecy d o w an ie nagli, gd y ż do ch w i­ li obecnej, w w y niku ciąg łeg o p o d m y w an ia przez rzekę, zn iszczen iu uleg ło ju ż b lisk o 2/3 nasypu; a p o n iew aż rze k a u tw o rzy ła w ty m m iejscu zakole, proces ten m o że w ciągu n ajb liższeg o czasu u lec akceleracji. W arto je sz c z e nadm ienić, że obiekt, m im o sw oich n iew ątp liw y ch w alorów , nie został do tej pory w p isan y do reje stru zab y tk ó w , co w z d e cy d o w a n y sp o sób u tru d n ia sa n k cjo n o w a n ie je g o ochrony.

P o d c z a s p rzep ro w a d z o n y ch w ia ta c h 1948 i 1949 b a d a ń p o z y sk an o b a rd z o nieliczny m ateriał ceram iczn y opisany przez J. K a m iń s k ą ja k o „Ułamki naczyń w yrabianych z gliny zm ieszanej z piaskiem , w którym w idać niekiedy całe ka­ wałki kwarcu; w ypał czerwonawy, ornament z równoległych rowków ” o raz „ ułam­ ki naczyń o łagodnym profilu kołnierza, z wgłębieniem od w ewnątrz na pokryw ­ kę; glina w przełom ie spoista, barwy piaskow ej; naczynie obiegają pasm a rów­ noległych rowków ”. P ie rw sz e z w yżej o p isan y ch n a c zy ń a u to rk a z a licz y ła do w czesn o śred nio w iecznych, d ru g ie do p ó źn o średniow ieczny ch44.

O kres fu n k cjo n o w an ia obiek tu b y ł b ard zo różnie określany p rzez bad aczy - J. K a m iń sk a łą c z y ła g o z Ш okresem w czesn eg o średniow iecza45 (czyli zam y ka- ją c y m się do poł. Х Ш w.), J. Szym czak z pocz. Х Ш w.46. L. K a jz er zaw arł ram y czasow e u ż y tk o w an ia g ro d zisk a pom iędzy Х Ш , a X V I/X V II w.47, p rzesuw ając w n ow y ch o p racow aniach p o czątek fu nk cjo n o w an ia grod u n a przeło m Х Ш /XTV, 1 poł. X IV w.48 T rudno sp recy zo w ać p ow y ższe daty bez przep ro w ad zen ia badań archeologicznych. N ajpraw do p od o b n iej g ró d pow stał z inicjaty w y rodu O kszy- ców ok. poło w y X IV w. U żytk o w ali go oni w X IV i X V w. N a stęp n ie d obra w raz z sied zib ą zakupili K ro czo w scy h. Jastrzęb iec i tam zap ew n e zam ieszkali. M o ż ­ n a przy p u szczać, że zab u d o w a m ajdan u g ro d zisk a b y ła d rew n ian a lub d rew nia- no-m urow ana, je d n a k ż e do czasu p rzep ro w ad zen ia b ad ań w szy stk ie p o w yższe tw ierd zen ia p o z o sta ją je d y n ie hipotezam i.

44 J. K a m i ń s k a , G rody w czesnośredniow ieczne ziem P olski środkow ej na tle osadnictw a,

„Acta Archaeologica Lodziensis”, 1953, nr 2, s. 113. Materiały z badań J. Kamińskiej są prze­ chowywane w Muzeum Archeologicznym i Etnograficznym w Łodzi - teczki m 373, 1187 (plan i artykuł), mat. zabytkowy pudła o nr IV/1964/55, 79-108a; IV/1953/8, 31, 33.

45 J. K a m i ń s k a , op. cit., s. 113.

46 J. S z y m c z a k , G rody w P olsce środkow ej i zachodniej w okresie rozbicia dzielnicow ego,

„Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego”, Folia Historica, 1980, nr 70, s. I.

47 L. К aj z e r, D w o ry obronne w ieluńskiego w XIII-XVII w ieku, „Acta Universitatis Lodzien­ sis”, Folia Archaeologica, 1984, nr 6, s. 76.

