De antithesi "Eva - Maria" eiusque relatione ad Proteoevangelium apud Patres

Stanisław Styś

De antithesi "Eva - Maria" eiusque

relatione ad Proteoevangelium apud

Patres

Collectanea Theologica 23/3-4, 318-365

1952

DE ANTITHESI „EVA — MARIA“ EIUSQUE RELATIONE AD PROTOE VAN GELIUM APUD PATRES *)

Non est mihi in animo m ateriam hanc plene ac fuse tractare eo modo, u t omnes et singulos scriptores aetatis pa- tristicae explorem, qui antithesim „Eva — M aria“ in suis operibus proponunt, u t inde appareat, u tru m P atres hanc antithesim e noto textu Protoevangelii (Gen 3, 15) repetant

l) Abforeviationes adhibitae:

BARDENHEWER: O. BARDENHEWER, G e s c h i c h t e d e r a l t k i r c h l i c h e n L i t e r a t u r . 2. Aufl. Freiburg i. В., I, 1913; III, 1923.

BK: B i b l i o t h e k ’ d e r K i r c h e n v ä t e r . Herausgegeben von O. BARDENHEWER, Th. SCHERMANN, K. WEYMAN. Kempten u. München, 1911 ss.

DREWNIAK: Leander DREWNIAK Ό . S. В., D i e m a r i о 1 o- g i s c h e D e u t u n g v o n G e n . 3. 15 i n d e r V ä ­ t e r z e i t. Breslau 1934.

D T С: A. VACANT — E. MANGENOT — E. AM ANN, D i c t i o n ­ n a i r e d e T h é o l o g i e c a t h o l i q u e . Paris 1903 ss. E g z e g e t y c z n e p o d s t a w y : Sit STYS T. J., E g z e g e - t y c z n e p o d s t a w y t ł u m a c z e n i a m a r y j n e g o R o z d z . 3, 15 in R o c z n i k i T e o l o g i c z n o - K a n o - n i с z n e 1 (1949) 11—109 et separatim editum. GALLUS: T. GALLUS S. J., I n t e r p r e t a t i o m a r i o l o g ί­ ο a P r o t o e v a n g e l i i ( G e n 3, 15) t e m p o r e p o s t - p a t r i s t i c о u s q u e a d C o n c i l i u m T r i d e n ­ t i n u m. Romae 1949.

necne. Neque tam en eiusmodi labor, quam quam in se utilis­ simus, est pro nostro scopo necessarius. Sufficit enim, si ab iis exordim ur, quae e virorum doctorum inquisitionibus hu­ cusque factis cum certitudine erui possunt. S u n t autem duo opera hisce ultim is decenniis in lucem edita,< quae de in ter­ pretatione mariologica Protoevangelii historico modo „ex pro­ fesso“ agunt: aliud nim irum a P. Leandro D rew niak scrip­ tum de aetate p atristica litteraru m ecclesiasticarum 2), aliud vero, quod P. Tiburtius Gallus de aetate postpatristica usque ad Concilium T ridentinum p r o tu lit2). Ille negat omnino Pa­ tres antithesim „Eva — M aria“ a Protoevangelio repetiisse au t cum eo connexisse 3). Hic e contra asserit aliquos Patres, Iustinum nempe, Irenaeum , Epiphanium, Chrysippum huius connexionis auctores esse, apud reliquos vero P atres illam antithesim sine connexione cum Gen 3, 15 in v e n iri4). Cum T. Gallus in prim a sui libri sectione dicta auctorum temporis patristici, quasi recolendo opus L. Drewniak, iterupi analysi subiecerit atque in toto opere inclinatus appareat ad quam plurim a testim onia pro mariologica interpretatione

Protoevan-G C h S:: D i e g r i e c h i s c h e n c h r i s t l i c h e n S c h r i f t ­ s t e l l e r d e r e r s t e n d r e i J a h r h u n d e r t e . Heraus-

geg. von der Kirchenvater-Kommission der königl. preussischen Akademie der Wissenschaften. Leipzig 1897 ss.

M G: J. - P. MIGNE, P a t r o l o g i a e c u r s u s c o m p l e ­ t u s . S e r i e s g r a e c a .

M L: J. - P. MIGNE, P a t r o l o g i a e c u r s u s c o m p l e t u s . S e r i e s l a t i n a .

P O: P a t r o l o g i a o r i e n t a l i s , par R. GRAFFIN, F. NAU. Paris 1903 ss.

P O K ; P i s m a O j c ó w K o ś c i o ł a . Pod red. J. SAJDAKA. Poznań 1924 ss.

T U : T e x t e u n d ' U n t e r s u c h u n g e n z u r G e s c h i c h ­ t e d e r a l t c h r i s t l i c h e n L i t e r a t u r . Herausgeg. von O. von GEBHARDT und A. HARNACK (inde a vol. 31: A. HARNACK und C. SCHMIDT). Leipzig Î882 ss.

s) Cf. supra sub n.l. 3) DREWNIAK, 2. 4) GALLUS, 170.

gelii colligenda, eius assertum , in quantum coarctans est, ple­ nam fidem m eretur, ac proinde ius nobis vindicamus hac con­ fessione adm issa nostram inquisitionem ad quattuor praefatos P atres restringendi.

T. Gallus nim irum , quamquam ex condicto abstinet ab inquirendo in textus, qui antithesim „Eva — M aria“ sine ulla allusione ad Gen 3, 15 co n tin en t5), tam en via obliqua omnes istos plurim os tex tus aetatis patristicae interpretationi mariologicae Protoevangelii annum erat. A sserit enim in par­ te synthetica operis: „Iustini e t Irenaei antithesis „Eva — M aria“ cum Gen 3, 15 connexa — quod postea etiam apud Epiphanium e t Chrysippum occurrit — e s t f u n d a m e n ­ t u (m o m n i s i n t e r p r e t a t i o n i s c h r i s t o l o - g i c o - m a r i o l o g i c a e “ 6). Paulo post autem agens de plurim is textibus P atru m O rientalium et Occidentalium in quibus antithesis „Eva — M aria“ non apparet connexa cum Gen 3, 15, dicit: „Cum P atres Graeci sin t dicendi antesignani antithesis „Eva—M aria“ cum Gen 3, 15 coniunctae (Iustinus, Irenaeus, Epiphanius), valde probabile est reliquos P atres Grae­ cos et Latinos in eorum antithesi „Eva—M aria“ ab illis praecur­ soribus dependere“ 7). Inde vero mox concludit interpretatio­ nem mariologicam Protoevangelii aetate patristica v i r t u a l i- t e r l a t e r e i n a n t i t h e s i „ E v a — M a r i a“, „ e t i a m s i n e r e l a t i o n e a d G e n 3, 15 e x ­ p r e s s a “ 8).

Quae conclusio et asserta, e diam etro opposita assertis P. Drewniak, dubito an solido fundam ento nitantur. P. Gallus debuisset ostendere: 1° apud .praefatos P atres nexum inter antithesim „Eva — M aria“ e t interpretationem mariologicam Gen 3, 15 esse causalem a u t alio modo necessarium; 2° poste­ riores scriptores sibi conscios fuisse vel debuisse esse illius

5) Ibid., 2. ·) Ibid., 170. 7) Ibid., 170 s. *) Ibid., 171.

necessarii nexus. Tunc tan tum liceret ei concludere in anti­ thesi „Eva — M aria“, quae nullo habito respectu ad P roto- evangelium apud posteriores scriptores occurrit, in terp reta­ tionem mariologicam huius textus v irtu aliter latere. Cum ta ­ men P. Gallus hoc facere neglexerit, nostrum est inquirere, sit- ne ille nexus apud praefatos q uattu o r P atres e t im primis apud Iustinum e t Irenaeum causalis et necessarius, an non, vel forte prorsus non adsit.

i. IUSTINUS.

