View of CHANGES OF HUMAN CAPITAL LEVEL IN RURAL AREAS OF MIDDLE POMERANIA

ZMIANY POZIOMU ZASOBÓW LUDZKICH OBSZARÓW

WIEJSKICH POMORZA RODKOWEGO

Luiza Ossowska

Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu

Streszczenie. W artykule przedstawiono zmiany poziomu zasobów ludzkich, jakie na-stpiy w latach 2003 i 2007 na obszarach wiejskich Pomorza rodkowego, wychodzc z zaoenia, e zasoby ludzkie stanowi jeden z najaktywniejszych czynników rozwoju re-gionalnego. Z uwagi na zoony charakter zasobów ludzkich w obliczeniach posuono si miernikiem syntetycznym. Badany region podzielono na cztery klasy reprezentujce róny poziom rozwoju badanego zjawiska.

Sowa kluczowe: zasoby ludzkie, obszary wiejskie Pomorza rodkowego, miernik syn-tetyczny

WSTP

Niewtpliwie obszary wiejskie Pomorza rodkowego wymagaj aktywizacji. Jest to m.in. konsekwencj wystpowania w przeszoci na tych terenach pastwowych gospodarstw rolnych. Ich upadek i likwidacja przyczyniy si do pojawienia si wielu powanych problemów spoeczno-gospodarczych, wród których najbardziej dotkliwie odczuwane jest wysokie bezrobocie. Szans dla tych obszarów jest wielowymiarowa ak-tywizacja. W wymiarze gospodarczym – przede wszystkim przez pobudzanie przedsi-biorczoci oraz wykorzystanie ju istniejcego potencjau. Natomiast w wymiarze spo-ecznym – gównie poprzez popraw jakoci ycia na wsi.

Najbardziej aktywnym ogniwem endogennych uwarunkowa s mieszkacy, two-rzcy zasoby ludzkie danego obszaru. To wanie oni inicjuj i przeprowadzaj zmiany i to od ich postawy – biernej lub czynnej – w znacznej mierze zaley rozwój spoeczno--gospodarczy.

Z uwagi na swoje cechy, zasoby ludzkie maj charakter zasobów lokalnych. Wynika to z faktu, e cho jednostka ludzka odznacza si du mobilnoci w sensie zycznym,

Adres do korespondencji – Corresponding author: Luiza Ossowska, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Ekonomii i Polityki Gospodarczej w Agrobiznesie, ul. Wojska Polskiego 28, 60-637 Pozna, ossowska@up.poznan.pl

to jednak znaczna cz ludnoci jest w tym wzgldzie ograniczana poprzez zjawiska takie, jak sytuacja rodzinna, mieszkaniowa czy cho by mentalna.

Analizujc zasoby ludzkie bada si przede wszystkim takie zjawiska, jak: struktur wieku ludnoci i wskaniki obcienia demogra cznego, aktywno zawodow ludnoci regionu czy poziom wyksztacenia.

Gówny cel podjtych bada sprowadza si do okrelenia zmian, jakie nastpiy w ostatnich latach w zakresie zasobów ludzkich obszarów wiejskich Pomorza rodkowe-go, zakadajc, e zasoby ludzkie to jeden z bardziej zmiennych i aktywnych czynników rozwoju regionalnego.

Badaniami objto 65 gmin (wiejskich i miejsko-wiejskich z wyczeniem miast) Po-morza rodkowego (obszar zbliony do tego, jaki zajmoway bye województwa kosza-liskie i supskie). Zakres czasowy – z uwagi na przestrzenny charakter analiz – obj 2 lata – 2003 i 2007. Za rok bazowy przyjto 2007, natomiast za rok porównawczy 2003.

MATERIA I METODYKA BADA

Do bada posuono si danymi liczbowymi dostpnymi w Banku Danych Regional-nych GUS dla moduu gminnego.