48 L. К aj z e r, K onopnica - p a ła c, [w:] P ałace i dw ory w daw nym w ojew ództw ie sieradzkim ,

t. 2, oprać, autorskie L. Kajzer, Warszawa 1994, s. 46; idem, Zam ki i dw ory obronne w P olsce

K o lejn y m ciekaw ym obiektem , k tó reg o stan p o zn an ia je s t niew ystarczający, je s t neog oto cki pałacyk. P o w stał on ok. połow y X IX w. (n a jed n ej z b e le k stro­

p o w y ch zn ajd u je się d a ta 1850), n ajpraw dopodobniej z inicjatyw y ów czesn ego w ła ścic ie la w si - H e n ry k a R u d o lfa K ozarsk iego . Jest to b u d y nek oparty n a pla­ nie w ydłużonego, n ieregularnego prostokąta, pobudow any z cegły n a fundam encie kam iennym , otynkow any. W je g o rozw iązaniach d om inuje styl neogotycki, w bar­ dzo je d n a k ż e surowej postaci ograniczonej w zasadzie do w ień cząceg o ryzality b u d y n k u kren elażu i o stro łuk o w ego w y k ro ju okien i drzw i. F asady p ałacy k u są asym etryczn e i b ardzo zró żn icow ane zarów no w pionie, ja k i w poziom ie. W fa ­ sadzie frontow ej (płn.) w partii zachodniej b ud y n k u 3 osie u jęte są w piętrow ym ryzalicie, zak oń czony m krenelażem , dw ie skrajne osie stanow i p artero w y aneks. W części w scho dn iej, silnie w ysunięty parterow y ry zalit p o siad a n a osi ciekaw y elem en t w postaci p ięciob o czn eg o w ykuszu, m ieszcząceg o 3 p ro sto kątn e okna. N a d nim zn ajd u je się prosto kątn e o k ien k o z nadokiennikiem . W tej części b u ­ dynk u d om in uje dw u k o n d y g n acy jn a w ieża, u sy tu o w an a od strony połu dnio w o- w sch o d n iej, z d ob u d o w an y m do niej p iętrow y m anek sem , zak o ń cz o n a g z y m ­ sem k o stk ow y m i z w ień czo n a krenelażem . K o rp u s środkow y je s t pięcioosiow y, parterow y, w ejście g łó w n e zn ajd u je się n a osi środkow ej, w w y su n ięty m z b ry ły b u d y n k u ry zalicie m ającym postać ro zb u do w anego p o rtalu z ostro łuk o w ym w e j­ ściem flan k ow any m d w om a filaram i. A n alo g iczn e rozp lan o w an ie p o siad a fasa­ da o g ro do w a (płd ). W części korp u su g łó w n eg o zn ajd uje się znaczn ie sk rom ­ niejsze, drugie w ejście, ró w n ież o strołukow e, poło żo n e n ap rzeciw k o głów nego. E lew acja zach o d n ia je s t tró jo sio w a, m ieści się w niej b o czn e w ejście do b u d y n ­ ku. K o rp u s głów ny przy kryty je s t dw usp ado w ym b laszany m dachem . O k n a k o r­ p usu g łó w neg o i ryzalitu zach od n iego są p rostokątne, z prostokątny m i n ad o k ien ­ nikam i załam anym i p od katem prostym do dołu. W ieża n ato m iast p o siada okna ostrołu ko w e z nad św ietlem i o strołukow ym i nadokiennikam i. P o II w o jn ie św ia­ tow ej p ałac p rzejął Skarb P a ń stw a i u m ie sz cz o n o w nim szkołę podstaw o w ą; n astępn ie w 1973 r. o trzym ała go P o litech n ik a Ł ódzka, k tó ra p rzep ro w ad ziła re ­ m o n t obiektu w latach 1975-1978. D e c y z ją z 30 X II 1967 r. p ałac w p isan o do rejestru z ab y tk ó w pod num erem A /942. O becnie m ieści się w nim należący do P olitech niki Łódzkiej o środ ek w y po czy n k o w y „D w o rek ” . O biek t je s t w dobrym stanie tech n iczn y m , p o ło żo n y je s t w z ad b an y m p ark u i ogrodzony. O d strony zachodniej u sy tu o w an e są pozostałości daw nej zabudow y dw orskiej : spichlerz, stajnia, gorzelnia, kuźnia, ale ty lk o spichlerz figuru je w rejestrze zabytków , w p i­ sany d e c y zją z 30 X II 1967 r., n r 943.