Unicus Iustini ( + circa 165) textus allegatur e Dialogo cum Tryphone Iudaeo n. 100 9). V erba hoc modo sonant:

„Et cum eum Filium Dei esse in com mentariis apostolorum scriptum legamus, e t Filium dicimus illum e t esse intelligimus, ac ante omnes ,res creatas ex P atre, ipsius v irtu te e t voluntate, prodiisse... et· ex V irgine hom inem esse factum, u t qua via initium orta a serpente inobedientia accepit, eadem et disso­ lutionem acciperet. Eva enim cum virgo esset e t incorrupta, serm one serpentis concepto, inobedientiam et m ortem peperit. M aria autem Virgo, cum fidem e t gaudium concepisset, nuntianti angelo G abrieli laetum nuntium , nempe Spiritum Domini in eam superventurum e t virtu tem Altissimi ei obum braturam , ideoque id quod nascetur ex ea sanctum esse Filium Dei, res­ pondit: „F iat m ihi secundum verbum tuum “. Ex hac ille genitus est, de quo to t S cripturas dictas esse dem onstravimus, p er quem Deus serpentem, eique assimilatos angelos et homines profligat; eos autem qui p rave factorum poenitentiam agunt et in eum credunt, a m orte lib erat“ 10).

De isto te x tu L. D rew niak haec scribit: „Si Iustinus re­ vera allu d it ad Gen 3, 15b, efet certo testis, e t quidem chrono- logice prim us, interpretationis christo — mariologicae huius textus atq u e nexus istius interpretationis cum antithesi „Eva— M aria“. A ttam en eius modus loquendi est nimis vagus (die

Aus-0) M G 6, 709—712. 10) Ibid., 709C — 712A.

drücke sind zu allgemein), quam u t necessitas nobis incumbat allusionem ad Gen 3, 15 adm ittere“ n ).

C ontrariam opinionem p ro fe rt T. Gallus. P u tat nos debere talem allusionem adm ittere, nam: ,,a) In contextu immediate praecedenti bis est sermo de serpente Protoevangelii: ’initium orta est a serpente inobedientia’, ’sermone serpentis concepto’. Huic serpenti Protoevangelii antithesis instar opponitur ange­ lus Gabriel, e t im m ediate adiungitur: Ex hac ille genitus est... p er quem Deus ’serpentem... profligat’. Procul dubio hic serpens identicus est cum priore bis nominato, b) V erba Dei contra serpentem : ’ipsum (scii, semen mulieris) conteret caput tuum’ quoad rem coincidunt cum verbis: ’ex hac ille genitus est... p er quem Deus serpentem profligat’.“ e) Quia Iustinus ad ge- nesiacam narrationem de lapsu manifeste allusionem facit, cum viam describit, qua „initium orta a serpente inobedientia acce­ p it“, debemus adm ittere etiam in fine illius incisi, ubi similem viam solutionis inobedientiae indicat per Filium Mariae, „per quem Deus serpentem eique assim ilatos angelos et homines profligat“, eum ad Gen 3, 15 alludere ac proinde p er semen mu­ lieris Christum intellegere 12).

u) DREWNIAK, 14 s.

1!) GALLUS, 13—14. Ultimum argumentum, ex opere G. ARENDT, D e P r o t o e v a n g e l i i h a b i t u d i n e a d I m m a c u ­ l a t a m D e i p a r a e C o n c e p t i o n e m (Romae 1904, 99—100) depromptum, ita ad verbum sonat: „Antithesim urget [Iustinus] tali ratione ac talibus verbils, ut palam ostendat se novum e Scripturis vete­ ribus afferre testimonium quo .tot alia iam allata veluti brevi compen­ dio contineantur ac confirmentur. Evidenter enim se refert ipse ad ge- nesiacam tentationis ac lapsus protoparentum narrationem: viam des­ cribit qua ’initium orta a sei*pente inoboedientia accepit’. Ergo etiam in fine, ubi ipse similem viam demonstrat qua inoboedientia ’dissolutionem accepit’,' dum filium Mariae dicit esse filium Dei, ’per quem Deus serpentem eique assimilatos angelos et homines profligat’, evidenter alludit versiculo 15 capitis tertii eiusdem genesiacae narrationis. Atqui Iustinus ita loquens prodit se supponere per ’semen mulieris’ cui con­ tritio capitis serpentis vi inimicitiarum a Deo in ipso positarum, attribuitur, significari ipsum illum filium Mariae quem tot allatis Scripturis demonstraverat esse Filium Dei et Messiam promlissum“.

Equidem puto P. D rew niak proxim iorem esse v eritati quam P. Gallus, tam en eam plane, assecutum non esse. Ut quaestio securius dirim atur, inspiciatur prim um contextus.

Totus n. 100, cuius ultim a pars est supra allata, pertin et ad interpretationem Psalm i 21, quam Iustinus, cum Tryphone Iudaeo disputans, ad suum scopum proponit. E t quidem ventum iam est ad v.4: „Tu autem in sancto habitas, laus Israel“. Voce „Israel“ Iustinus intellegit indicari ipsum Christum, et quidem e m ortuis resurrectu rum ope Patris, qui ideo vocatur „laus Israel ( = Christi)“. P raeterea alia praeclara de Christo sunt re­ velata. Huic S cripturarum revelationi innixi sequentia de Chri­ sto credimus: 1) eum esse prim ogenitum Dei ante' omnes res cre­ atas; 2) eum esse filium patriarcharum , utpote qui est caro fac­ tus e Virgine, quae a patriarchis ortum ducit; 3) eum voluisse fieri hominem sine decore, sine gloria, et passionibus obnoxium. Haec tria sunt, quae Iustinus in secunda p a rte Dialogi (nn. 43— 118) vario modo iterum atque iterum rep etit et discutit. In nostra quoque sectione (n. 100) istas veritates, quas prim um b reviter exposuit, mox fusius evolvit. E t quidem exordium su­ m it a verbis Christi in Mt 16,21 („O portet Filium hominis m ul­ ta pati...“), quae e t veritatem te rtio loco positam de passione C hristi continent et ad secundam veritatem transitum praebent. Iustinus enim explicans, cur Christus seipsum Filium hominis vocaverit, respondet id factum esse a u t ideo, quod Christus per V irginem M ariam originem habeat a Davide et patriarchis (cfr. „patriarcharum filius“ in secunda veritate) au t quod et ipsius et istorum p atriarch aru m p a te r fu e rit Adam. Ita te rtia e t secunda v eritate e dictis C hristi in Mt 16,21 probatis, prim am quoque veritatem corroborat cum P e tri confessione, qui revelante P a tre C hristum Filium eius esse agnovit, tum testimonio aposto­ lorum conservato in eorum scriptis. Praedictas veritates resu­ mens Iustinus ait nos scire Christum ante omnes creatures e P a tre prodiisse (veritas prim a) et eum per V irginem esse fac­ tum hom inem (veritas secunda).

