Mózgowioczaszka "bison priscus" ze zbiorów przyrodniczych Muzeum Narodowego w Kielcach na tle podobnych znalezisk w Polsce

Jan Gienc, Paweł Król

Mózgowioczaszka "bison priscus" ze

zbiorów przyrodniczych Muzeum

Narodowego w Kielcach na tle

podobnych znalezisk w Polsce

Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 19, 137-153

R o c z n ik M u z e u m N a r o d o w e g o w K ie lc a c h T o m 19, K ie lc e 1 9 9 8

JAN GIENC , PAWEŁ KROL

MOZGOWIOCZASZKA B IS O N PR ISC U S ZE ZBIOROW

PRZYRODNICZYCH MUZEUM NARODOWEGO

W KIELCACH NA TLE PODOBNYCH ZNALEZISK

W POLSCE

W zbiorach przyrodniczych M uzeum Narodowego w Kielcach zidentyfikowano dobrze zachowaną mózgowioczaszkę p rażu bra Bison priscus (Bojanus,1827), n r inw. MNKi/P/1897, g atun ku , który wym arł z końcem okresu lodowcowego (ryc. 4 i 5). Od początku w zbiorach m uzeum oznaczona była jako mózgowioczaszka tu ra Bos prim igenius.

Okaz ten ofiarowany został M uzeum Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w Kielcach (które dało początek obecnem u M uzeum Narodowem u) w roku 1921 przez M arię C iechanow ską z Grodźca. W inw entarzu tego m uzeum eksponat po­ siadał num er 497 i inform ację o ofiarodawcy bez danych o miejscu i dacie znale­ zienia. Możemy tylko przypuszczać , że mózgowioczaszka ta pochodzi z Grodźca k. Sosnowca, w skazuje n a to zarówno m iejsce zam ieszkania ofiarodawczyni - Cie­ chanowscy byli posiadaczm i m ajątk u ziemskiego w Grodźcu1 - ja k też inne znane pochodzące z tej miejscowości szczątki zw ierząt kopalnych2.

Należy podkreślić, że mimo dość częstych znalezisk szczątków tego zwierzęcia n a terenie Polski w chwili obecnej lite ra tu ra opisuje tylko 14 fragm entów lub ca­ łych mózgowioczaszek tego g atu n k u z te re n u naszego kraju.

Poza szczątkam i kostnym i Bison priscus, odkrywanym i w całej Europie, pew­ nych informacji o nim dostarczyć mogą również liczne jego wizerunki z jask iń H i­ szpanii i południowej Francji. N asuw a się zatem pytanie, czym były „bizony” dla współczesnych im ludzi z paleolitu górnego w Europie.

W przeciwieństwie do tego, co się powszechnie sądzi, ludzie z paleolitu górne­ go nie m ieszkali w jask in iach ozdobionych m alowidłam i i rysunkam i, lecz w ich pobliżu, one zaś służyły im za sa n k tu a ria . Z astanaw iające je s t, że do zw ierząt najczęściej przedstaw ianych na ścianach jask iń należą „bizony”, które - sądząc po szczątkach kostnych znajdow anych w miejscach zam ieszkiw ania człowieka pale­ olitycznego - nie należały do jego codziennego jadłospisu. Czy „bizony” m iały j a ­ kieś specjalne znaczenie dla człowieka, który był twórcą ich wizerunków? Dokład­

1 T. E psztein, S. Górzyński S p is ziem ia n R zeczpospolitej P olskiej w roku 1930 (woj.

kieleckie, woj. k ra k o w sk ie). W arszaw a 1990, s. 5

2 Z. Ryziewicz B a d a n ia n a d p iżm o w o ła m i kopaln ym i z terenu Polski. Z badań czw a r­

to r zę d u w P o lsce. „ B iu lety n In s ty tu tu G eo lo g iczn eg o ” W arszaw a 1954, z. 69,

1 3 8

|

J a n Gienc\, P a w el K ról

ne badan ia malowideł naskalnych wykazały, że niektóre gatu nk i zw ierząt zajm u­ ją w jaskin iach określone miejsca. Jelenie widzimy najczęściej w korytarzach wej­ ściowych, a „bizony”, konie i woły w kom orach głównych, które były sank tu ariam i. Ze względu na w izerunki „bizonów” najsłynniejsza je s t grota A ltam ira w Górach K antabryjskich w północnej Hiszpanii. W artość artystyczna znajdujących się w niej malowideł zdecydowała, że nazwano ją „Kaplicą Sykstyńską sztuki prahistorycz­ nej”3. Je d n a z sal p rzedstaw ia dwa tuziny „bizonów” tw orzących k rą g biegnący skrajem niskiego stropu. W idzim y ta m „bizona” stojącego, leżącego, ryczącego i rannego. W izerunki te, będące prawdziwym i arcydziełam i, wykonano przy uży­ ciu zaledwie kilku barw: czerwieni, brązu, czerni i bieli; są ta k intensyw ne, jakby zostały nam alow ane niedawno.

Drugim takim san k tu ariu m je st odkryta w 1940 roku słynna grota w Lascaux w południowo-zachodniej F rancji koło m iasta M ontignac, k tó ra także była nazy­ w ana „Kaplicą S ykstyńską epoki lodowcowej”4. Znajdujący się w niej w izerunek dwóch czarnych byków, będących w ruchu, je s t szczególnie interesu jący (ryc.l).

Ryc. 1. D w a bizony: m alow idło długości 240 cm z ja s k in i L ascaux, Francja; w g Jelin k a

Sądząc po typowej sylwetce oraz po bardzo charakterystycznych długich i skiero­ wanych na boki rogach, je s t to jed en z najlepszych wizerunków Bison priscus - formy, która była już wówczas w ym ierająca w Europie. Podobne cechy posiada rów­ nież „bizon” z wyrytymi na ciele strzałam i. Inne malowidło z szybu tej jaskini przed­ staw ia „bizona”, w ciele którego tkwi oszczep, a z ran y wydostają się wnętrzności.

3 J. Jelinek Wielki a tla s p ra h isto rii człow ieka W arszawa 1977, s. 227 4 J. Wolf, Z. Burian P radzieje człowieka. W arszaw a 1993, s. 144

M ózgow ioczaszka bison priscu s ze zbiorów przyrodn iczych M N w Kielcach.. 1 3 9

Trzecim znanym san k tu ariu m je st leżąca po francuskiej stronie Pirenejów j a ­ skinia N iaux ze słynnym Salon Noir, gdzie główna część m alowidła przedstaw ia 6 „bizonów”. Tem atem malowidła z La Porte we Francji są walczące „bizony”; podobną scenę wyrył praczłow iek n a końskim żebrze znalezionym w jask in i P e k a rn a na Morawach. Prosty rysunek „bizona” z pochyloną głową, sposobiącego się do szarży, widnieje na ścianie jaskini Pech-Merle we Francji. Za najstarsze malowidła św iata eksperci uznali odkryte pod koniec 1994 roku wizerunki zwierząt na ścianach jask i­ ni C hauret w Vallon-Pont d’ Arc w południowej Francji. Z kolei grota Combe d’ Arc u znana została za drugie Lascaux. Analizy fragmentów pigm entu wykazały, że a r­ tyści epoki kam iennej tworzyli te dzieła 30 - 33 tys. lat tem u, czyli ponad 10 tys. lat wcześniej niż w Lascaux. W izerunki zwierząt, których odkryto tam 300, przedsta­ wiają nosorożce, stad a „bizonów”, m am uty ,tury, konie, rzadziej jelenie i lwy.