Do opisu poziomu zasobów ludzkich wykorzystano miernik syntetyczny, który cha-rakteryzuje waciwo bezporednio niemierzaln i jest funkcj rzeczywist cech pro-stych. Przy tym cecha prosta dodatnio skorelowana z cech syntetyczn to stymulanta, zwizana ujemnie to destymulanta, natomiast cecha bez istotnej korelacji z cech syn-tetyczn to nominanta. Konstrukcj miernika syntetycznego sprowadzono do trzech za-sadniczych etapów, tj. do wyboru zbioru cech diagnostycznych i ustaleniu ich wartoci, normalizacji tych wartoci oraz wyznaczenia wartoci miernika [Wysocki, Lira 2003].

O wyborze cech diagnostycznych zadecydoway zarówno przesanki merytoryczne, jak i statystyczne. Std wybierano zmienne moliwie w peni charakteryzujce badane jednostki w odniesieniu do danego zjawiska, a przy tym tworzce zespó jak najmniej liczny. Ponadto przeanalizowano elementy diagonalne macierzy odwrotnej1 do macie-rzy korelacji oraz wartoci wspóczynnika zmiennoci dla poszczególnych cech

diagno-stycznych. Przy czym w obliczeniach elementy diagonalne macierzy odwrotnej wobec macierzy korelacji nie przekroczyy wartoci 10, a wartoci wspóczynnika zmiennoci cech diagnostycznych okazay si wiksze ni 10%. Zatem wyeliminowano zmienne po-wielajce te same informacje oraz niewnoszce istotnych informacji do badania.

W zakresie normalizacji danych zastosowano tzw. unitaryzacj umoliwiajc prze-ksztacenie wszystkich cech do postaci stymulant z jednoczesnym sprowadzeniem ich wartoci do porównywalnoci, co odbywa si wedug nastpujcych formu:

Stymulanty: min{ } max{ } min{ } ij ij ij ij ij i i x x z x x   Destymulanty: max{ } max{ } min{ } ij ij i ij ij ij i i x x z x x  

1_{Na podstawie analizy macierzy odwrotnej do macierzy korelacji mona wyeliminowa cechy}

sil-nie ze sob skorelowane. Elementy diagonalne macierzy odwrotnej do macierzy korelacji znaczsil-nie wiksze od jednoci wiadcz o zym uwarunkowaniu numerycznym macierzy korelacji [Malina, Zelia 1997].

Wartoci cechy syntetycznej wyznaczono metod bezwzorcow, sprowadzajc si do urednienia znormalizowanych wartoci cech prostych:

(1) 1 m ij j i z q m

¦

Nastpnie na podstawie wartoci syntetycznego miernika, jego redniej arytmetycz-nej oraz odchylenia standardowego podzielono jednostki analizowaarytmetycz-nej zbiorowoci na cztery klasy o rónym poziomie badanego zjawiska:

klasa I – poziom wysoki,

klasa II – poziom powyej przecitnego, klasa III – poziom poniej przecitnego, klasa IV – poziom niski.

WYNIKI BADA

Dla kompleksowej oceny zmian zasobów ludzkich, jakie zaszy w badanym okresie, obliczono wskaniki syntetyczne na podstawie danych z lat 2003 i 2007. Na podsta-wie przesanek merytorycznych i statystycznych do pomiaru poziomu zasobów ludzkich przyjto siedem cech diagnostycznych:

gsto zaludnienia,

przyrost naturalny na 1000 osób, saldo migracji na 1000 osób,

wskanik obcienia demogra cznego (ludno w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym),

jednostki gospodarcze zarejestrowane w systemie REGON na 1000 osób, bezrobotni zarejestrowani na 100 osób w wieku produkcyjnym2,

odsetek ludnoci z wyksztaceniem wyszym i policealnym3.

Gsto zaludnienia, przyrost naturalny, saldo migracji, liczb jednostek gospodar-czych oraz odsetek ludnoci z wyksztaceniem wyszym i policealnym potraktowano jako stymulanty poziomu zasobów ludzkich, a wic cechy diagnostyczne dodatnio sko-relowane z badanym zjawiskiem. Natomiast wskanik obcienia demogra cznego oraz liczb bezrobotnych uznano za destymulanty – ujemnie skorelowane z poziomem zaso-bów ludzkich. Wyniki oblicze – zarówno dla roku bazowego 2007, jak i porównawcze-go 2003 – zamieszczono w tabeli oraz na rysunku.