Hic sequitur illa, quam Gallus vocat „retorsio divina“. Iu- stinus nim irum u t explicet, cur Filius Dei e V irgine factus sit

homo, d at illam rationem, quod opertebat, u t eadem via inobe- dientia tolleretur (κατάλοσιν λαβη) qua p er serpentem initium ha­ buit (την άρχήν ’έλαβε). Quam „retorsionem “ evolvit inducens anti­ thesim „Eva — M aria“. Eva nim irum adhuc v i r g o serpentis s e r m o n e c o n c e p t ο(συλλαβοδσα) inobedientiam et mortem p e p e r i t (έτεκε) M aria vero item V i r g o fide cum gaudio susceptis seu c o n c e p t i s (λαβοδσα)1S), cum audisset angelum Gabrielem laeta nuntiantem (εύαγγελιςομενου) voluntati Dei se con­ form avit, dicens: „F iat mihi secundum verbum tuum “; et ex ea g e n i t u s e s t (γεγέννηται) ille, p er quem Deus s e r p e n t e m destruit (καταλύει) et credentes in illum ac poenitentiam agentes a m orte liberat.

Ex hac analysi apparet primo argum entum supra allegati incisi logice esse quidem stric te connexum cum toto n. 100, ni­ m irum cum secunda v eritate ex his, quas su p ra vidimus enume­ ratas, e t inde cum principali argum ento secundae partis Dialogi (nn. 43— 118); attam en non recoli in eo tantum compendio illa, quae iam saepius repetita sunt, neque tantum novam eorum confirmationem, afferri, in specie non afferri novam confirma­ tionem virginei p artu s Mariae, sed hoc articulo fidei supposito e t sufficienter ac fuse probato ex Evangeliis et ex Is 7, 14 (nn. 43.66.77—78.84) rationem finalem indicari talis generationis Christi. Illam nem pe rationem Iustinus p u ta t contineri in prin­ cipio retorsionis divinae, cuius applicatione ditatu r argumentum libri e t insignem progressum consequitur.

Videamus iam ipsam illam retorsionem ac ei implicitam antithesim „Eva — M aria“. Haec duo sim ul considerari debent, quia antithesis est necessarium complementum retorsionis divi­ nae, in quantum haec M ariam attinet.

U trum que supra dictum principium , retorsio et antithe­ sis, fu n d atu r super duas bases: super narrationem de tentatione, lapsu et poena (mors!) protoparentum in Gen 3 et super

narra-<

----13 Λαμβάνειν adhibetur etiam in sensu concipiendi de mulieribus, plenius λαμ,βάνείν έν γαστρί, cfr. HIPPOCRATES, Prorrheticon 2,24.

tionem Evangeliorum, im primis de annuntiatione, ac doctrinam Novi Testam enti de Redemptione. Inde serpens Evae est certo serpens paradisiacus — non solius Protoevangeli, quod suggerit T. Gallus 14); neque adest ratio negandi eundem esse serpentem , quem Deus d icitur in fra profligare, nam hoc convenit cum le­ gibus antithesis. Sed aliud est, u tru m factum profligandi ser­ pentis sit haustum im m ediate e Gen 3, 15 — de qua re mox trac tatu ri sumus.

V erba „ex hac ille genitus est... per quem Deus serpen­ tem... pfofligat“ quoad rem fere (non omnino) coincidunt quidem cum verbis Dei ad serpentem prolatis: „ipsum (semen mulieris) conteret caput tuum “ (Gen 3,15), si adm ittitur „se­ m en m ulieris“ esse Christum. A ttam en hoc non sufficit ad probandum, Iustinum revera ad sententiam iudicialem Dei in Gen 3,15 alludere, nedum eam hoc modo libere allegare. Nam primo, cum tota praecedens expositio p artium M ariae sit hausta e Novo Testamento, haeo propositio, quae stricte cum praecedentibus n ectitu r et principale Novi Foederis opus de­ scribit, ex eodem fonte m anare censenda est. Deinde vero, om­ n ia quae in hac propositione dicuntur, ex iguntur necessario ab artificiosa compositione „retorsionis“ et antithesis „Eva— M aria“ et poni debuissent, etsi Gen 3,15 non exstitisset. Quae paulo explicanda sunt.

A ttendendum est im prim is ad quaestionem, quae Iustini m enti obversatur, e t ad fundam entale responsum ab eo datum. Iustinus in ten d it explicare, cur e V i r g i n e hum anam na­ turam sum pserit Christus. In fundam entali responso, quod principium „retorsionis“ divinae continet, praecipuum momen­ tum ponitur quidem in solutione inobedientiae virginis Evae; solutio ista vi strictae antithesis est perfecta in annuntiatione, quod Iustinus verbis Evangelii fuse, u t mom entum rei postulat, describit. A ttam en generatio C hristi in ipsa antithesi a u t in ali­ qua recapitulatione om itti non potuit, cum quaestio sit posita, cur Christus sit h o m o f a c t u s e Virgine. Congruenter

itaque generatio C hristi e M aria ponitur in ultim a longiore propositione, quae incipit a verbis: „ex hac ille genitus est“. Cuius propositionis strictum nexum cum principio „retor- sionis“, quod in capite huius sectionis positum est, Iuistinus ipse evidenter effert, cum u titu r eodem verbo καταλύειν de s e r p e n t e destruendo, quod adhibuit in principio „retor- sionis“ , loquens de solutione (κατάλοσιν έλαβε) inobedientiae ab

e o d e m s e r p e n t e ortae.

Non solum tam en principale intentum Iustini, prout in supposita quaestione e t in principio „retorsionis“ divinae con­ tinetur, postulat m entionem generationis Christi e Maria. Idem flu it quoque e consideratione antithesis „Eva — M aria“, prout a Iustino est composita. In ista valde artificiosa figura rheto­ rica hab en tu r tum quaedam elem enta sim ilitudinis inter Evam et M ariam qua fundam entum comparationis utriusque feminae, tum elem enta oppositionis.15) Notandum est, ad elementa si­ m ilitudinis efferenda Iustinum adhibere quasdam metapho­ ras, quae omnes quasi uno filo deducuntur ex illo facto, quod Christus est natus ex M aria: M aria genuit Christum: Eva itaque peperit inobedientiam et m ortem — ac conceperat sermonem serpentis; iterum vero in oppositione ad istam m etaphoricam „conceptionem“ Evae M aria concepit fidem et gaudium, audito laeto nuntio angeli. E t quidem secundum le­

ges strictae oppositionis, cum Eva concepisset sermonem

serpentis, peperisset vero inobedientiam et mortem, etiam M aria debuisset concipere verbum angeli, parere vero fidem, obedientiam, vitam. Iustinus recedit ab isto rigido schemate, quia e M aria gen eratu r Christus, quod factum, ( essentiale in retorsione, non potest in antithesi substitui aliqua generatione

m etaphorica; praeterea destructio serpentis et liberatio

a m orte non est opus Mariae, sed Christi geniti e Maria. Ita­ que m anifestum est tria illa ч facta: generationem Christi e Maria, destructionem serpentis, liberationem a m orte non

15) Supra in analysi sunt haec diverso modo typographico ex­ pressa.

potuisse exsulare ab antithesi, sed debuisse in ea poni, e t quidem ultimo loco secundum ordinem m em brorum an ti­ thesis e t recolendae p er „inclusionem“ retorsionis gratia.

Illis igitur argum entis, quae a P. Gallus allata sunt, nequaquam suadetur in verbis Iustini „ex hac ille natus est etc.“ allusionem fieri ad Gen 3,15. Forsitan m aior vis videri possit in eo, quod in illa Iustini propositione profligari dici­ tu r n<^n solus serpens, sed etiam „assim ilati ei angeli e t ho­ mines“, τους όμ-οιωθέντας αγγέλους καί ανθρώπους, in quibus verbis lice­ re t conspicere expressum sensum locutionis Protoevangelii „semen tuum (serpentis)“. A ttam en ne hac quidem ratione sententia P. Gallus salvari potest. Quod sic ostenditur.