W n ę trza bu d y n k u znaczn ie p rzek ształco n o w w y n ik u p rac rem o nto w o-m od er- nizacyjnych: p o d p iw n iczo n o część północn o-w sch od nią, zam u ro w an o p ierw

ot-ne w e jście do p iw n ic w e lew acji w sch o d n iej o raz o tw ó r o k ien n y w elew acji w schodniej aneksu. W p ro w ad zo n o kręte schody w w ieży, p row adzące na w sz y st­ kie kon d y gnacje o raz schody z parteru n a I piętro. N a podłogach, w m iejsce o ry ­ ginaln y ch parkietów , p o ło żon o m arm ury, terak otę i płytki PCV. Z m ien io n o też u k ład i rozm iary p o m ieszczeń p o p rzez p o d zielen ie w ię k szy c h pokoi (g łó w n ie w partii głów nej k o rpusu) n a k ilk a m niejszych. O becnie b u d y n ek liczy w sum ie ok. 40 p om ieszczeń, w ty m 26 w części parterow ej. P ierw o tn ie by ło ich ok. 30. N ie zach ow ały się także elem enty w y stro ju w n ętrz i p ierw o tn eg o w y p o sażen ia p ałacy k u 49. Ich w y g lą d z o k resu m ię d z y w o jen n e g o z a w iera opis dom u w K o ­ no pn icy pió ra Janiny K o zarsk iej-O sm o ło w skiej, córki ostatniego, p rzed w o jen ­ nego w łaściciela m ajątku, Tadeusza K ozarsk ieg o (zm . 1940). R eprezen tacyjn y charak ter m iały 4 p o m ieszczen ia na parterze od strony elew acji północnej: salon w ryzalicie w schod nim , salonik i g ab in et w części ko rp u su głó w n eg o oraz ja d a l­ nia w ryzalicie zachodnim . N a parterze, od strony elew acji ogrodow ej, m ieściły się ponadto: syp ialnia (w ryzalicie w sch od n im ), pokój córki, pokój niani, pokój dziecin n y i sch o w ek w części k o rp u su głów n ego . R y z a lit zach od ni n a to m ia st zaw ierał po m ieszczen ia o ch arakterze g o sp odarczym (kredens, spiżarnię, to ale ­ tę), po k o je służby (lok aja i służącej) oraz pokój syna i d o datk o w y pokój przy jad aln i. P o m ieszczen ia rep rezen tacy jne u m eb lo w an e były w stylu L u d w ik a F ili­ pa. P o k o je n a piętrze pełniły fun k cję p o m ieszczeń go ścinnych. W pałacu nie by ło żadnej kolekcji „ro d zin n y ch ” obrazów , m ilitarió w itp. p o za w iszącym i n a ścia­ n ach gabinetu p o rtretam i rodziny K o zarskich, 3 płótnam i n ieznan y ch auto ró w w salonie i saloniku oraz porcelany saskiej i d w óch srebrnych tac n a ścianie j a ­ daln i50.

M . E rd m an przypisuje autorstw o projektu pałacu H enrykow i M arconiem u, na podstaw ie analizy rzutu i bryły pałacu, p rzekazów rodziny K ozarskich o budow ie pałacu przez „W łocha” oraz podobieństw a do opublikow anego w 1860 r. projektu „w zorcow ego dom u obyw atelskiego”51. Ten stanow iący przykład idealnej siedzi­ by ziem iańskiej m odel stać się m iał w zorcem dla pałacu w K onopnicy oraz innych projek to w an y ch p rzez nieg o założeń w L u b ien iu K ujaw skim i K oro szczy n ie52.

49 M. E r t m a n, Pałac w Konopnicy, woj. Sieradz. Dokumentacja historyczno-architektonicz- na wykonana na zlecenie Woj .Konserw. Zabyt. w Sieradzu, Łódź 1984, t.l, mps, s. 33; L . K a j - z er, Konopnica..., s. 49-50.