W 2007 roku w klasie I – o bardzo wysokim poziomie zasobów ludzkich – znalazo si 9 badanych jednostek (tj. prawie 14% ogóu) o najwikszej w regionie gstoci

za-2_{Uwzgldniono dane w ukadzie gminnym.}

3_{Z uwagi na brak póniejszych danych przyjto wartoci z roku spisowego 2002, zarówno w}

wy-padku 2003, jak i 2007 roku. W takim ukadzie cecha ta nie wpywa na zmiany poziomu zasobów ludzkich, ale rónicuje poszczególne jednostki, uwzgldniajc bardzo wany aspekt badanego zja-wiska.

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

ludnienia wynoszcej 49 osób na 1 km2 powierzchni. Do liczebnoci tej populacji przy-czyni si zarówno do wysoki w skali regionalnej przyrost naturalny, jak i najwysze w regionie saldo migracji. Std równie grupa ta reprezentuje najkorzystniejszy typ struk-tury wiekowej – ze stosunkowo duym udziaem ludnoci modej, w wieku przedpro-dukcyjnym. W klasie I odnotowano zdecydowanie najwicej podmiotów gospodarczych w przeliczeniu na 1000 mieszkaców. Udzia bezrobotnych w grupie osób w wieku pro-dukcyjnym osign poziom najniszy sporód wydzielonych klas, zatem najkorzystniej-szy. Ponadto odnotowano w tej grupie najwyszy odsetek ludnoci z wyksztaceniem wyszym i policealnym. W klasie I znalazy si gminy wiejskie zlokalizowane wokó takich miast, jak: Koobrzeg, Koszalin, Supsk, a take Lbork i Bytów.

Najliczniejsza okazaa si klasa II, skupiajc 25 badanych jednostek (38,5% ogóu). W stosunku do klasy I, w klasie II odnotowano znacznie mniejsz gsto zaludnienia wynoszc 29 osób na 1 km2 powierzchni. Struktura wiekowa tej populacji wykazaa – podobnie jak w grupie I – korzystny typ, na co wpyw wywary zarówno najwyszy w regionie przyrost naturalny, jak i dodatnie saldo migracji. Udzia bezrobotnych wród osób w wieku produkcyjnym okaza si tylko nieznacznie wyszy ni w klasie I. Nato-miast odsetek osób z wyksztaceniem wyszym i policealnym okaza si nieco niszy ni Tabela 1. Wskaniki charakteryzujce zmiany poziomu zasobów ludzkich obszarów wiejskich

Pomorza rodkowego

Table 1. Indicators de ning changes of human capital level in Middle Pomerania rural areas

Wyszczególnienie Rok Klasa I Klasa II Klasa III Klasa IV Ogóem Liczba jednostek 2003 8 19 29 9 65 2007 9 25 19 12 65 Odsetek jednostek 2003 12,3 29,2 44,6 13,8 100,0 2007 13,8 38,5 29,2 18,5 100,0 Ludno na 1 km2 powierzchni 2003 47 29 21 19 25 2007 49 29 20 16 25 Przyrost naturalny na 1000 ludnoci 2003 3,83 4,30 3,19 0,84 3,36

2007 4,06 4,44 3,53 1,97 3,79 Saldo migracji na 1000 ludnoci 2003 8,55 1,16 –1,91 –5,52 0,25 2007 12,17 1,47 –6,32 –7,85 0,02 Ludno w wieku poprodukcyjnym

na 100 osób w wieku przedproduk-cyjnym

2003 38,6 40,9 44,3 51,6 43,2 2007 44,3 47,0 51,5 57,5 49,1

Jednostki gospodarcze na 1000 osób 2003 114,3 75,4 57,3 48,9 70,7 2007 118,6 73,7 60,3 51,7 75,2 Bezrobotni zarejestrowani na 100

osób w wieku produkcyjnym

2003 25,2 29,3 35,6 40,5 32,6 2007 12,0 13,9 21,8 31,4 18,1 Odsetek ludnoci z wyksztaceniem

wyszym i policealnym

2003* 6,6 4,5 3,8 3,2 4,4 2007* 6,5 4,2 3,8 3,3 4,4 rednia warto miernika

syntetycznego

2003 0,602 0,435 0,318 0,206 0,372 2007 0,618 0,457 0,339 0,246 0,406 * do oblicze przyjto wartoci z roku spisowego 2002.

ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych GUS (Bank Danych Regionalnych). Source: Author’s calculation based on Central Statictical Of ce data.

przecitnie, podobnie jak liczba jednostek gospodarczych na 1000 mieszkaców. Obsza-ry wiejskie zgromadzone w klasie II s rozlokowane gównie w pónocnej i wschodniej czci regionu.

Ogólnie w pierwszych dwóch grupach znalazy si obszary wiejskie o korzystnej lo-kalizacji – w pasie nadmorskim oraz wokó najwikszych miast regionu. Std najwik-sze zaludnienie, jednoczenie przy najmniejszych rozmiarach bezrobocia, najwikszym stopniu przedsibiorczoci i najwikszym odsetku osób z wyksztaceniem wyszym i policealnym. Niski odsetek bezrobotnych wynika z faktu, e cz ludnoci wiejskiej Rys. 1. Poziom zasobów ludzkich na obszarach wiejskich Pomorza rodkowego w 2007 roku Fig. 1. Human capital level in Middle Pomerania rural areas in 2007

ródo: Obliczenia wasne na postawie danych GUS (Bank Danych Regionalnych). Source: Author’s calculation based on Central Statistcal Of ce Data.

na tych obszarach znalaza zatrudnienie pozarolnicze – w obsudze ruchu turystycznego, w dziaalnoci handlowo-usugowej, take w miastach.

Klasa III – o poziomie zasobów ludzkich poniej przecitnego – skupia 19 bada-nych jednostek (ponad 29% ogóu). O przynalenoci obszarów wiejskich do tej klasy zadecydoway w duej mierze sabsze zaludnienie (20 osób na 1 km2), mniej korzystna struktura wiekowa oraz ujemne saldo migracji – odzwierciedlajce tendencje do odpy-wu ludnoci z tego obszaru, wywoan w znacznej mierze przez brak miejsc pracy. Std równie odsetek osób bezrobotnych przekroczy poziom przecitny, a liczba jednostek gospodarczych oraz odsetek ludnoci z wyksztaceniem wyszym i policealnym okazay si do niskie.

W klasie IV – o bardzo niskim poziomie zasobów ludzkich – znalazo si 12 badanych jednostek (18,5% ogóu) najsabiej zaludnionych (jedynie 16 osób na 1 km2). Populacja tej grupy charakteryzowaa si znacznie gorsz od pozostaych klas struktur wiekow. Ta niekorzystna sytuacja zostaa dodatkowo spotgowana przez najniszy w regionie przyrost naturalny oraz ujemne saldo migracji. Równie rozmiary przedsibiorczoci okazay si znacznie sabsze ni w pozostaej czci regionu, odsetek ludnoci z wy-ksztaceniem wyszym i policealnym – najniszy, a odsetek bezrobotnych – najwyszy. Obszary wiejskie klasy IV s skupione gównie w rodkowej i poudniowo-zachodniej czci regionu.

Klas III i IV utworzyy obszary wiejskie o rozproszonym zaludnieniu, z tendencj do odpywu ludnoci. Wród przyczyn takiej sytuacji naley wymieni zalesienie tych obszarów, a take znaczny udzia obszarów prawnie chronionych w powierzchni oraz oddalenie od prnych regionalnych orodków miejskich.