Assimilatos alicui homines a u t angelos Iustinus non se­ mel vocat eos, qui ad sim ilitudinem alicuius agunt vel fo rte etiam ei associantur in agendo aut ad eius suggestionem ope-, ra n tu r ie). Ita cum de Israelitis ab A braha oriundis dicit: „Ne­ mo enim, ne in illo quidem semine [Abrahae], quidquam acci­ pere potest, p ra e te r eos qui animo a s s i m i l a t i f u e r i n t έξορ,οιωθέντες) Abrahae fidei et m ysteria omnia agnoverint...“ 17) Alitis textus similis, est cum occasione Ps 81 loquitur de ho­ minibus, qui „cum ita facti sint, u t D e o s i m i l e s ac perpessionis et m ortis expertes, si m andata eius servent, fu tu ri sint, cumque eo honoroe sin t dignati, uw t eius filii vocentur, ipsi A d a e e t E v a e a s s i m i l a t i (έξοριούμενοι) mortem sibi conficiant....“ 18). Ubi hoc notandum est, quod licet assi- milatio fiat ad opera protoparentum et p er talia opera mors attrah atu r, p e r quae evidenter ad narrationem de lapsu et poena protoparentum (Gen 3) alludttur, * Iustinus ista locutione

16) Cfr Dialogus cum Tryphone, 18: „Nam si constanter omnia perferimus, quaecumque in nos h o m i n e s e t d a e m o n e s m a l i moliuntur...“ (MG 6, 515 s. A); 82: „Multi enim imipia et blasphe­ ma et iniqua in eius [Christi] nomine adulterantes tradiderunt, et q u a e ab i m p u r o s p i r i t u diabolo sunt, e a m e n t i b u s s u i s i n i e с t a docuerunt et etiam nunc docent“ (Ibid., 699 s. C).

17) Ibid. 44 (569 s. BC). 18) Ibid., 124 (765 s. B).

certo non in ten dit in terp retari locutionem „semen eius (Evae)“ in Gen 3,15, quia hoc „semen“, utique physicum seu progenies naturalis, non praedicitur praevaricaturum esse ad sim ilitudinem Adae et Evae, sed pugnaturum cum serpente e t victoriam reportaturum : „inimicitiam pono.... conteret ca­ p u t tuum “.

Iam ex istis duobus textibus satis liquet locutionem illam n. 100 de assim ilatis serpenti angelis e t hominibus for­ m atam esse secundum usum loquendi usitatum a Iustino, et quidem u sitatum tum sine ulla allusione ad Gen 3 (n.44), tum cum allusione quidem ad Gen 3, sed excluso v.15 (n. 124). Ideo locutio illa n.100 „assim ilati ei angeli et homines“ non necessario debet rep u tari esse interpretatio locutionis „semen tuum “ in Gen 3,15. Sed praeterea habem us alium textum, qui accuratius est considerandus, quia tex tu i nostro n.100 si­ millimus est et elavem p raebet ad verum fontem biblicum inveniendum non solum illius locutionis „assimilati ei angeli et hom ines“, sed etiam fere integrae ultim ae propositionis n. 100. H abetur ille tex tus n.45 Dialogi cum Tryphone Iudaeo.

Tryphone interrogante, u tru m illi, qui sub lege Moysis vixerant eam que observabant, in resurrectione mortuorum vitam obtenturi sint, respondet Iustinus affirm ative, sequenti m otus ratione:

„Siquidem qui ea faciebant, quae universe et natura et perpetuo praeclara sunt, ii Deo grati sunt, e t p er hunc Chri­ stu m in resurrectione sim iliter ac ii,, qui ante eos iusti fuere, Noe, Enoch e t Iacob, et si qui.alii, salutem consequentur una cum iis, qui hunc C hristum Filium Dei agnoscunt, qui et ante luciferum [Ps 109,3] et lunam [Ps 71,5] erat, et e x i l l a D a v i d i c i g e n e r i s V i r g i n e c a r o f a c t u s n a s c i s u s t i n u i t , u t per hanc dispensationem s e r ­ p e n s i l l e , q u i a b i n i t i o i m p r o b e e g i t , e t a s s i m i l a t i e i a n g e l i p r o f l i g e n t u r , a c

m o r s c o n t e m n a t u r , e t in secundo C hristi adventu ab his, q u i i n e u m c r e d u n t , e t i t a v i v u n t , u t e i p l a c e a n t , p e n i t u s f a c e s s a t [ = cedat, desinat], nec iam ulla sit, cum alii quidem in iudicium et con­ dem nationem ignis perpetuo cruciandi m ittentur, alii vero p er­ pessionis et corruptionis e t doloris expertem statum atque im­ m ortalitatem consequentur“ 19).

Quo in te x tu sermonem habemus et de generatione Chri­ sti e Virgine Davidiei generis, et de serpente cum allusione ad tentationem paradisiacam , et de destructione serpentis cum assimilatis ei angelis, verbo καταλύειν expressa, et de libe­

randis a m orte iis, qui in Christum credunt eique placere stu­ dent, quae cuncta plene quoad rem et saepe in ipsis verbis 20) m ire conveniunt cum illis, quae in nostro tex tu „ex hac ille genitus est etc.“ n.100 legimus. Proinde hi duo textus su n t stricte paralleli vel potius textus n. 100 repetit sim pliciter quoad rem eadem, quae prius n.45 sunt dicta.

Porro textus n.45 clare prodit fontes biblicos, in quibus fundatur. Nimirum:

1) quod Filius Dei e Davidiei generis V irgine caro fac­ tus (σαρκοποιηθείς) et natus est (γεννηθήναι) recolit Lc 1,32 „Fi­ lius A ltissim i vocabitur“; Lc 1,27 „ad Virginem... de domo David“; Io 1,14 „et Verbum caro factum est (σαρξ εγενετο)”; Mt 2,1 „Cum natus esset Iesus (Ίησοΰ γεννηθέντος)”;

2) quod d icitur de cessatione mortis, perpessionis e t do­ loris, in n ititu r Apoc 21,4 „et absterget Deus omnem lacrym am ab oculis eorum: et mors u ltra non erit, neque luctus, neque clamor, neque dolor e rit u ltra, quia prim a ab ieru n t“;

3) denique illud dictum, quod hic m axim i est momenti: „ut.... serpens ille, qui ab initio improbe egit (ό πονηρεοσάμενος τήν αρχήν δφις) et assimilati ei angeli (καί δμοιωθέντες αοτψ άγγελοι) profligentur (καταλυθώσι”) sine ullo dubio provenit e Io 10 3,8ai):

19) Ibid. 571—574. 20) Cf. inferius.

!I) Hoc notatur quoque in editione germanica textus parata a Ph. HAEUSER (Des Heiligen Philosophen und M ärtyrers Justinus

„Qui facit peccatum , e x d i a b o l o e s t : quoniam a b i n i t i o diabolus p e c c a t . In hoc apparuit Filius Dei, u t d i s s o l v a t [ = destruat, λύση] opera diaboli“. Illud quidem interest inter hos duos textus, quod Ioańnes loquitur de diabolo, Iustinus vero de serpente. Sed „serpens“ est no­ men consuetum diaboli in Dialogo, ita u t potius nomen dia­ boli Iustinus explicet p er nomen serpentis 22). „Qui ab initio improbe egit (ό πονηρεοοάμενος τ ψ αρχήν)” est idem ac „quoniam ab initio (άπ’άρχής) diabolus peccat (αμαρτάνει)”. „Assimilati ei an­

geli“ secundum modum loquendi Iustini sunt angeli mali seu angeli, qui p erp etran t opera serpentis et peccant ad eius simi­ litudinem ; hoc vero congruit dicto Ioannis: „qui facit pecca­ tum , ex diabolo est“ seu est filius diaboli23). Verbum καταλύω,

quod Iustinus nn.45.100 a d h ib e t23a), ex hoc tex tu S. Ioannis

Dialog m it dem Juden Tryphon: BK 33, 1917, 68) et in editione polonica parata ab A. LISIECKI (Sw. JUSTYN Filozof i Męczennik, Dialog z Żydem Tryfonem: POK 4, 1926, 173). »

s ) „Postquam enim homo factus est [Christus], ut iam dixi, ac­ cessit ad eum diabolus, id est virtus illa, quae et serpens vocatur et Satanas, tentans eum“ Dialogus, 125 (MG 6, 767 s. A).