50 L. К aj z e r, Konopnica..., s. 54, na podstawie opracowania: J. K o z a r s k i ej-O s m o t o w - s k i e j , Opis domu w Konopnicy, Gdańsk 1991.

51 „Dziennik Polytechniczny”, 1860, z. 6; M. E r t m a n , op. cit., aneks 4, s. 40-41, tab. XXIII- XXV

P o d o b n e stanow isko zajął S. Ł o za53. D o pow yższej koncepcji p rzy ch y la się ta k ­ że L. K a jz er54.

H ip o tezy tej nie m o żn a odrzucić, choć n a su w a ją pew n e w ątpliw ości. Styl n eo ­ gotycki nie był obcy H en ry k ow i M arco niem u, który „przek on ał się” do gotyku po poby cie w A nglii w 2 poło w ie lat 30. X IX w., je d n a k ż e nie dom inow ał on w je g o tw órczości. W śró d p ro jek tó w H. M arco n ieg o p rze w aż a ją b ow iem takie, któ re b a z u ją n a nu rcie eklektyzm u, zaró w n o w budyn k ach o charak terze św iec­ kim , ja k i sakralnym . N eog o tyck ie, n aw iązu jące głów nie do p ó źn ego g o tyk u an ­ gielskiego, są znacznie rzadsze. W śró d takich projektów p ałaców i dw orów m ożna w ym ienić: p ałac L u d w ik a P aca w D o w sp u d zie (z lat 1822-1823), zam ek w Illien w K u rlan d ii (1842), p ałace w Z b ó jn ie (1833), w K rz e sz o w ic a ch (1 841-1842), w H a m a k a c h n a W ołyniu (przed 1843), w C hrcynnie pod N asielsk iem (1845), w K o zieg ło w ach (1848), w F id o r z e (1862), dom w iejski w m iejscow ości N etta (18 4 7 -1 8 5 0 )55. W zasad zie w szy stk ie projekty (z w y jątk iem zam k u w Illien, n a­ śladującego architek turę zam k ó w k rzy żackich) n a w ią zu ją stylow o do p ó źneg o g o ty k u angielskiego. Ż ad en z nich nie p o siada analogii bezp o śred n ich do pałacu w K onopnicy, ani w rzucie ro zw iązaniach elew acji. R ó w n ież p ro jek t w z o rc o w e ­ go dom u ziem iań sk iego H. M arco n ieg o nie m a żadn ych cech naw iązujących do neogo ty ku, pod o bnie p ro jek t d w oru w L u b ie n iu K u jaw sk im , k tóry ew iden tn ie oparty je s t n a „m odelu dw oru w iejsk ieg o ” . A rch itek tu ra pałacu m o że być je d ­ n ak że sp raw ą drugoplanow ą, z w ią z a n ą z up odobaniam i „zam aw iająceg o ” . N ie m o żn a zaprzeczyć, że istn ie ją p ew n e an alog ie - rzut pałacu w K o n o pnicy je s t

53 Podał wśród niedatowanych prac H. Marconiego pałac w Konopnicy zaprojektowany „ dla Chaniewskiego ”. Nie wymienia natomiast założeń w Lubieniu Kujawskim i Koroszczynie, S. Ł o z a, Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954, s. 189-190; idem, HenrykMar- coni i jego rodzina. Materiały do monografii z serii „Mistrzowie Architektury Polskiej”, Warsza­ wa 1954, s. 22-30.