W 2007 roku w odniesieniu do 2003 roku a 69% badanych obszarów wiejskich za-chowao taki sam poziom zasobów ludzkich. Natomiast 18,5% badanych jednostek od-notowao wzrost (w tym gmina Ostrowice o dwie klasy), a ponad 12% spadek. Ponadto jako tendencj pozytywn naley odnotowa wzrost liczebny klas I i II, gównie kosztem spadku liczebnoci klasy III. Oznacza to ogóln popraw poziomu zasobów ludzkich, co potwierdzaj pozytywne zmiany wartoci wskaników dla caego regionu ogóem. W badanym okresie wzrosa ogólna warto wskanika syntetycznego, nieco zwikszy si przyrost naturalny, wzrosa liczba jednostek gospodarczych w przeliczeniu na 1000 mieszkaców, a take znacznie spad odsetek osób bezrobotnych. Gsto zaludnienia pozostaa na niezmienionym poziomie. Natomiast w zakresie zmian niekorzystnych – nieznacznie spado saldo migracji i wzrosa warto wskanika obcienia cznego. Rosnc warto tego wskanika tumaczy si zarówno zwikszajc si liczb osób w wieku poprodukcyjnym, jak i zmniejszajc si liczebnoci osób w wieku przed-produkcyjnym, co dodatkowo nasilio skal zjawiska. Utrzymywanie si takiej tendencji przyczynia si do rosncych problemów natury spoeczno-ekonomicznej, zwizanych z tzw. zastpowaniem pokole. Do zmian korzystnych moe przyczyni si rosncy przy-rost naturalny.

Zasoby ludzkie niewtpliwie wpywaj na rozwój obszarów wiejskich. Skala tego oddziaywania jest dua, a kierunki oddziaywania róne – zarówno korzystne, jak i nie-korzystne.

WNIOSKI

Zgodnie z gównym celem artykuu zbadano zmiany, jakie nastpiy w ostatnich la-tach w zakresie zasobów ludzkich obszarów wiejskich Pomorza rodkowego, co umoli-wio sformuowanie kilku zasadniczych wniosków:

– Na obszarach wiejskich Pomorza rodkowego w badanym okresie poziom zasobów ludzkich nieznaczny wzrós. Zmiany te nie miay charakteru kluczowego, ale okazay si na tyle wane, e wpyny na wyniki bada i zostay odnotowane. Na niewielkie rónice w poziomie zasobów ludzkich na obszarach wiejskich Pomorza rodkowego móg wpy-n krótki okres bada. W duszym okresie intensywno odnotowanych zmian byaby wiksza.

– W 2007 roku w porównaniu do 2003 roku w przypadku a 69% badanych jedno-stek nie odnotowano zmiany w poziomie zasobów ludzkich. Dalszych 18,5% badanych jednostek odnotowao wzrost, a tylko 12% spadek poziomu badanego zjawiska, co po-twierdza wzrost ogólnego poziomu zasobów ludzkich na obszarach wiejskich Pomorza rodkowego w badanym okresie.

– W klasach I i II – o poziomie kapitau ludzkiego wyszym ni przecitnie. Tu zna-lazy si obszary wiejskie Pomorza rodkowego korzystnie zlokalizowane – w pasie nadmorskim oraz w ssiedztwie najwikszych miast regionu. W ksztatowaniu zasobów ludzkich obszarów wiejskich ssiedztwo miast jest szczególnie istotne – z jednej strony miasta cigaj zasoby ludzkie, z drugiej daj moliwo rozwoju.

– Klasy III i IV – o poziomie zasobów ludzkich niszym ni przecitnie, skupiy obszary wiejskie o rozproszonym zaludnieniu, z tendencj do odpywu ludnoci. S to tereny o znacznym zalesieniu i z duym udziaem obszarów prawnie chronionych w po-wierzchni, co z pewnoci wpywa na ich peryferyjny charakter.

PIMIENNICTWO

Bank Danych Regionalnych GUS, http://www.stat.gov.pl/bdr_n/app/strona.indeks, marzec 2009. Malina A., Zelia A., 1997. Taksonomiczna analiza przestrzennego zrónicowania jakoci ycia

ludnoci w Polsce w 1994 r. Przegld Statystyczny, z. 1, t. 44. Wysocki F., Lira J., 2003. Statystyka opisowa. Wyd. AR, Pozna.

CHANGES OF HUMAN CAPITAL LEVEL IN RURAL AREAS OF MIDDLE POMERANIA

Abstract. The article presents changes of human capital in rural areas of Middle Pomerania in 2003 and 2007. Human capital is one of the most active and complicated regional fac-tors. The research was based on the synthetic indicator. The region was delimited into four different levels of human capital.

Key words: human capital, rural areas of Middle Pomerania, synthetic indicator