23) Quomodo ventum sit ad illam Iustini locutionem έξομ,οιαόσθαι de assimilatis alicui seu omnino similibus factis hominibus aut angelis, cum certitudine dici non potest. Aliquam tamen lucem afferre potest textus chronologice paulo posterioris (cf. BARDENHEWER, 1, 321— 323; B. ALTANER, Patrologie, 2. Aufl. Freiburg i В., 1950, 102; J. CZUJ, Apologeci greccy II wieku POK 18, 1935, 8s.) Epistolae ad Diognetum, 2, 5: „Haec deos vocatis, his servitis, haec adoratis; omnino autem iis s i m i l e s r e d d i m i n i (έξοροιοδσθε)“ cf. Bibliotheca sanctorum Patrum, curante I. VIZZINI. Ser. I. Patres Apostolici, vol. 3. Romae 1902, 124s); ubi certo alluditur ad Ps Ï13, 16 secundum vers. LXX: „Similes illis fiant (Sjiotoi γίνοιντο) qui faciunt ea“. Ipsum vero vocabu­ lum (έξομ,οιοδσΟ-οα) adhibetur 2 Mach 4, 10. Sed praetera habemus cogna­ tum verbum άφο,αοιοδσθαι eandem ideam, licet minus fortiter exprimens, quod occurrit in Epistola Jeremiae (Bar 6,4.62.70) et in Hebr 7,3.

23a) Alibi quoque idem verbum ζαταλόειν vel substantivum -/.ατάλοπις adhibere solet Iustinus, cum loquitur de destruendo serpente, malis angelis, principatibus, malis hominibus, cfr. Dialogus 39.41.91.94.111.125.

v id etu r derivari, quam quam hic -verbum simplex λύω occurrit, sed cum eodem sensu d e stru e n d i24). Denique quod apud Ioan- nem d estru u n tu r o p e r a diaboli (inclusis utique operibus eorum, qui „faciunt peccatum “), apud Iustinum ipse serpens e t assim ilati ei angeli, non facit difficultatem , quia haec quoad rem coincidunt.

Sic puto nos pervenisse ad ultim um fontem non solum eorum, quae dicuntur n.45, sed etiam eorum, quae habentur in nostro n. 100 („Ex hac ille genitus est etc“). Cum enim n. 45 qui ordine praecedit, eandem ideam contineat ac n.100 iisdem- que, saltem ex parte, signantibus verbis expressam, differen­ tiae vero paucae et parvae, quae adsunt, diverso contextu, u t plurim um explicentur, cum denique Iustinus soleat easdem ideas similibusque verbis saepius in Dialogo repetere, ius no­ bis est statuere, non solum n.100 recolere ea, quae n.45 loco notato sunt dicta, sed etiam eo ipso iisdem textibus biblicis inniti.

E differentiis, quae in ter utrum que Iustini textum in ter­ cedunt, notemus ilam, quod in n.45 (et 1 Io 3,8) C hristus ipse profligat sęrpentum , dum n. 100 Deus p er Christum. Posset hic videri influxus Rom 16,20, ubi S. Paulus alludens ad Gen 3,15 dicit: „Deus autem pacis conterat σοντρίψει Satanam sub pedibus vestris velociter“. Quod si adm ittitur, habem us insig­ ne argum entum contra opinionem eorum, qui ten en t Iusti­ num n.100 supponere sensum mariologicum Gen. 3,15. Nam si Iustinus per „semen m ulieris“ intellexisset Christum e t per „m ulierem “ Mariam, certo in isto em inenter mariologico te x tu sub finem n.100 non deseruisset clarum mariologicum testim onium biblicum, u t illud attin g ere t via obliqua per Rom 16,20, ubi allusio tantum habetur a d Gen 3,15 e t quidem sine sensu mariologico. Tamen nexus in ter n.100 Dialogi et Rom 16,20 est potius negandus, quia 1° desunt signantes locutiones huius textus („conteret“, „sub pedibus vestris“), 2°

commu-24) Nota est in lingua hellenistica tendentia adhibendi verba com­ posita cum praepositionibus, ubi simplex verbum su fficit

tatio subiecti actionis „Christus“ in „Deus per Christum“ non m u tat sensum et frequens est apud Iustinum.

Hucusque analysi subierimus ipsum n.100 Dialogi cum Tryphone Iudaeo eum que in luce contextus etiam remotis­ simi et locorum parallelorum in terp retati sumus. Ex iis, quae dicta sunt, sequitur fontem biblicum certu m e t sufficientem illus incisi, de quo agitur, pro argum ento mariologico quidem esse Evangelia e t insuper principium retorsionis, pro argumento vero christologico et eschatologico — 1 Io 3,8 et Apoc 21,4; ac proinde opinionem eorum, qui in Dialogi n. 100 suspicantur allusionem ad Gen 3,15 omni fundam ento carere.

Ne limites recti ratiocinii excedere videamur, nolumus ul­ terius progredi e t iam nunc concludere Iustinum omnino non novisse sensum christo-mariologicum Gen 3, 15. Sed restant nobis adhuc duo loci considerandi.

E t quidem prim um venit unicus locus Dialogi, in quo Iustinus explicite allegat textum Gen 3, 15, nim irum n. 102:

„Statim enim atque Bethlehemi natus est, rex Herodes, u t dixi, qui a magis ex A rabia venientibus de eo didicerat, insi­ dias eius vitae m olitus est; sed Ioseph Dei iussu eum cum M aria assumens in Aegyptum abiit. S tatu erat enim Pater, qui eum genuerat, u t non ante occideretur, quam ipsius verbum v ir factus praedicasset. Si quis autem dicat: An non poterat Deus Herodem potius interficere? Huic quaestioni sic occurram: An non p o terat Deus ab initio etiam serpentem e medio tolle­ re, nec dicere: „Inim icitias ponam in ter eum et mulierem, et in ter semen illius et sem en huius“? An non po terat statim mul­ titudinem hominum creare? Sed u t praeclarum esse iudicabat, liberos ad iustitiae observationem angelos et homines creavit, ac tem pora definivit quoad bonum iudicaret eos libero uti arbi­ trio; e t quia p ariter praeclarum esse iudicabat, et generalia et particuląria iudicia fecit, m anente utique libero arbitrio“ 25).

Ad quaestionem, cur Deus potius statuerit, u t Filius eius in jAegyptum fugeret, non vero Herodem ipsum e vivis tulerit,

respondet Iustinus Deum talem sapientem modum gubernandi prosequi, u t hominibus et angelis, quos libero arbitrio donave­ rat, tem pus hac lib ertate utendi definiverit, quo dem um em en­ so eos ad iudicium vocet. Ob eandem rationem , postquam ser­ pens prim os homines ad peccatum induxit, non tu lit eum e me­ dio Deus, sed potius pugnam in ter homines et serpentem sta­ tuit, expressam verbis Gen 3,15, quae liberi arb itrii exerci­ tium includit. Hanc esse m entem Iustini in citando tex tu Gen 3,15 elucet non solum e contextu, sed etiam e loco parallelo n. 88 2e), ubi Gen 3,15 quidem auctor non allegat, sed totum cap. 3 Genesis compendio exhibet e t in eundem sensum in ter­ pretatu r.