Sztukę paleolitu interpretow ano jako wyraz „m yślistwa magicznego”. Sądzo­ no, że jaskinie służyły do odpraw iania tajem niczych obrzędów kultowych, dostęp­ nych jedynie dorosłym łowcom. P rzem aw ia za tym głównie położenie tych „sank­ tu a rió w ” w tru d n o dostępnych, najgłębszych częściach ja sk iń oraz ich wystrój artystyczno-kultowy. Jed n ak że b ad an ia wykazały, że przedstaw ione przez paleo­ litycznych twórców zw ierzęta nie stanow iły ich podstawowego pożywienia. Zaob­ serwowano, że pewne g atu n k i odwzorowywano częściej niż inne , ponieważ fascy­ nowały i silnie tkw iły w ich wyobraźni. Artyści paleolityczni mieli w um ysłach wyobrażenia koni i „bizonów”, w żołądkach zaś mięso reniferów i pardw 5. Z asta­ naw iające jest, że pewne zw ierzęta, w tym „bizony”, częściej były reprezentow ane n a m alow idłach niż w ystępow ały w rzeczyw istym krajobrazie. Czy m alow idła m iały znaczenie kultowe w szerszym znaczeniu aniżeli tylko łowieckim? P rzem a­ wia za tym fakt, że w grocie Combę d’ Arc dwa używ ane kolory: czerwony i czarny, nigdy nie w ystępują jednocześnie w jednej sali. Chodziło zatem nie o sztukę, lecz o kult. Czy prehistoryczni artyści malowali przede wszystkim te zwierzęta, których się bali i które podziwali? Czy człowiek paleolitu górnego świadomie lub nieśw ia­ domie, dla celów kultowych, magicznych, a może nie tylko z tych przyczyn, staw ał się tw órcą podziwianym dzisiaj za estetyczną stronę tych arcydzieł? To są p y ta­ nia, n a które nie m a jednoznacznej odpowiedzi.

ZARYS HISTORII RODZAJU B IS O N

Większość autorów zajmujących się pochodzeniem rodzaju Bison uznaje zgo­ dnie, że protoplastą tego odgałęzienia lini rozwojowej Bouidae je s t forma z późne­ go pliocenu wydzielona jak o B ison siualensis L ydekker (ex Falconer, 1878). Do plioceńskich form zaliczany je s t także występujący w południowo-wschodniej Azji Bison pcileosinensis z N ihowan w północnych C hinach6. R eprezentują go osobni­ ki samicze, które McDonald7 zalicza do Bison priscus. Za plioceńską formę uw aża­ ny je s t także Bison hanaizum iensis z rejonu H anaizum i w Japon ii8.

5 R. Leakey Pochodzenie czlow ieka W arszawa 1995, s. 150

6 P. Teilhard de Chardin, J .P iv ete a u L es m am iferes fossiles de N ihow an (China). ,,An- nales de Paleontologie” 1930 z. 19 , s. 3 -1 3 4

7 J. N. McDonald N orth A m erican bison, their classification an d evolution. London 1981, s. 264-2 6 9

8 H. M atsum oto, H.Mori On the m a m m a ls o f the very late pliocene fossiliferous zone a t

K anam ori, H an aizu m i, N ish iw a i d istrict, province o f R ikuchu. „Zoological M agazi­

1 4 0

I

Ja n Gierte], P aw el K ról

Rodzaj B ison we wczesnym plejstocenie ro zp rze strzen ił się w strefie eu ro ­ azjatyckiej. J a k podają Flerov9 i Pucek10, w tym okresie formy z krótkim i rogam i dotarły z Azji do Europy wschodniej do obszaru M orza Czarnego i południowej U krainy. W rejonie K aukazu reprezentow ane są przez Bison tam anensis V eresh­ chagin, 1959.

Linia ewolucyjna żubra europejskiego według F lerova11 wywodzi się praw do­ podobnie z jednej z trzech prym ityw nych plioceńskich form charakteryzujących się drobnymi rozm iaram i ciała. Formy takie, ja k Bison sivalensis, Bison paleosi- nensis, Bison tam anensis zostały wydzielone w osobny podrodzaj Eobison.

Bizonowate na początku osiągnęły środkową i zachodnią Europę jako drobne formy leśne Bison uoigtstedtensis (Fischer, 1965) i Bison schoetensacki (F reu den ­ berg, 1910), (Flerov, 1969,197612, 1979). W połowie plejstocenu, poczynając od końca interglacjału M indel-Riss do początku interglacjału Riss-W ürm - wykształciły się w Euroazji, od Anglii aż do M andżurii, formy o długich rogach i dużych rozm ia­ rach ciała, wydzielone jako Bison priscus (Bojanus,1827), których rozkw it i wygi­ nięcie w Europie przypada na epokę lodowcową. Pod koniec zlodowacenia W ürm równolegle z cofaniem się lodowców pojawił się proces karłow acenia g atu n k u B i­ son priscus i u p o d ab n ian ia się do żub ra europejskiego. W zachodniej Europie, w której nastąpiło to wcześniej, reprezentow any był jako gatu nek Bison priscus m ediator Hilzheim er, 1918, n ato m iast w Europie wschodniej i Azji, gdzie proces ten nastąp ił później, jako Bison priscus gigas Flerov, 1969. Zjawisko karłow ace­ nia Bison priscus potw ierdzają między innym i znaleziska z teren u D anii13. Zanik typowego dla Bison priscus środowiska, jakim była tu n d ra i zimny step, spowo­ dował powstanie wyizolowanych populacji tego g atunku. J a k podaje P ucek14, pod koniec zlodowacenia W ürm Bison bonasus major H ilzheim er, 1918 stanow ił for­ mę pośrednią między Bison priscus a Bison bonasus.

Thenius, (1968) cyt. za P uckiem 15, w yraża pogląd, że w późnym plejstocenie Bison priscus i Bison bonasus występowały w Europie równocześnie. Również H il­ zheim er16 wyróżnia w tym okresie długorogą formę stepow ą i krótkorogą formę leśną. Podobnie wypowiada się także Gromova (cyt. za Bogolubskim, 1968)17, która uw aża, że przedstaw iciele rodzaju Bison zarówno n a tere n ie Europy, ja k i Azji występowali w tym samym czasie w postaci Bison priscus i Bison bonasus z kilko­ m a podgatunkam i. Powyższe poglądy znajdują również potw ierdzenie u

Czyżew-9 S. S. Flerov S istem a tik a i euoliucija. W: Ż u br - morfologija, sistem a tik a , evoliucija,

ekologija. Red. V.E. Sokolov. Moskva 1979 , s. 9 -1 2 8

10 Z. Pucek Bison bonasus (Linnaeus, 1758) - Wissent. W: H andbuch d er Saugetiere

E uropas. W iesbaden 1986. Band 2/II, s. 2 7 8 -3 1 5

11 S. S. Flerov Die B ison-Reste au s den T ravertinen von W eim ar-Ehringsdorf. „Palaon- tologische A bhandlung” 1969 z. 23, s. 171-179

12 S. S. Flerov Die fossilen B isonreste von Taubach und ihre S tellu n g in d er E n tw ic­

klungsgeschichte d er G attu n g Bison in Europa. „Quartarpalaontologie” Berlin 1976,

z. 2, s. 179-2 0 8

13 M. D egerbol, J.Iversen The bison in D a n m a rk . „D anm arks Geology” 1945 z. 73, s. 1 -62

14 Z. Pucek Bison bonasus (Linnaeus, 1758) - W is s e n t..., s. 278—315

15 Tamże

16 M. H ilzheim er D ritter B eitrag zu r K en n tn is d er Bisonten. „Archeologisch N aturge­ schichte”, Leipzig 1918 t. 84, s. 4 1 -8 7