54 L. К aj z e r, Konopnica..., s. 50-51.

55 Według S. Łozy H. Marconi był autorem ponad 150 projektów (w tym: 27 pałaców i dwo­ rów, 42 kościołów, 2 grobowców, 36 budynków użyteczności publicznej, 14 domów, 4 zakładów przemysłowych, 11 budynków gospodarczych, nie licząc pomniejszych oraz niezrealizowanych). Wśród nich przy 14 (w tym 4 pałace) zaznaczył, że nawiązywały do neogotyku, Łoza S., Henryk Marconi..., s. 22-48 (przegląd realizacji); idem, Architekci..., s. 188-190. T.S. Jaroszewski zwery­ fikował jego ustalenia o kilka nowych, dodając m.in. założenia w: Krzeszowicach, Fidorze, Zbój- nie, Nettcie, Koziegłowach, zob. T.S. J a r o s z e w s k i , O siedzibach neogotyckich w Polsce, Warszawa 1981, s. 41, 43, 65-76; idem, Henryk Marconi i neogotyk (uwagi), „Rocznik Biało­ stocki”, t..30, 1976, s. 451-470; T.S. J a r o s z e w s k i , A. R o t t e r m u n d , Katalog rysunków architektonicznych Henryka i Leandra Marconich w Archiwum Głównym A kt Dawnych w War­ szawie, Warszawa 1977. W sumie z H. Marconim można łączyć ok. 40 „pewnych” projektów nawiązujących do neogotyku (w tym: 9 pałaców i dworów, 18 kościołów, 3 kaplice, 1 grobowiec, 3 szpitale, 2 domy, 2 bramy, 1 ratusz, 1 oberża).

zbliżony do plan u „m odelu d w o m w iejsk ieg o ” p o przez asym etry czn ość bryły, trój częściow y p odział elew acji z p iętro w y m i ryzalitam i bo czny m i, w ty m je d ­ nym m ieszczącym w ieżę, parterow y k orpus środkow y z w ejściem głów nym w ry ­ zalicie n a osi oraz ro zbu d o w an y ry zalit m ieszczący po m ieszczen ia rep rezen ta­ cyjne. A n alo giczne do in n y ch p ro jek tó w H. M arconieg o, czerpiących z w zo ró w p ó źneg o g otyku angielskiego, są p ro stok ątn e i ostrołukow e okna z n ad o k ien n i­ kam i załam an ym i pod kątem prostym do dołu, krenelaż, op raco w anie w ejścia głów n ego w form ie po rtalu z ostrołukow ym zw ieńczeniem , flank o w anego fila ­ ram i. D w o ro w i w K o n o p n ic y b rak u je je d n a k ż e p ro sto ty i lekk o ści ro zw ią z a ń H. M arconiego. M im o asym etryczn ego u k ład u b ry ła w y d aje się b y ć przy ciężka, z do m in u jącą p a rtią ryzalitu w schodniego, w ieża j est zbyt m asyw na, pięci oboczny w y k u sz słabo ak cen tu je się w b ry le ry zalitu w sch o d n ieg o , a zasto so w an e ele­ m enty n eo g o ty c k ie s ą b a rd z o suro w e i up ro szczo n e. N ie m o żn a defin ity w n ie w yklu czy ć hipotezy, że autorem pro jek tu by ł H. M arconi, je d n a k ż e b io rąc pod uw ag ę różnicę ja k o ś c io w ą dw oru w K o n o p n icy w zględ em in ny ch je g o realizacji m o żn a rów nież, m oim zdaniem , założyć, że „w zó r” dw oru w iejsk iego H. M ar­ co n ie g o p o słu ż y ł in n em u arch itek to w i do o p rac o w an ia p ro je k tu p rze b u d o w y p ałacy k u K ozarsk ich w duchu p o p u larn eg o w ó w czas neogotyku.

P ra w d o p o d o b n ie u k ła d o b e c n eg o b u d y n k u z d o m in u ją c ą p a rtią w sch o d n ią, w y n ik a z faktu w y k o rzy stan ia przy je g o w zn o szen iu w cześn iejszeg o założenia. P rz esła n k ą p o tw ierd zającą tę tez ę m o że b y ć arty ku ł p ió ra J. R aciborskiego, k tó ­ ry opisując n a pocz. X X w. dw ory i p ałace w ok o licach Ł odzi w sp o m n iał o ob iek­ cie ren esansow y m w K on o p n icy w ad liw ie zrek o n stru o w an y m 56.

Z a p raw d z iw o śc ią tej h ip otezy o p o w ia d a ją się L. K ajzer57 oraz M . E rtm an. Ta ostatn ia zw ró ciła u w ag ę n a fak t u sy tu o w a n ia piw n ic p o d c z ę śc ią w sc h o d n ią - rep rezen tacy jn ą, a n ie p o d p a rtią zach o d n ią, z a jm o w a n ą p rze z p o m ie sz cz e n ia gospodarcze. R o zw iązan ie tej „zag ad k i” u p atru je - i sądzę, że słusznie - w łaśnie w w y k o rzy stan iu przy w z n o szen iu p ałacy k u relik tó w starszej b u d o w li58.