In ho£ itaque unico loco, in quoi Iustinus Gen 3,15a claris verbis citat, non trib u it huic textu i sensum mariologicum nec christologicum, sed „semen m ulieris“ intellegit esse genus hu­ manum, descendens utique ab Eva, dum serpens est ei evidenter diabolus, p rou t alibi in Dialogo.

Ne hic quidem textus sufficit ad probandum Iustinum nullo modo sensum mariologicum Gen 3,15 agnovisse, quia alibi iam ostendimus sensum litteralem a sensu christo-m ario- logico diversum , qualis hic habetur, e t sensum allegoricum non necessario sensum christo — mariologicum excludere 27). Habemus tam en adhuc unum textum m axim i momenti, qui quaestionem illam omnino certo dirim it. Est nim irum in n. 91 Dialogi:

2e) „Nec tamen quod baptismo egeret, aut, delabente in columbae specie Spiritu, idcirco eum ad fluvium venisse novimus; quemadmodum pec nasci nec crucifigi ideo sustinuit, quod his rebus indigeret, sed pro humano genere, quod ab Adamo in mortem et serpentis fraudem incide­ rat, unoquoque sua culpa improbe agente. Nam cum vellet Deus angelos et homines libera eligendi potestate praeditos ac sui iuris ,ea agere, quaecumque ipsis agendi facultatem dedisset, tales eos fecit, ut si ipsi placentia eligerent, corruptionis et poenae expertes servaret, sin autem improbe agerent, suo arbitratu in unumquemque animadverteret“. Ibid., 685 s. BC.

„Atque illam etiam figuram illudque signum quod adver­ sus serpentium morsus Israeli institutum est, ad eorum salutem erectum esse liquet, 'q u i iam tum praenuntiatam fuisse cre­ d u nt e t m ortem serpenti per eum, qui crucifigendus erat, fu­ turam , et salutem iis qui serpentis morsibus laesi ad eum, a quo crucifixus ille Filius in m undum missus est, confugiunt. Neque enim nos in serpentem credere spiritus propheticus per Moy- sen docebat, quippe cum eum ab initio diris a Deo devotum dem onstret, et apud Isaiam magno gladio (is autem Christus) tam quam hostem necatum ir i significet“ 27“).

Iustinus, u t ostendat Tryphoni, quantum robur inhaereat cruci Christi, postquam explicavit duos typos crucis in Vetere Testamento: manus extensas Mffysis in pugna cum Amalecytis (Ex 17, 10— 13) et „cornua unicornis“ in benedictione Ioseph (Deut *33, 17 secundum LXX), ultimo loco commemorat ser­ pentem aeneum erectum a Moyse in deserto (Num 21, 8—9). Serpentem hunc non ideo Moyses erexit — a it Iustinus — u t cultus ei exhiberetur, cum serpentem ab initio maledictum esse (καταράσθαι) ipse Moyses narraverit (Gen 3, 14) et Isaias eum gladio i. e. per Christum necatum iri praed ix erit (Is 27, 1), sed u t iam tunc, εκτοιε i. e. ex illo tempore 2S), praenuntiaretur m ortem serpenti a Christo crucifigendo illatum iri et salutem obventuram iis, qui haec credunt et ad P atrem Crucifixi confu­ giunt.

Duo su n t hic notanda. Primum , Iustinus asserit mortem, serpenti a Christo inferendam, esse praedictam i a m t u n c , ex illo tempore', i. e. tem pore exitus ex Aegypto. Eo ipso Iustinus non novit illam praedictionem destruendi a C h r i s t o ser­ pentis, quae h abetur Gen 3, 15, quem textum proinde non intelâ le x it christologice.

Si quis autem obstinatus ren u erit adm ittere illud Ικτοτε excludere quam libet anteriorem eiusdem rei praedictionem

ет«) MG 6,693 s. в.

28) Cf. E. A. SOPHOCLES, Greek Lexicon, of the Roman and Byzan- tien Periods, Boston 1870, 444.

a u t asseruerit Iustinum hic agere non de qualicum que destruc­ tione serpentis, sed de destructione a Christo c r u c i f i ­ g e n d o perficienda, notemus secundo sub finem huius incisi ad refellendam opinionem, quod serpens a Moyse cultus causa erectus sit, Iustinum provocare ad duo facta: ad maledictionem serpentis „ab initio“ in Gen 3, 14 prolatam 29) et ad praedic­ tionem necis serpentis a Christo in Is 27,1 (secundum in ter­ pretationem Iustini) contentam , prorsus vero om ittere con­ tritionem capitas serpentis Gen 3,15 annuntiatam .

Porro talis omissio n on potest explicari, nisi eo, quod Iustinus sensum christologicum Gen 3,15 non novit a u t non agnovit. Nam m entione facta maledictionis, quae versiculo praecedente a Deo est prolata, loquenti de nece a Christo ser­ penti inferenda versus 15 necessario se m enti ingerit, si in ter­ p retatio christologica huius versiculi agnoscitur. Accedit, quod tali interpretatione Gen 3,15 adm issa sensus, de quo agitur, m ulto clarior et certior esset quam in Is 27,1 secundum extor­

tam interpretationem Iustini. Denique quia Iustinus effert serpentem a b i n i t i o m aledictum esse, maxime ei conve­ nisset idem de praedictione eius m ortis affirm are quod in Gen 3,15 habetur.

Neque dicatur, Iustinum de maledictione serpentis lo- quentem com prehendere etiam illud, quod v. 15. continetur de eius nece. Nam 1° hae duae res sunt rev era diversae et pugna in te r m ulierem et serpentem ac in te r eorum progenies cum suo exitu a nem ine vocatur maledictio serpentis; 2° ipse Iusti­ nus clare haec duo distinguit; 3° si includere voluisset v. 15 secundum sensum christologicum, potius necis hoc versu ex­ pressae m entionem fecisset, quod est plus, quam maledictionis, quod est minus 29a).

M) Eundem textum respiicit Iustinus n. 79: „Et a Moyse in principio Genesis scriptum habemus Evam a serpente deceptam fuisse, eumque diris devotum (χεχατηραμ,ίνον, maledictum)“ M G 6,663 s. V

Иа) Nostra explicatio confirmatur etiam eo, quod paulo inferius n. 112 Iustinus iterum occasione serpentis aenei a Moyse erecti simili modo ac n. 91 et ad hunc locum provocans asserit non serpentem servasse

Hisce puto sufficienter esse m onstratum nullo effugio vitari posse conclusionem supra positam, quod Iustinus vi tex­ tus n. 91 non adm isit interpretationem christologicam Gen 3,15. Hoc modo ista longiore discussione circa mentem Iustini de Gen 3,15 eiusque relationem ad antithesim „Eva — Maria“ pervenimus, n i fallor, ad quasdam certas et m agni momenti in nostra quaestione conclusiones. E t quidem:

1° Tn Dialogo cum Tryphone Iudaeo n. 100 Iustinus non alludit ad Gen 3,15; propositio, de qua agitur, quantum ad compositionem litte rariam sequitur leges retorsionis et anti­ thesis,'q u a n tu m a d argum entum mariologicum in n ititu r Evan- geliis, quantum ad argum entum christologicum et eschatologi- cum vero dependet im m ediate a 1 Io 3,8 e t Apoc 21,4.