M ózgow ioczaszka bison p risc u s ze zbiorów przyrodn iczych M N w Kielcach. 1 4 1

T A B E L A 1 .P R Z E G L Ą D R O Z P R Z E S T R Z E N IA N IA S I Ę C Z A S O W E G O I P R Z E S T R Z E N N E G O K O P A L N Y C H G A T U N ­ K Ó W R O D Z A J U B I S O N W E U R O P I E (W G F L E R O Y A 19 7 9 ; U P R O S Z C Z O N A )

WIEK LAS STEP

Holocen B. bonasus bonasus

Glacjał Würm B. priscus mediator

Interglacjał Riss-Würm B. priscus mediator Formy przejściowe między

B. priscus priscus a B. priscus mediator

Glacjał Riss Formy leśne B. priscus priscus

Interglacjał Mindel-Riss B. schoetensacki schoetensacki B. priscus priscus

Glacjał Mindel B. schoetensacki schoetensacki

Interglacjał Günz-Mindel B. schoetensacki schoetensacki

Interglacjał Günz-Mindel B. uoigtstedtensis

Villafranchium i wczesny pliocen

B. tamanensis (tylko

południowo-wschodnia Europa)

skiej18, k tó ra podaje , że w raz ze zm ieniającym się krajobrazem ziem polskich w ciągu kolejnych etapów plejstocenu przedstaw iciele Bouidae różnicują się na ga­ tu n k i należące do zespołów leśnych, jak: Bos prim igenius i Bison bonasus, oraz g atunki zam ieszkujące zimny step , do których należy Bison priscus.

N a równoczesne występowanie obu tych form w Europie mogą także wskazy­ wać paleolityczne malowidła naskalne, na których przedstawiciele rodzaju Bison przedstaw iani są w dwóch różnych postaciach. Je d n a z nich charakteryzuje się silnie zaznaczonym kłębem i w yraźnie obniżoną tylną częścią ciała (ryc. 1), d ru ­ ga zaś posiada stosunkowo m ałą głowę i mniej spadzisty grzbiet. Poza odm ienną sylw etką najbardziej różniącym szczegółem są jednakże rogi, które na nielicznych w izerunkach są długie i m asyw ne oraz wyraźnie skierow ane na boki (ryc. 1). Na innych, znacznie liczniejszych, rogi są krótkie i skierow ane bardziej ku przodowi. K ryterium dotyczącym typowego u staw ien ia rogów u Bison priscus odpowiada w izerunek (ryc. 2) zaliczany do k u ltu ry m agdaleńskiej, występującej w górnym i schyłkowym paleolicie, przypadającej n a końcową fazę ostatniego zlodowacenia W urm i n a początek okresu polodowcowego19. Podobne ułożenia rogów u tego ga­ tu n k u p rz ed staw ia ryc.3. P aleolit górny, z którego pochodzą te m alow idła, je s t okresem z dom inacją terenów zalesionych i wyraźnie ustępującym zimnym stepem . Zam ieszkujący go Bison priscus był w tym czasie gatunkiem ginącym, co potw ier­ dza niew ielka liczba jego wizerunków.

18 T. C zyżew ska P arzystokopytn e - A rctiodactyla. „Folia O uaternaria” Kraków 1989 t. 5 9 -6 0 , s. 2 0 9 -2 1 7

1 4 2

I

J a n G ienc\, P aw el K ról

Rye. 2. Bizon z Langerie B a s­ se; w g Bourlona

Większość autorów w skazuje n a dwie niezależne drogi rozwojowe rodzaju B i­ son w Europie. J e d n a z nich stanow i rozkw it, a n astęp n ie całkow ite wyginięcie długorogiego m ieszkańca stepo-tundry, jakim był Bison priscus. D ruga natom iast prowadzi od innej małej formy leśnej Bison schoetensacki do Bison bonasus. Odmien- ny pogląd prezentuje Gromova20, która przyjm uje tylko jed n ą linię rozwojową bi- zonowatych w Europie. Jej zdaniem przedstawiciele rodzaju Bison w okresie zlo­ dowaceń charakteryzow ali się większymi rozm iaram i ciała, a w okresach cieplej­ szych reprezen to w ani byli przez formy m niejsze (rozum ow anie to je s t również zgodne z tzw. Regułą B ergm anna). W edług Gromovej rozwój tego rodzaju w E uro­ pie przebiegał od Bison schoetensacki do Bison bonasus. Oba poglądy łączy Fle- rov21, wskazując, że formy Bison priscus z okresu zlodowacenia Riss występowały praw dopodobnie tak że i później w interg lacjale Riss-W ürm obok form leśnych. W edług Kowalskiego22 Bison bonasus, który pojawia się w Europie dopiero w ho- locenie, czyli wiele stuleci po w ym arciu formy stepowej, mógł rozw inąć się ju ż wcześniej n a wschodzie.

Większość znalezisk ssaków z te re n u Polski przypada n a wcześniejsze fazy ostatniego zlodowacenia W ürm, czyli n a okres sprzed 1 1 5 - 1 2 tys. lat. W tym cza­ sie jęzory lodowcowe dochodziły jeszcze do południowych wybrzeży B ałtyku, od których na południe rozciągały się strefy wegetacyjne określane jak o tu n d ra, ta j­ ga i step, posiadające od 200 do 300 km szerokości każda.

G atunek Bison priscus należy do najpospolitszych ssaków kopalnych Polski23. Szczątki tego g atu n k u znajdowano we wszystkich regionach kraju oprócz terenów górskich. W iek większości znalezisk o k reślan y je s t ogólnie jak o plejstoceński. Podobnie ja k i inne ssaki tej epoki Bison charakteryzow ał się potężnymi rozm ia­ ram i ciała, osiągając 2,5 m wysokości w kłębie i 4,5 m długości24. Porów nanie

20 V. G rom ovaK ra tk ij obzor cetuerticnych m lekopitajuscich Europy. M oskva 1965, s. 40 21 S. S. Flerov S istem a tik a i euoliucija ..., s. 9 -1 2 8

22 K. Kowalski The evolution and. fossil rem ains o f the european bison. B isoniana XVII. „Acta Theriologica”. 1967 z. 12, s. 3 3 5 -3 3 7

23 K. K owalski K a talog ssaków plejstocenu Polski. W arszaw a-W roclaw 1959, s. 43 24 K. Krysiak Znalezisko dw óch czaszek p r a iu b r a - Bison priscu s Bojan - z ziem p o l­

M ózgow ioczaszka bison p riscu s ze zbiorów przyrodn iczych M N w Kielcach.. 1 4 3

wym iaru szerokościowego końca bliższego kości piszczelowej, k tóra u bydła domo­ wego ra sy u kraińsk iej wynosi 126 mm, u Bison bonasus z Gatczyny - 118 mm, a u Bison priscus z Amwrosijewska - 130 mm, wskazuje na bardzo duże rozm iary ciała tego ostatniego25.

O stateczn ie w w yniku zam ian y specyficznych dla tego g a tu n k u w arunków ekologicznych, jak im był step, na teren y zalesione rozpoczyna się z końcem plej­ stocenu w ym ieranie Bison priscus w Europie26. W edług Kowalskiego w środkowym oraz prawdopodobnie po raz drugi w późnym plejstocenie forma ta przedostaje się przez lądowe połączenie, w ystępujące w m iejscu dzisiejszej cieśniny Beringa, do Ameryki Północnej. N atom iast wg M cDonalda27 proces przem ieszczania n astąp ił znacznie wcześniej, gdyż na początku plejstocenu, a formą, k tó ra przedostała się na k o n ty n en t am ery k ań sk i, był B ison siualensis. W zw iązku z tym M cDonald wyróżnia autochtoniczne g atu nk i północnoam erykańskie, do których zalicza: B i­ son latifrons , Bison antiąuus i Bison bison, oraz dwa gatun ki autochtoniczne eu­ roazjatyckie: Bison priscus i Bison alaskensis. M cDonald przyjm uje możliwość cofania się form bizonowatych z Am eryki Północnej do Azji i Europy w późnym plejstocenie.