N ie zach ow ały się żadne histo ry czn e opisy zab u d o w ań dw o rsk ich w K o n o p ­ nicy. Jed yn y inw entarz, poch o dzący z 1697 r., nie zaw iera n aw et w zm ianki o dw o ­ rze, g d y ż w y m ien ia je d y n ie 2 stodoły i spis o w iec59.

M o żn a w ięc p rzypuszczać, że d w ó r w ra z z to w arzy szącym i m u zab u d o w an ia­ m i folw arczn ym i zn ajdo w ał się n a teren ie zajm ow anym obecnie p rzez n eo g o ­

56 J. R a c i b o r s k i , Dawne pałace, [w:] Łódź w ilustracji. Dodatek Niedzielny do „Kuriera Łódzkiego”, 1925, nr 31

57 L. К aj z e r, Dwory..., s. 76. 58 M. E r t ma n , op. cit., s. 25-26.

59 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Castr. Vielun. rei. 50, f. 297, za: L. К aj -z e r , Konopnica..., s. 46, pr-zyp. 13.

tycki pałac, p a rk i pozostałości zab ud o w ań g ospodarczych. K o le jn ą zag ad k ę sta­ now i o soba fun d ato ra - czy należał on do rodziny K o n o p n ick ich czy Siem ia­ now skich. W o kresie b e zp o śred n io po w y k u pie w szystk ich d ziałó w w K o n o p n i­ cy i o k o liczn ych w siach od O k szy ców w 1507 r., K o n op niccy zam ieszk ali z p ew ­ n o śc ią w i c h daw nej siedzibie. B u d o w ę n o w eg o d w oru m ogli p o d jąć ju ż pra- w n u k o w ie Jan a z K ro c z o w a w 2 poł. X V I w., b ądź H ieron im , fu n d ato r k ościoła i klaszto ru 0 0 . pau lin ó w w ko ń cu X V I i n a pocz. X V II w. M niej p raw d o p o d o b ­ na, ale ró w n ież m o żliw a do p rzy jęcia je s t teza, że K on o p n iccy przez cały okres po siad an ia w si m ieszkali n a g rodzisku, a now y d w ó r w ystaw ił dop iero M ikołaj A ntoni S iem ianow ski w 2 poł. X V II w. M ógł to b y ć o b iek t m urow any. K o n o p ­ nickich, ja k o w łaścicieli k ilk u w io sk o w eg o m ajątku (w 1552 r. w ich ręk ach zn aj­ do w ała się K o n o p n ic a i 3 ok o liczn e w sie), stać b y ło n a w y d a te k rzęd u 3-4 tys. złp .60 p o trzeb n y ch n a w y staw ien ie b u d y nk u m urow anego. R ó w n ież S iem ianow ­ scy d y sp o n o w ali zn aczn y m k ap itałem , o czym ś w ia d c z ą w y d atk i M a rc in a na zaku p d ó b r ziem sk ich (m in. w 1672 r. - 20 tys. złp., w 1680 r. - 5 tys. złp.), zatem dy sponow ali finansam i n a w zn iesien ie m u row anego dw oru. D w ó r ten był u ż y tk o w an y do k o ń ca 1 poł. X IX w .61, kiedy to now i w ła ścic ie le K onopnicy, K ozarscy, po bu do w ali ok. 1850 r. z a ch o w a n ą do chw ili obecnej siedzibę. B ez b ad a ń arch itektoniczny ch nie d a się je d n a k ro zw iązać „zag ad k i” kono p nick iego pałacu. A szansę na ich przep ro w ad zen ie, ja k a istn iała w m o m en cie k om p lek so ­ w y c h p rac rem o n to w o -m o d em izacy jn y ch obiektu, zaprzep aszczo n o n a w iele lat. D o k rótk iego o m ó w ien ia p o został k ościół pw. św. R ocha. Je st on w p isan y do rejestru z ab y tk ó w d e c y zją z 30 X II 1967 r., pod nr. 941. W cześniejszy k ościół drew n ian y po w stał z in icjatyw y W ojciecha K o n o p n ick ieg o w 1552 r. O b ecnie istniejący ufu n d o w ał H iero n im K o n op n icki, o czym inform uje tab lic a p o d