2° T extui Gen 3,15 Iustinus certo non trib u it momentum chsistologicum, nedum mariologicum, sed per „semen mulie­ ris“ sensu litterali intellegit tantum genus humanum, ac proin­ de p er „m ulierem “ intellegit Evam. Haec conclusio omnino certo flu it e consideratione n. 91 Dialogi, corroboratur Iustini in terp retatio n e Gen 3,15 n. 102 et confirm at nostram interpre­ tationem n. 100.

3°Iustini antithesis „Eva — M aria“ p ro fundamento habet narrationem Evangelii de annuntiatione В. V. M ariae et narra­ tionem Gen 3 de lapsu, nullum tam en nexum habere potest cum Gen 3,15 quem textum Iustinus non intellexit mario- logice.

II. IRENAEUS.

Quoniam de S. Irenaeo ( + ca 202) iam alibi fuse disse­ ruim us so), sufficit, si hic breviter et compendio recolimus ea, quae illic diximus, quibusdam novis animadversionibus

adiunc-populum cum eum Deui® ab initio diris devoverit et per magnum gla­ dium eum necaturus sit, ut Isaias clamat (Is 27,1); nullam vero contri­ tionis capitis serpentis Gen 3, 15 praedictae mentionem facit.

tis. Sunt vero sequentes conclusiones, ad quas in ’ dicto articulo venimus:

1. Irenaeus intellegit textum Gen 3,15 verificari sensu lit­ terali tum in Eva et hum ano genere ab ea proveniente, tum in M aria et Christo. Nimirum „semen m ulieris“ sum it sive in sensu generâli de progenie m u l i e r i s , sive in sensu spe­ ciali de generatione v i r g i n e a . Illud verificatur in humano genere, universo, hoc au t potius utrum que in Christo. „Ser­ pens“ est ei sem per et ubique diąbolus, sim iliter ac apud Iustinum .

Huc facit im primis l.III, c. 23, n. 7 operis Adversus hae- heses: „Q uapropter inimicitiam posuit in ter serpentem et m u­ lierem, et semen eius, observantes invicem, illo quidem cui m orderetur p lan ta et potente calcare caput inimici, altero vero m ordente et occidente, et interpediente ingressus hominis, quoadusque venit semen praedestinatum calcare caput eius, quod fu it partu s M ariae“ 31).

D istinguitur hic duplex „semen m ulieris“: aliud (homo in genere), cuius m ordetur planta e t in terped iun tu r ingressus, sed quod p o t e s t „calcare caput inim ici“ i. e. serpentis, et aliud semen, e M aria nasciturum , quod r e v e r a caput serpentis calcabit. P ate t „semen m ulieris“ in utroque casu me­ taphorice intellegi, nim irum de progenie, prim o quidem de pro­ genie collectiva seu de genere humano, deinde vero de progenie singulari seu de Christo. Serpens in utroque casu est idem, nam eiusdem, serpentis, qui in terp ed it gressus hominis, caput calca­ tu r a p a rtu Mariae; seu in utroque casu serpens est diabolus. Porro tum „inim icitia“, quae initio ponitur e t ad utrum que semen eodem modo refertur, tum pugna, quae p ertrah itu r, cum homines possint quidem calcare caput serpentis, sed id non perficiant, donec venit „partus M ariae“ — est necessario ini­ m icitia e t pugna in utroque casu eiusdem generis i. e. spiritua­ lis. Non est itaque verum illud, quod dicit T. Gallus: „In hoc . tex tu Irenaeus verba Protoevangelii intellegit sensu proprio

de inimicitiis in ter serpentem et genus hum anum in ordine na­ turali, sensu vero translato de inimicitiis spiritualibus inter Diabolum e t C hristum “ 32), ubi in prim o casu serpentem intelle­ git esse anim al naturale.

Idem seq u itu r ex alio textu, quem allegat T. Gallus 33): „Et reto rsit inimicitiam, p er quâm [angelus malus ho­ minem] inimicum Deo facere voluit, in ipsum inimicitiarum auctorem, auferens quidem suam, quae e ra t adversus hominem inimicitiam; retorquens autem illam et rem ittens illam in ser­ pentem. Quemadmodum et S criptura ait: „Et inim icitiam po­ nam in ter te e t inter m ulierem et in ter semen tuum et inter semen mulieris, ipse tuum calcabit caput, et tu observabis calcaneum eius“. E t inim icitiam hanc Dominus in semetip- sum recapitulavit, de m uliere factus homo, et calcans eius caput“ 34).

Duo transitus: „Quemadmodum e t Scriptura a it“ ac „Inim icitiam h a n c “ (de qua e ra t sermo in verbis Scrip­ turae) evidenter m onstrant textum Gen 3, 15 secundum Ire- naeum verificari in „homine“, quem diabolus „inimicum Deo facere voluit“ e t adversus quem Deus habuit inimicitiam. Hic „homo“ est homo in genere, Adam cum suis posteris. Eandem vero hominis inimicitiam, quam Deus in serpentem retorse­ r a t (Gen 3, 15), Christus demum in seipso recapitulavit, in quo proinde Gen 3, 15 secundo loco, sed perfectius verificatur. P ate t utrobique et inim icitiam esse spiritualem , et serpentem esse eundem diabolum.

N otare liceat non solum in v. 15, sed etiam in v. 14 ser­ pentem ab Irenaeo intellegi diabolum, quod clare p atet e 1. III, c. 23, n. 3. Agens d e poena inflicta hominibus a Deo in para­ diso, negat hanc poenam aequivalere maledictioni, et pergit: „Omnis autem maledictio decurrit in s e r p e n t e m , qui s e d u x e r a t eos. „Et dixit, inquit, Deus serpenti:

“ ) GALLUS, 15. “ ) Ibid.

M) L. 4, c. 66 secundum editionem WIGAN HARVEY, adhibitam a T. GALLUS, quod est IV, 40, 3 in MG (7, 1113 s.).

Quoniam fecisti hoc, m aledictus tu ab omnibus pecoribus, et ab omnibus bestiis te rra e“. H o c i d e m autem et Dominus in Evangeliis his qui a sinistris inveniuntur, ait: „Abite, m ale­ dicti, in ignem aeternum , quem praeparavit P ate r m eus d i a ­ b o l o e t angelis eius“ ; significans, quoniam non homini prin­ cipaliter p raep aratus est aeternus ignis, sed e i q u i s e ­ d u x i t et offendere fecit hom inem “ 35).

Itaque secundum Irenaeum ille, qui seduxit hominem in paradiso, promiscue vocatur diabolus a u t serpens, et male­ dictio Gen 3, 14 illata eadem est ac illa, qua in Evangeliis dia­ bolus e t angeli eius plectuntur. Aliis verbis „serpens“ genesiacus Irenaeo non est aliud nisi nomen diaboli, sim iliter ac Iustino „serpens“ generatim .

2. Ubi Irenaeus antithesim „Eva — M aria“ evolvit, nempe

in opere Adversus haereses III, 22, 4 3e) et V, 19, 1 37) ac in opere A d demonstrationem evangelicae praedicationis 33 38), non solum non allegat expresse Gen 3, 15, séd nihil omnino ex hoc textu sumit, nam quae in illam antithesim intrant-nim irum : utraq u e m ulier est desponsata, sed virgo; utraque ab angelo,

“ ) PG 7,962 AB. 3e) Ibid., 958s. 37) Ibid., 1175s.