W obrębie bizonowatych występujących w tej epoce w Europie , Azji i Ameryce Północnej nie zaobserwowano nowych tendencji ewolucyjnych. Stwierdzono jedy­ nie różnice w w ym iarach ciała i, co je st bardzo charakterystyczne, wyraźne zróż­ nicowanie w wielkości, kształcie i u staw ieniu rogów.

CHARAKTERYSTYKA MORFOLOGICZNA MÓZGOWIOCZASZKI

B I S O N P R I S C U S

N ajlepiej zachow aną częścią czaszki je s t neurocranium . W m ateriale kopal­ nym zwykle najlepiej zachowane są kości: czołowa i potyliczna, oraz kości ciemie­ niowe i skroniowe. Dominującym elem entem mózgowioczaszki Bison priscus je st kość czołowa, której bardzo duży w ym iar szerokościowy nadaje specyficzny wygląd całej czaszce. Kość ta w m ateria le kopalnym należy do najlepiej zachowanych z racji swej masywności i potężnych możdżeni rogowych.

U Bison priscus w odróżnieniu od współczesnych przedstawicieli rodzaju B i­ son, to je s t od Bison bonasus (Linne,1758) i Bison bison (Linne,1758), wyrostki rogowe kości czołowej, czyli możdżenie, są potężne. Odchodzą od czaszki pod k ą ­ tem 180 stopni, są skierow ane na boki lekko k u tyłowi i ku dołowi. Powierzchnia możdżeni posiada liczne w yraźne podłużne bruzdy, a ich przekrój je st okrągły lub lekko spłaszczony grzbieto-brzusznie. Korona możdżenia (corona processus cornu- alis) odcina się w yraźnie od długiej szyjki (collum processus cornualis). Również bardzo szerokie i w yraźne wypukłe czoło różni ten g atu n ek od obecnie żyjących przedstawicieli tego rodzaju (ryc 3). Szerokość i wypukłość czoła u Bison priscus m a związek z wielkością i położeniem możdżeni rogowych28. Zarówno u współcze­ snych, ja k i kopalnych form rodzaju Bison najlepiej w ykształconą okolicą czaszki

25 N. Burczak-Abramowicz, G. M eładze, G.Cz. Czikowani T ur Bos p rim ig en iu s Boj.

z późnego holocenu K au kazu . „Przegląd Zoologiczny” 1991 nr 35, s. 123-131

26 K. Kowalski The evolution... , s. 3 3 5 -3 3 7

27 J. N. McDonald N orth A m erican bison..., s. 2 6 4 -2 6 9

28 V. Gromova P iervo b y tn yj zu b r (Bison p riscu s B ojanus) v S S S R . „Trudy Zoologicie- skovo In stitu ta A kadem ii N auk SSSR ” Leningrad 1935 z. 2 , s. 7 7 -2 0 4

1 4 4 J a n G ienc\, P a w el K ról

Ryc. 3. Kom pletna czaszk aBi-

son p r is c u s z dolnego biegu

Wołgi; w g Gromovej

je st jej sklepienie. W yróżnia się w nim dwie części: czołową i ciemieniową. O m a­ w iana okolica czaszki zasłania od góry dół skroniowy i łuk jarzmowy. Największy w ym iar szerokościowy kości czołowej n a wysokości tylnych kraw ędzi oczodołu (E c- torbitale-Ectorbitale) je st większy niż na poziomie łuków jarzm owych (Zygion-Zy- gion). Czoło u rodzaju Bison je s t charakterystyczne, ponieważ je s t bardzo szero­ kie a zarazem krótkie. Szczególnie w yraźnie proporcje te zaznaczają się w jego zaoczodołowej części, której długość stanow i tylko 60 % jej szerokości, co spraw ia, że ogólny k ształt czoła przypom ina trapez zauw ażalnie zwężony pomiędzy rogami i rozszerzający się w k ieru n k u oczodołów29. Wał m iędzyrożny, czyli guzowatość m iędzyrożna (protuberantia intercornualis) nie zaznacza się w odróżnieniu od in ­ nych Bouidae. N a podkreślenie u B ison priscus zasługują mocno wysunięte n a boki - zwłaszcza u samców - oczodoły, silnie skrócona część zarogowa czoła oraz b a r­ dzo w yraźna szyjka możdżenia (collum processus cornualis), zw ana inaczej rogo­ wą okolicą czaszki. Również bardzo charakterystyczną cechą tego wymarłego ga­ tu n k u je s t dobrze zaznaczona guzow atość kości czołowej (tuberositas fro nta lis) położona między przednim brzegiem podstaw y możdżeni a tylną kraw ędzią oczo­ dołów (ryc. 3).

Płaszczyzna czołowa z tarczą karkow ą tworzy w przybliżeniu k ą t prosty. Du­ żych rozmiarów tarcza lub płaszczyzna karkow a (p la n u m nuchae) utw orzona je st głównie przez kość potyliczną, której łusk a oraz części boczne tworzą jej zasad ni­ czy masyw. Silnie rozwinięte kłykcie kości potylicznej (condyli occipitales) w yra­ źnie w ystają ku tyłowi poza płaszczyznę tarczy karkowej. W yrostki przykłykcio- we (processus paracondylares) są bardzo m asywne i niezbyt długie. Kresa karkow a górna (linea nuchalis superior) leży n a granicy tarczy karkowej i sklepienia jam y czaszki, a na boki przedłuża się w grzebień skroniowy (crista temporalis).

M ózgow ioczaszka bison p riscu s ze zbiorów p rzyro d n iczych M N w Kielcach.. 1 4 5

U Bison priscus m a ona postać poprzecznego w ału kostnego, wyraźnie w ysta­ jącego ku tyłowi nad tarczą karkow ą. Guzowatość potyliczna zew nętrzna (protu- berantia occipitalis externa) m a form ę tró jk ą ta o w ierzchołku skierow anym ku dołowi. Podstaw a kości potylicznej (pars basilaris ossis occipitalis) w części dono- sowej zwężona i wyraźnie rozszerzona przy otworze buduje tylny odcinek podsta­ wy czaszki (basis cranii) oraz dolne obram ow anie otworu wielkiego (foramen m a ­ gnum ).

Dół skroniowy (fossa temporalis) je s t bardzo silnie zagłębiony w boczną ścianę czaszki i utworzony przez kość czołową, ciemieniową i łuskę kości skroniowej. J e s t całkowicie zakryty od góry przez kość czołową, której grzebień skroniowy (crista temporalis) stanow i jego górną granicę. N a powierzchni skroniowej łuski, w bok i w k ieru n k u donosowym odchodzi bardzo m asywny w swej początkowej części wy­ rostek jarzm ow y kości skroniowej (processus zygom aticus), służący do połączenia z w yrostkiem skroniowym kości jarzm owej (processus temporalis ossis zygomati- ci). Obydwa te w yrostki przyczyniają się do p ow stan ia łu k u jarzm owego (arcus zygomaticus). N a powierzchni tego w yrostka widnieje o stra listw a, jako kontynu­ acja linii karkowej górnej zw ana brzegiem skroniowym, zam ykająca od tyłu i od boku dół skroniowy. Dół żuchwowy je s t płaski, guzek stawowy dość słabo zazna­ czony, a wyrostek zastawowy wyraźny. Pierścień oczodołowy zam yka wyrostek ja rz ­ mowy kości czołowej, łącząc się z w yrostkiem czołowym kości jarzm owej, i wzmac­ nia stosunkowo cienki w tym miejscu łuk jarzmowy. P iram ida zrasta się ściśle u Bison priscus z łuską kości skroniowej. Przewód słuchowy zew nętrzny wraz z łu ­ ską kości skroniowej wystaje w bok poza zasięg łuku jarzmowego. P uszka bęben­ kowa (bulla tym panica) je st duża i wyraźnie spłaszczona. Pozostałe kości mózgo- wioczaszki zostały pom inięte, ponieważ nie w ykazują w yraźnych cech ch a ra k te ­ rystycznych dla tego gatunku.