za-60 Tak oszacował koszt wzniesienia murowanego dwom w 3 ćw. XVI w. L. K a j z e r, Dwory..., s. 45. W tym czasie średni dochód z 1 łanu folwarcznego wynosił 48,4 złp na rok (55,2 złp. dla Małopolski i 37,2 złp. dla Wielkopolski wsch.), A. W y c z a ń s k i , Studia nad folwarkiem szla­ checkim w Polsce w latach 1500-1580, Warszawa 1960, s. 247 (tab.). Dla ziemi wieluńskiej można przyjąć średni dochód na poziomie 40 złp. rocznie. Rozłożony na 10 lat koszt budowy dwom to wydatek rzędu 300-400 złp. rocznie, czyli zysk z 7-10 łanów folwarcznych (przeciętnie folwark liczył 3-4 łany). Na budowę zatem murowanej siedziby mógł sobie pozwohć właściciel 3 - 4 wsi ufolwarcznionych.

61 Śladem potwierdzającym hipotezę o starszym dworze mogąbyć dwie przesłanki: na pierwszą zwróciła uwagę M. Ertman, opierając się o „Studium historyczno-przestrzenne założenia ogro­ dowego w Konopnicy”, oprać. Biuro Studiów i Projektów Lasów Państwowych, PracowniaPro- jektowo-Studialna w Łodzi, 1979, w którym wyróżniono dwie fazy nasadzeń drzewostanu - pierwszą, przypadającą na koniec XVIII i początek XIX w. (związaną ze starszym założeniem dworskim) oraz drogą z 2 poł. XIX w.) równoczasową z nowo pobudowanym dworem Kozar- skich), M. E r t m a n , op. cit., s.26.

w ieszo n y m n a pin. ścianie prezb iterium p o rtrecie - „D .O .M J Hieronim z Kro­ czowa K onopnicki/ kasztelan spicym ierski/ 1594-1641/ Fundator kościoła p.w. św. Rocha i klasztoru 0 0 . P aulinów / w K onopnicy/ Chwali go okolica, że był ludzki i na ubogie szczodry". H ieronim w 1615 r. sprow adził do K on o p n icy 0 0 . paulinów , którym po w ierzo n o 14 1 1637 r. parafię. K o śció ł zbud o w an o w latach 1641-1650, o czym info rm u je d ata (A D 1650) n a tęczy n ad herbem Jastrzębiec z literam i H K D K C S (H iero n im u s K on o p nicki de K o n o p n ic a C astellanu s Spi- cym iriensis). K o n sekrow ał g o w 1666 r. A ndrzej O lszow ski. K o śció ł je s t m u ro ­ w any, o rientow any n a osi w sch ó d-zach ód , jed n on aw o w y, o zam k nięty m p ó łk o ­ liście prezbiteriu m , od strony północnej p rzy lega do nieg o zak ry stia z p rzy b u ­ d ó w k ą n a rzucie ćw ierćkola. O d zacho d u zn ajdu je się w ie ż a cztero k o n d y g n acy j­ n a z chórem na I kondygnacji i k ru ch tą w przyziem iu. P rzejście z kruchty do naw y prow adzi p rzez p ó łk o liście zam k n ięty portal z herbem Jastrzęb iec w zw orn ik u i literam i H K CS. W p ó łn o cn o -w sch o d n im naro żn ik u k ru ch ty stoi k ro p ieln ica z 1 poł. X V II w., sy g now an a herbem Jastrzębiec. N a w a i p rezb iteriu m p o sia d a ją sklepienia k oleb ko w e z lunetam i na gurtach, zakrystia - kolebk ow o-k rzyżo w e, k ru ch ta - k olebk o w e z lunetam i. N a w a n ak ry ta je s t dachem dw u sp ado w ym , z a ­ k ry stia pu lp itow y m , a w ie ż a z w ień czo n a b aro k o w y m hełm em . B ry ła k o ścio ła reprezen tu je styl w czesn o b aro k ow y , w y p o sażen ie w n ę trz a pochod zi z p ó źn iej­ szych okresów : ołtarz głów ny, p óźn o baro k o w y z 1796 r., z obrazem św. R o c h a i portretem fu nd ato ra w lew ym , dolnym narożniku, ołtarze b o czn e w y k o n ał Jan Jarząb ek w 1867 r. W 1858 r. w e w n ętrzu św iątyni w y bu chł pożar, który straw ił w ięźb ę d a c h o w ą i spow odow ał zaw alen ie stropu. P ra ce rem o n to w e p rzepro w a­ dził i zapew n e sfinansow ał H en ry k R. K ozarski, o czym in fo rm u je u m ieszczon y n a je g o portrecie napis: „Haeres loci/ H enricus K ozarski/ cuius cura et partim sum p/ ecclesia h a ecp o st incendium /an. 1858 est reaedificata”. Ok. 1900 r. ro­ zeb ran o przylegający do k o ścio ła klaszto r 0 0 . paulinów , pozo staw iając je d y n ie arkad o w e p rzejście z k laszto ru d o ko ścio ła w ścianie północnej. W 1934 r. p rze­ pro w ad zo n o rem o n t sk lepień i zew n ętrzn y ch g zy m só w z inicjaty w y ó w czesne­ g o p ro b o szcza ks. Ju lian a K onieczneg o . K o lejne prace rem o nto w e p o djęto z ini­ cjaty w y ks. p ro b o szcza E d w ard a C zern k a w 1977 r. i k o n tynuow ano do 1987 r. - ich w yn ik iem je s t p ięk nie o d restau ro w an e w n ętrze kościoła62. N a rem on t cze­ k a ją elew acje zew n ętrzn e - lic a cegieł są bo w iem b ard zo zniszczo ne, zap ra w a na