MATERIAŁ I METODY

B ru n atn e zabarw ienie czaszki wskazywałoby, że p rzetrw ała do naszych cza­ sów w środowisku torfowym, niestety, b ra k je st dokładnych danych m etrykalnych, gdzie i kiedy została wydobyta, chociaż wszystko w skazuje, że pochodzi z okolic Grodźca (ryc. 4 i 5 ).

Właściwa część mózgowiowa (neurocranium / j e s t dobrze zachowana. Możdżeń praw y ułam any je s t w około 1/2 całkowitej jego długości. Ubytek ten można ocenić n a 26 cm. Możdżeń lewy posiada ubytek na końcu obwodowym, wynoszącym około 3 cm. Korona m ożdżenia je st ostro odcięta od w yraźnie zaznaczonej szyjki. Szew łączący w płaszczyźnie pośrodkowej czaszki praw ą i lewą kość czołową je st w yra­ źnie zachowany do wysokości środkowej szerokości międzyrożnej. W tyle szew ten naw iązuje łączność z mniej wyraźnym szwem, łukowato do przodu wygiętym, który zespala kości czołowe z tarczą karkow ą. Wzdłuż tego szwu przebiega lekkie wznie­ sienie, na którym z kolei po stronie prawej i lewej czaszki widoczne są sym etrycz­ nie dwie płaskie guzowate wyniosłości, przechodzące łagodnie bez wyraźnej g ran i­ cy w płaszczyznę czoła. Szew m iędzy kośćm i czołowymi a tarc zą kark ow ą je s t zatarty. W ystępowanie wyraźnych szwów kostnych bynajm niej nie świadczy o tym, że m am y do czynienia z osobnikiem młodym. W yrostki jarzm ow e kości czołowych, zam ykające od tyłu pierścień oczodołowy, są odłam ane, przy czym część tego wy­ ro stk a je st lepiej zachowana po stronie prawej. Donosowe kraw ędzie kości czoło­ wej w zasadzie odpowiadają przebiegowi szwu łączącego mózgowioczaszkę z

trze-1 4 6 \Jan G ienc\, P a w el K ról

Ryc. 4. M ózgow ioczaszka B ison p risc u s z M uzeum N arodow ego w K ielcach w id zian a od przodu

Ryc. 5. M ózgowioczaszka B ison p riscu s z M uzeum N arodowego w Kielcach w idziana od tyłu

wioczaszką. Jedn akże na całej długości kraw ędzi w ystępują duże ubytki tych ko­ ści (ryc. 4). Całkowicie odłupane są części nosowe kości czołowej, które w ciskają się m iędzy kość łzową i nosową. Zachowany fragm entarycznie brzeg oczodołowy kości czołowej nie wykazuje wyraźnych zgrubień. B rak je st na powierzchni zewnę­ trznej pierścienia oczodołowego bruzd naczyniowych. Tarcza karkow a je s t bardzo dobrze zachow ana, jed y n ie po stro n ie praw ej w ystępuje znacznych rozm iarów ubytek (ryc. 5). Linia karkow a górna m a postać poprzecznego w yraźnie zaznaczo­ nego wału kostnego wystającego ku tyłowi ponad tarczę karkową. N a boki przedłuża się w grzebień skroniowy, który po stronie prawej wykazuje znacznych rozmiarów ubytek. W wyniku tego b rak je st fragm entu kraw ędzi bocznej tarczy karkowej po stronie prawej. Guzowatość potyliczna zew nętrzna bardzo dobrze zaznaczona m a postać tró jk ą ta prostokątnego o w ierzchołku w yraźnie skierow anym ku dołowi.

M ózgow ioczaszka bison priscu s ze zbiorów przyrodn iczych M N w Kielcach. 1 4 7

Kłykcie kości potylicznej i obram ow anie otw oru wielkiego nie w ykazują uszko­ dzeń. Oba w yrostki przykłykciowe są zachowane, przy czym ich dystalne końce są odłupane. P odstaw a kości potylicznej bardzo dobrze zachowana, s ta rte są jedynie guzki mięśniowe leżące n a granicy basioccipitale i basisphenoidum.

P odstaw a kości klinowej je s t zachowana, ponadto w wyniku odłupania blaszki kostnej o tw arta je s t zatoka klinowa.

Dół skroniowy zachowany je st w całości po stronie lewej, natom iast po prawej brak je st frag m entu grzebienia skroniowego, ograniczającego go od strony dolnej. B rak je s t rów nież przewodu słuchowego zew nętrznego. Ł uska kości skroniowej zachow ana je st w całości, wyrostki jarzm ow e po stronie lewej i prawej odłam ane są w pobliżu dołu żuchwowego, a puszka bębenkowa po obu stronach je s t częścio­ wo uszkodzona.

W badaniach paleozoologicznych stosow ana je st zarówno m etoda opisowa, ja k i pomiarowa. M etoda opisowa nie wyklucza jed n ak motywów subiektywnych i pew­ nych nieścisłości. Stosowanie pom iarów je s t m etodą bardziej obiektywną, dającą krótkie, zw arte informacje, tym sam ym posługiwanie się nią je st bardziej celowe. M etodyka pom iarowa m a szerokie zastosow anie w badaniach czaszki (kraniom e- tria).

D ziedzinam i nauki, w których stosow anie m etod pomiarowych je s t szczegól­ nie atrakcyjne, są paleozoologia i archeozoologia. M etoda ta pozwala badać szczątki kostne, u stalając m. in ich przynależność anatom iczną, gatunkow ą lub naw et r a ­ sową. P rzy d a tn a je s t zwłaszcza w odniesieniu do badań fragm enów czy poszcze­ gólnych kości. Jedn akże podstawowym w arunkiem do uzyskania porównywalnych wyników je s t ujednolicenie metod badawczych.

W niniejszym opracow aniu stosowano powszechnie przyjęte u stalen ia pocho­ dzące z podstawowej publikacji J.D u e rsta 30. Pom iary wykonano cyrklem suw ako­ wym, linijką i taśm ą m ierniczą. U zyskane wyniki analizowano na tle danych kra- niom etrycznych odnoszących się do m a te ria łu pochodzącego z ob szaru Polski. W ykaz czaszek B ison p riscu s uw zględniający ch a ra k te ry sty k ę okazów, m iejsc znalezienia i przechow yw ania oraz autorów opracow ania p rzedstaw ia tab ela 2. U zyskane wyniki w tabeli 3 zestawiono z pom iaram i mózgowioczaszek Bison p r i­ scus z obszaru Polski, opracowanym i przez La B aum e31, Lubicz-Niezabitowskie- go32, Krysi a k a 33, Dem bicką34 oraz Gienca35.