62 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 2, z. 2, s. 368-369; Corpus Inscriptionum Poloniae, t. 2: Województwo sieradzkie, wyd. Szymczakowa, J. Szymczak, pod red. R. Rosina, Warszawa- Łódź 1981, s. 78-79 (wymienione zostały jedynie 2 inskrypcje z kościoła: umieszczona na por­ trecie Hieronima Konopnickiego i na tęczy); Tablica ..Rys historyczny par. Konopnica i kościoła św. Rocha” zawieszona po prawej stronie przejścia z kruchty do nawy głównej. Daty na ścianie wschodniej: 1642-1859-1934 A. 1987.

dużych przestrzeniach w ykruszona. D o raźn ie w ykonyw ane uzupełn ien ia i w zm o c­ n ien ia z a p ra w ą c e m e n to w ą nie sp ełn iają swojej roli, n ie m ó w iąc ju ż o w alorach estety cznych .

Tak w w ielk im skrócie p rze d staw ia ją się d zieje K on o p n icy w św ietle do stęp ­ nych m ateriałów źró d ło w y ch i opracow ań. N iestety, n ie je s t to ob raz pełny. Są­ dzę, że p rzep row ad zenie b a d ań w y k o p alisk o w ych , szczególnie n a obszarze z a ­ gro żo n eg o p rzez W artę g ro d zisk a o raz p rzy leg ający ch d o nieg o od strony p o łu ­ dniow ej terenów , p o m o g ły b y ro zw iązać k ilk a „ z ag ad ek ” . N ie p rzeb ad an e je s t rów nież, p o ch o d zące praw d o p o d o b n ie z ok resu now ożytnego, zało żenie b u d o w ­ lan e w B ę b n o w ie 63, w si w c h o d z ą c ej w sk ład k o m p le k su d ó b r K ro c z o w sk ic h h. Jastrzęb iec od przeło m u X V i X V I p o 2 p o ło w ę X V H w. N a to m ia st w ery fik a­ cję hipotezy o po sad o w ien iu k on o p n ick ieg o d w oru n a fu n d am en tach w cześn iej­ szego b u d y n k u o raz o kreślen ie czasu je g o pow stania, należy n iestety odłożyć aż do czasu ko lejn eg o k o m p lek so w eg o rem o n tu pałacu.

63 Według L. Kajzera mogło mieć postać murowanego dworu posadowionego na kopcu, L. К aj z e r, Dwory..., s. 40; idem, Zamki..., s. 189-190.