30 J. U. D uerst Vergleichende U ntersuchungsm ethoden am S kelett des Saugern H a n d ­

buch d er biologischen A rbeitsm ethoden. Lieferung 200, Urban Schw arzenberg 1926

31 W. La Baum e B eitra g zu r K en n tn is d er fossilen und subfossilen B oviden. D anzing 1909. T. 12, z. 3, s. 4 5 -8 0

32 E. L. N iezabitow ski C zaszka żu bra dlugorogiego Bison priscu s B ojanus z G ryżyny. „ F ragm en ta F a u n is tic a M u sei Zoologici P o lo n ic i” W arszaw a 1948 t. 5 nr 18, s. 3 0 5 -3 0 8

33 K. K rysiak Z nalezisko dw óch czaszek p ra żu b ra ..., s. 186 \2]

34 L. D em bicka M ózgoczaszki Bison priscu s B ojanus i Bos prom igen iu s B ojanus z P ol­

ski. Praca m agisterska wykonana pod kierunkiem doc. dr hab. T. C zyżewskiej. U n i­

w ersytet W rocławski, Zakład Paleozoologii, Wrocław 1989, s.1 -2 4

35 J. Gienc Bison p risc u s (B ojanus,1827) - p r a ż u b r czy prabizon . ’’Przegląd Zoologicz­ ny” Wrocław 1994 nr 38, s. 6 3 -7 8

T A B E L A 2. W Y K A Z C Z A S Z E K B IS O N P R I S C U S (B O J A N U S , 1 82 7) Z O B S Z A R U P O LS K I (W G G IE N C A , 1994 ; U Z U P E Ł N IO N A )

148

\Jan G ienc\, P a w eł Król

CC oo 05 tH 3 o* ca r£ 3 3 Q-Sm O C ca £ o o ca Sm a o 05 O 05 a? g £ O 3 ca N 2 (M lO 05 i-H 3 ' (N m 05 3 ' 05 00 05 ca" ¿a_o> 05 00 05 t-H c i ¿A₀₅ 05 00 05 ca" o 05 00 05 ca" 05 05 00 05 ca" 05 05 00 05 ca" aa_o» 05 00 05 ca" aa_o 05 00 05 ł-H 3 aa_O) 05 00 05 3 o CO 05 05 00 05 05 3 £ j3 ca PQ ₃05 _>> 3_>» g a> Q X g 0) Q £ X g 05 Q X g X g X g 05 Q -Q £ -Q g 05 c 05 05 c 05 ¿3 ¿2 Q Q Q Q Q d O 0) _05 Miej sce p rz e c h o w y w a n ia M u ze u m D ie c e z ja ln e w P ło c k u Z akł ad A n a to m ii Z w ie rz ą t SG G W w W a rs z a w ie Z akł ad P a le o z o o lo g ii U n iw e rs y te tu W ro c ła w s k ie g o Z akł ad P a le o z o o lo g ii U n iw e rs y te tu W ro c ła w s k ie g o Z akł ad Zoo logii S y s te m a ty c z n e j i D o św ia d c z a ln e j P A N , K ra k ó w Z akł ad Zoo logii S y s te m a ty c z n e j i D o św ia d c z a ln e j P A N , K ra k ó w Z akład Zo olo gi i S y s te m a ty c z n e j i D o św ia d c z a ln e j P A N , K ra k ó w Z akł ad Zoo logii S y s te m a ty c z n e j i D o św ia d c z a ln e j P A N , K ra k ó w Z akł ad Zoo logii S y s te m a ty c z n e j i D o św ia d c z a ln e j P A N , K ra k ó w M u ze u m Z ie m i PA N w W a rs z a w 1 M u ze u m Z ie m i PA N w W a rs z a w 1 Z akł ad A n a to m ii P o ró w n a w c z e j | W S P w K ie lc a c h D zi ał P rz y ro d y M u z e u m N a ro d o w e g o w K ie lc a c h ca 3 .2 N 3 3 c ca c g 3 o 3 j a ca c .2 ’5 'W o W 3 ca £ o >> £ A ca 3 n ie z n a n e £ 3_u o Oh £ ca" u ca £ O c Sm ca 3 3 ca £ o M ca £ £ n ie z n a n e 3 X₀₅ O PQ 3 * ca c g >> T3 ca tó 3 c C-* ca 0) £ o c w o W 3 05 05 W 'a? s £ ca X 05 N Sm ca c >> •N >> t-o £ ca 0) N Sm O ca ¿a a> N £ ca X 05 N Sm c 3 0 n ie z n a n i Ł a b u n ie j a 3_o s-2 ć/5 Z e g rz e 1 n ie z n a n a c o ca 05 N Sm . 2 3 O Sm O N ca o ca >> w & a> 5 iczas zka z m o ż d ż e n ia m i »c za sz k a z m o ż d ż e n ia m i 6 ca 05 g ca 3 o> •N T3 •N O g N ca N 05 ca N U ca 05 e 2 3 o *N 'O ♦N O £ N ca N 05 ca N O ca 05 6 . 2 3 05 •N T3 •N O g N ca N 05 ca N o> _»cza sz ka z us z ko dz on ym pr a-1 Ti o żd że n ie m (s a m ie c ) 2 3 05 *N F3 •N O g N 3 N 05 ca N o> o be N 'O g c 05 6 . 2 3 05 •N T3 ■N O g N ca ¿A N 05 ca N 05 £ 2 3 05 •N "O •N O £ N ca ¿a N 05 ca N 05 _»cz asz ka z m o ż d ż e n ia m i »c zaszka z m o ż d ż e n ia m i £ 2 3 <15 •N "O ■N O £ N ca N «5 ca N CJ _^czaszka z usz k o dz on ym p ra -m o ż d ż e n ie m oe n t m ó z g o c z a sz k i z le w y m 05 0) g ca w £ . 2 3 05 g ca Cfi 6 2 3 05 • N • N O g N ca N W ca N o ca t-ca X O be N ' O be N 'O s M ó z g c c a ) be N 'O s m ie c ) be_N 'O % mie c ) be N 'O § £ >> £ ca u m i be N 'O s be N 'O s bo N 'O § be N 'O be N 'O s be N 'O § g >> £ ca Sm •N O g be N 'O s ca ) N u m e r 3 N ca o - (N CO lO t o 00 05 O - CN c o 14 lO

M ózgow ioczaszka bison p riscu s ze zbiorów przyrodn iczych M N w Kielcach. 1 4 9

OMÓWIENIE WYNIKÓW

Przeprow adzone b adania kraniom etryczne wykazały, że mózgowioczaszka ze zbiorów przyrodniczych Muzeum Narodowego w Kielcach charakteryzuje się śre­ dnimi w artościam i pomiarów kości czołowej i potylicznej, które m ieszczą się do­ kładnie m iędzy m inim alnym i i m aksym alnym i w artościam i, jak ie przed staw ia tabela 3. Przy u stalen iu przynależności płciowej omawianego g atu n k u m a znacze­ nie zarówno m etoda opisowa, ja k i pom iarowa. Cechy płciowe zostały ustalone między innym i przez K rysiaka36 i Gromovą37. Krysiak, określając różnice płciowe w budowie czaszki Bison priscus, zwraca głównie uwagę na wielkość otworu poty­ licznego (foramen occipitale m agnum ). Zauw ażył on dysproporcję między wielko­ ścią otworu potylicznego a wielkością czaszki. W edług tego au to ra u samców otwór potyliczny je s t znacznie m niejszy niż u sam ic i to zarówno w stosunku do wielko­ ści czaszki, ja k i wymiarów bezwzględnych. Według K rysiaka o wielkości czaszki mogą informować w ym iary tarczy karkow ej. Większość uwzględnionych okazów w tabeli 2 nie m a określonej płci, ja k również poza trzem a okazami b rak je s t po­ miarów otworu potylicznego. Jedynie okazy nr: 3, 4, 5, 6, 14 m ają u stalone cechy płciowe. W śród nich sam icą je st okaz n r 3, którego otwór potyliczny posiada wy­ miary: szerokość 51 mm i wysokość 47 mm. B adana czaszka z M uzeum Narodo­ wego w Kielcach (tabela 3; n r 15) m a bardzo zbliżone do niej w ym iary otworu potylicznego: szerokość 50 mm i wysokość 50 mm. Jednak że kryterium wielkości otw oru potylicznego wydaje sie być niew ystarczające, ponieważ jeszcze większy otwór m ają okazy nr: 2, 14, których wielkość, masywność i k ształt możdżeni oraz inne cechy w skazują, że należą do samców. Do cech płciowych samczych należą: bardziej chropowate powierzchnie kości czołowych, silnie wysunięte na boki oczo­ doły, których kraw ędzie są w yraźnie pogrubione, dobrze rozw inięte grzebienie mięśniowe i guzowatość kości potylicznej. Najbardziej znaczącymi w ydają się być je d n a k cechy płciowe dotyczące możdżeni i to zarówno opisowe, ja k pomiarowe. Z cech opisowych samczych należy wymienić bardziej m asywne możdżenie z głę­ bokim i podłużnym i bruzdam i, silniejsze wygięcie m ożdżeni w dół, do ty łu oraz m niejszy stopień ich odchylenia ku górze.

O m aw iany okaz (nr 15) nie wykazuje żadnej z wymienionych cech samczych. Jego możdżenie posiadają m niejszą długość, m ierzoną wzdłuż krzywizny zewnę­ trznej, m niejszy obwód u podstawy, m ałe wygięcie k u dołowi, mały stopień odgię­ cia ku tyłowi. Możdżenie badanego okazu charakteryzuje wyraźne odchylenie ku górze, m niejsza rozpiętość między w ierzchołkam i i płytsze bruzdy podłużne.

O m aw iane m ożdżenie są m niej m asyw ne, inaczej ustaw ion e niż u samców i bardzo przypom inają okaz n r 3, którego płeć ze względu na wielkość otw oru potylicznego ustalono jak o sam iczą. Ponadto dobrze zaznaczone są dwie płaskie guzowatości n a wysokości szwu łączącego kości czołowe z tarczą karkow ą. Są one wyraźniejsze u samicy niż u samca.

Pojemność jam y czaszkowej wynosząca 810 cm3 wskazuje na bardzo duże dys­ proporcje między słabo wyrażonym mózgowiem a wielkością całej czaszki oraz m asą ciała. Na ten problem zwrócił już wcześniej uwagę K rysiak38. Zmierzył on

pojem-36 K. K rysiak Z n alezisko dw óch czaszek p ra żu b ra ..., s. 195 [111 37 V. Gromova P ieroobytn yj zu b ..., s. 77—204

TAB ELA 3 . POMIARY CZA SZ E K B I S O N P R I S C U S (B O J A N U S , 1 8 2 7 ) Z TER ENÓ W P O L S K I (W M M ).

150 1 Jan Gienc\, Paweł Król

M I N --M A X o O O O kr, O kr, sO O O O r-~ *3- m m O — rr o m o O so <r o 00 <N 00 vo <N o on <N fN r-- O C'_<NsO ir, kr, 00 OfN m O₀₀ o Ś R E ­ D N IA 3 5 9 ,7 r-₀₀ o 2 8 8 ,7 3 3 6 ,9 8 8 ,5 1 2 3 ,* 4 2 9 4 ,9 | 3 8 6 ,5 5 0 4 ,1 ^1* 10 4 4 5 0 ,6 5 1 ,8 kT, O O O O kr, 2 9 0 kr, 4 9 0 o O O O <*"> r^i rr 00 — r*~> co Cv kr, ir, O O O O O kr, O 46 5 | kr, o O _O r. <N ^r — — kr, ^r (N kr. kr, O kr, — tr, O 00 O ro m (N — fN N- »r. 1 1 - J m fN ₃65 so i O 00 (N 36 0 On m ₃01 ₃7 0 4 1 5 3 2 0 O oo 1 1 < £ Zl ₃60 CN(N m O m 35 0 8₆ O <N O_{rr 3}65 ₅80 i 1 0 1 0 1 1 u >-z < N o 33 6 2 9 0 2 8 0 3 1 6 7 2 2 6 9 3 6 5 00 9 i 1 130 1 1 U. > £ * o 39 0 3 5 0 3 0 0 3 4 0 _O 1 2 0 3 2 0 42 0 5 7 5 4 8 0 9 4 5 _{1 1} O N ir, O 0 0 kr, _sO O ir, kr, < _{r^i (N <N} r r 0 0 _{(N m} > O r - O O O O az 1 (N 1 m 0 0 _{r^i •r,} D Z _no 3 4 4 2 9 4 3 0 0 3 4 0 9 0 kr,f N 2 7 0 3 6 0 kr, 0 0 1 1 0 2 0 1 I kT, 'O <N O O C" O O kr, 0 0 O fN <N <N r-- — <N N" ON ■^r 4 0 0 3 3 0 ■ 1 1 m 30 7 4 2 0 5 1 0 1 3 7 0 3 9 4 4 r*"> ₃55 ₃00 i 1 1 2 8 5 3 5 0 4 5 3 1 0 7 0 «r, 47 <N 1 3 1 0 i 1 1 ₁22 OO r*~, 44 0 4 8 5 4 0 0 O_(N O 63 63 n- kr, O kr, kr, kr, O_kr, (N — f^, r*"> O P O M IA R E c t-E c t N a jw ię ks za szero koś ć c z o ła 1 F s-F s 1 N a jm n ie jsz a sze ro koś ć c z o ła

N-Op

Środkowa długo ść c z o ła 1 Środ kowa sze ro koś ć cz o ła m ię d zy 1 m o ż d ż e n ia m i (na jk ró ts za o d le g ło ś ć m ię d zy m o ż d ż e n ia m i) I 1 Najk rótsz a o d le gł oś ć m ię d zy 1 p rz ed n im b rz eg ie m mo ż dż e ni a a ty ln ą krawęd zią o c z o d o łu 1 O p -O | Wy so koś ć p o ty li c y O t-O t N aj w ię ks za szero koś ć p o ty li c y I O b w ó d p od st aw y m o ż d ż e n ia Długość mo ż dż e ni a wzd łuż n a jw ię k -sz ej krzyw izn y (długość z e w n ę tr z n a | m o ż d ż e n ia ) Długość cięciwy m o ż d ż e n ia C Js C Od le g ło ść m ię d zy w ie r z c h o łk a m i | m o ż d ż e n i 1 Sz ero k oś ć o tw o ru p o ty li c z n e g o w 1 /2 | w y so k o śc i W ys ok o ść o tw o ru p o ty li c z n e g o

M ózgow ioczaszka bison priscu s ze zbiorów przyrodn iczych M N w Kielcach.. 1 5 1

ność jam y czaszkowej badanych okazów Bison priscus, k tó ra u sam ca wynosiła 895 cm3, u samicy 890 cm3. Porównał te wyniki z pojemnością jam y czaszkowej żubra, u którego pojemność u dwóch samców w ynosiła 745—750 cm3 oraz 630—745 cm3 u dwóch samic. Z przytoczonych pomiarów wynika , że gatu n ek Bison priscus w stosu nk u do potężnej m asy ciała m iał mózgowie słabo rozwinięte. N a podstaw ie uzyskanych danych i b adań K rysiaka wynika, że Bison priscus od współczesnego żubra dzieli zaledwie różnica 147,4 cm3 w pojemności jam y czaszkowej.

Bison priscus dość licznie występował na terenie Polski. Dotychczas znalezio­ no łącznie z opisyw aną 15 mózgowioczaszek. P onadto wiadomo, że w M uzeum Państwowego In sty tu tu Geologicznego w W arszawie znajduje się szesnasta mózgo­ wioczaszka dotychczas jeszcze nie opracow ana. Potw ierdza to pogląd, że B ison priscus należał do najpospolitszych ssaków kopalnych plejstocenu Polski39. W epoce tej g a tu n e k te n był b ardziej pospolity niż tu r Bos p rim ig e n iu s B ojanus,1827. W pracach dawniejszych mylono często szczątki kostne obu tych gatunków . Przy­ kładem fakt, że opisyw ana mózgowioczaszka figurow ała wcześniej w inw entarzu M uzeum Narodowego w Kielcach jako czaszka tu ra. Również okaz n r 3 pochodzą­ cy z M uzeum Diecezjalnego w Płocku m iał n a czole nalepkę z napisem : „czerep wołu pierw otnego - Bos p rim ig e n iu s”; został on n astęp n ie zbadany przez K ry siak a40 i określony jako czaszka samicy Bison priscus. Jeśli idzie o okaz n r 15, b ra k je st niestety pewnych danych co do m iejsca pochodzenia. J a k wynika z opracowanej przez Kowalskiego41 m apy, większość szczątków kostnych odnajdowano wzdłuż przebiegu rzek polskich.

B ardzo w yraźny zw iązek z k o ry tam i rzek m ają rów nież m ózgowioczaszki, z których dwie pochodzą z Wisły , po jednej z Odry i z S anu oraz W isłoka (tabe­ la 2). Kowalski42 podaje, że szczątki Bison priscus są znane ze wszystkich regio­ nów Polski, oprócz terenów górskich. Czaszka z rzeki Wisłok i czaszka z S anu świad­ czą , że ta kopalna form a występowała n a obszarze Pogórza Dynowskiego.

Rodzaj zachowanych kości czaszki wym aga także dokładnego omówienia. N aj­ lepiej niszczycielskie działanie czasu wytrzym uje część neurocranium , k tó rą two­ rzą kości czołowe, ciemieniowe, skroniowe oraz kość potyliczna. Oddzielne w ystę­ powanie tej części czaszki m ożna lepiej zrozumieć, jeżeli uwzględni się specyfikę połączenia jej z trzewioczaszką, n a co zwrócił uwagę K rysiak43. U więkoszości oka­ zów widać w yraźnie, że kości czołowe oddzielone są od trzewioczaszki zgodnie z przebiegiem szwu, co może świadczyć, że połączenie części mózgowiowej z trzew- ną było u Bison priscus dość luźne. Można zatem przypuszczać, że ta część mózgo­ w ioczaszki d łu żej się za ch o w a ła dzięk i swej m asy w n ości, a d ro b n iejsze i delikatniejsze kości trzewioczaszki łatwiej uległy rozproszeniu i zniszczeniu. Kry­ siak 44 zauważył, że szew łączący kości czołowe zachowuje się długo, a naw et je st nieco rozluźniony. O podobnym fakcie w odniesieniu do czaszki z Przyrodniczego Muzeum Wielkopolskiego wspom ina również Niezabitowski45. W edług K rysiaka46 szew międzyczołowy zachowuje się przez cały okres życia, co potw ierdza między innym i czaszka n r 14, k tó ra została rozłupana dokładnie wzdłuż tego szwu.

39 K. Kowalski K a ta lo g ssaków ..., s. 43

40 K. K rysiak Z nalezisko dwóch czaszek p ra żu b ra ..., s. 186 [2] 41 K. Kowalski K a ta lo g ssaków ..., s.30

42 Tam że, s. 42^13

43 K. K rysiak Z n alezisko dw óch czaszek p ra żu b ra ..., s. 1 8 6 -1 8 8 [2—4] 44 Tam że, s. 190-191 [6-7 ]

45 E. L. N iezabitow ski C zaszka żu b ra dlugorogiego..., s. 3 0 5 -3 0 8 46 K. K rysiak Z n alezisko dwóch czaszek p ra żu b ra ..., s. 196 [6]

152

\Jan Giene], P aw el Król

Wyniki badań porównawczych kości czołowych Bison priscus, Bison bonasus i Bison bison, ja k również szereg cech morfologicznych oraz specyficzne środowi­ sko życia Bison priscus (zimny step), przem aw iają za bliższym jego pokrewieństwem z bizonem am erykańskim aniżeli z żubrem będącym formą wybitnie leśną47. Ja k łatwo zauważyć, istotne różnice między om awianym gatunkiem kopalnym i współ­ czesnym bizonem am erykańskim ograniczają się jedynie do m asy ciała oraz k ształtu i wielkości rogów. Również w m ateriale kopalnym z obszaru Polski moża zauw a­ żyć dwa typy możdżeni rogowych u samców g atu n k u Bison priscus. Są to: stosun­ kowo długie niezbyt grube i mało wygięte możdżenie okazu n r 4, u którego obwód podstaw y m ożdżenia wynosi tylko 420 mm , a odległość m iędzy w ierzchołkam i możdżeni aż 1370 mm, oraz wybitnie m asyw ne wygięte w dół, ku tyłowi i ku górze możdżenie okazu n r 2 i 14, których obwód podstawy wynosi aż 440 mm i 465 mm z w yraźną koroną możdżenia, a odległość między wierzchołkam i możdżeni tylko 1020 i 1210 mm. Tego typu różnice w m niejszym stopniu widoczne są u samic, których możdżenie pod względem k s z ta łtu i u staw ienia, a tak że w ym iaru kości czołowej i potylicznej są prawie identyczne, czego przykładem są okazy n r 3 i 15. Ten ostatni pochodzi ze zbiorów przyrodniczych Muzeum Narodowego w Kielcach.

Kielce, 15 grudnia 1995 r.

M ozgow ioczaszka bison p riscu s ze zb iorow przyrodn iczych M N w Kielcach. 1 5 3

THE SKULL OF B IS O N P R IS C U S FROM THE NATURAL COLLECTIONS OF THE NATIONAL M U SEUM IN KIELCE AGAINST THE BACKGROUND OF SIMILAR FIN DS

IN POLAND

This article deals w ith the morphological characterisation of the skull of Bison priscu s (Bojanus, 1827), inventory num ber M N K i/P/1897, which is in the N ature collections of the N ational M useum in Kielce. The specim en, presented in 1921 by Maria C iechanow ska from Grodziec, does not have precise origin data w here and w hen it w as found. Available inform a­ tion indicates th at it comes from Grodziec near Sosnowiec because rem ains of other fossil anim als are known from th at area. Such an interpretation is supported by the fact th at the C iechanow skis were th e ow ners of a landed esta te in Grodziec, w here the specim en in que­ stion w as found. The brown colour would indicate th at the skull has been preserved until our tim es in the peat environm ent.

It should be em phasised th a t in spite of quite frequent finds of th e rem ains of th is anim al in Poland, so far th e literature has described only 14 fragm ents or complete skulls of this species from the area of Poland.

The described case is presented again st th e craniom etric data from palaenthology and the history of the genus B ison. A detailed morphological characterisation of the skull of Bison

p riscu s is provided. The craniom etric data are analysed w ith reference to sim ilar finds in

Poland.

The craniom etric in vestigation has show n th a t the specim en in question is characterised by m edium values of the m easurem ents of th e forehead and occipital bones. It has also been found th at it is th e skull of a fem ale.