3e) Editiones et versiones isitius scripti, in sola armenica versione conservati et hoc saeculo inaunte inventi, habentur: a) Des hl. Irenaus Schrift „Zum Erweise der apostolischen Verkündigung" εις εκ'.δεεξιν to o αποατολικοο κηρογμ ατος, in armenischer Version entdeckt und ins Deutsche übersetzt von K. TER-MEKERTTSCHIAN und E. TER-MINASSIANTZ. Mit einem Nachwort und Anmerkungen von A. HARNACK (TU 31,1), 1907; b) Des hl. Irenaus Schrift zum Erweis der apostolischen Verkündi­ gung. Aus dem armenischen übersetzt von S. WEBER (BK 4), 1912; c) S. IRENAEUS, Εις επιδειξιν to o αποατολικοο κηρογμ ατος. The Proof ot the

Apostolic Preaching w ith Seven Fragments. Armenian version edited and translated by K. TER-MEKERTTSCHIAN and S. G. WILSON with the co-operation of Prince MAX of SAXONY (PO 12, 653—746), 1919; d) Saint IRÉNÉE, Démonstration de la Prédication apostolique. Traduite de l ’armenien et annotée par J. BARTHOULOT S. J., avec une intro­ duction et des notes par J. TIXERONT (PO 12, 747—802), 1919.

malo vel bono, sermonem accepit; illa inobediens Deo, haec obediens; illa facta est humano generi causa mortis, haec vero causa salutis; illa, seducta ab angelo, effugit Deum, haec, ab angelo evangelizata, p o rtavit Deum — omnia ista, inquam, h au riu n tu r e relatione Gen 3 de tentatione e t lapsu protoparen- tu m atque inducta per lapsum poena m ortis — relate ad Evam, et e narratione Evangeliorum de actis in annuntiatione relate ad Mariam, nulla allusione facta ad Gen 3, 15. In specie amici­ tiae Evae cum serpente, quae in tentatione et lapsu se prodit, nullibi opponit Irenaeus inim icitiam M ariae cum diabolo, quod summam adm irationem m overet et inexplicabile esset, si anti­ thesis „Eva — M aria“ inniteretur, textui Gen 3, 15 vel saltem strictum e t necessarium nexum cum eo haberet.

T, Gallus conatur ostendere, nexum logicum idearum Irenaei favere sensui mariologico etiam in v. 15 a, qui de ini­ m icitia in ter m ulierem et serpentem a g it39). Non est mihi in animo hanc quaestionem decidere au t discussioni subiicere argum enta a P. Gallus proposita, quae haud felicia in omnibus dici possunt. A rgum entatio nostra a solutione istius quaestio­ nis est prorsus independens. Nam etiam positivo responso P. Gallus accepto, exspectari debuit Irenaeum , si e Gen 3, 15 ideam oppositionis in ter Evam et M ariam hausisset au t alium nexum necessarium in ter dictam antithesim et Gen 3, 15 admi­ sisset, ideam inim icitiae in evoluta antithesi praeprim is ado- peraturum fuisse. Neque salvatur P. Gallus eo, quod allegata opinione Fr. Drewniak asserit Irenaeum ideo, quod maximum mom entum trib u it ipsi incarnationi Verbi et opus Christi sub respectu theoriae „recapitulationis“ considerat, non habuisse occasionem explicite sensum mariologicum v. 15a efferendi. Nam talis occasio optima fuit praecise in illis locis, in quibus Irenaeus antithesim „Eva — M aria“ evolvit. Iuvat hic citare textum ex opere Adversus haereses V, 19, 1, quem alia occa­ sione omiseram:

„M anifeste itaque in sua propria venientem Dominum et sua propria eum baiulante conditione, quae b aiu latur ab ipso, et recapitulationem eius, quae in ligno fuit inobedientiae, p er eam, quae in ligno est obedientiam, facientem, et seductionem illam solutam, qua seducta est m ale illa, quae iam viro destinata erat virgo Eva, p er veritatem evangelizata est bene ab angelo iam sub viro Virgo Maria. Quemadmodum enim illa p er angeli sermonem seducta est, u t effugeret Deum, praevaricata verbum eius; ita et haec per angelicum serm onem evangelizata est, u t p o rtare t Deum, obediens eius verbo. E t si ea inobedierat Deo; sed haec suasa est obedire Deo, uti virginis Evae Virgo M aria fieret advocata. Et quem admodum astrictum est m orti genus hum anum per virginem, salvatur p er virginem: aequa lance disposita, virginalis inobedientia, per virginalem obedien­ tiam. Adhuc enim protoplasti peccatum per correptionem p ri­ mogeniti em endationem accipiens, e t serpentis pru d entia de­ victa in columbae sim plicitate, vinculis autem illis resolutis, p er quae allegati eram us m orti“ 40).

. Nemo non videt, quam apte huc inseri potuerit inimicitia M ariae cum diabolo opposita am icitiae Evae cum serpente; et quam necessario inseri debuisset, si antithesis „Eva — M aria“ strictum nexum haberet cum Gen 3, 15 vel immo ab hoc versu dependeret.

3. Quomodo Irenaeus ad antithesim „Eva — M aria“·" per­ venerit, accurate prosequi possumus in priore loco, quo istam antithesim adum brat, nim irum Adv. haer. III, 22,4 cum suo con­ textu. Quia res haec pro nostro scopo m agni est momenti, li­ ceat nobis in ea paulo im m orari atque,, occasione data, ea quae alibi d ix e ra m u s41), quibusdam novis observationibus complere. Textus, de quo agitur, ita sonat:

„Consequenter autem et M aria virgo obediens invenitur, dicens: „Ecce ancilla tua, Domine, fiat m ihi secundum verbum tuum “, Eva vero inobediens: non obedivit enim, adhuc cum

40) MG 7, 1175s.

esset virgo. Quemadmodum illa virum quidem habens Adam, virgo tam en adhuc exsistens („erant enim utrique nudi“ in pa­ radiso, „et non confundebantur“, quoniam paulo ante facti, non intellectum habebant filiorum generationis; oportebat enim illos prim o adolescere, dehinc sic m ultiplicari) inobediens facta, et sibi e t universo generi humano causa facta est mortis: sic et M aria habens praedestinatum virum , et tam en virgo, obediens, e t sibi, et universo generi humano causa facta est salutis“ 42).

P rim o obtutu inopinatus apparet ille transitus factus adverbio „consequenter“, quo conclusio aliqua e praecedenter dictis rationabiliter deducitur, a u t certo aliquid annuntiatur, quod strictam conform itatem h abet cum factis antea narratis a u t veritatibus expositis. Nam in im m ediate praecedentibus num eris 1—3 eiusdem capitis 2243) nihil invenitur, quod talem connexionem iustificet. Sed incisum illud n. 4 perfecte parallelo modo respondet ultim o inciso cap. 21, n. 10, in quo Irenaeus ostendit, quomodo Christus, „qui recapitulatur omnia in se“, etiam „antiquam plasm ationem in se recapitulatus est“ 44) i. e. genus hum anum inde ab Adamo:

„Quia quemadmodum p er inobedientiam unius hominis introitum peccatum habuit, et p er peccatum mors obtinuit; sic et p er obedientiam unius hominis iu stitia introducta vitam fructificet his, qui olim m ortui erant, hominibus. E t quemad­ modum protoplastus ille Adam de rud i terra, et de adhuc vir­ gine („nondum enim p luerat Deus, e t homo non erat operatus te rra m “) habuit substantiam ; e t plasm atus est m anu Dei, id est Verbo Dei („omnia enim per ipsum facta su n t“) e t sum psit Do­ minus limum a te rra et plasm avit hominem: ita recapitulatus

“ ) MG 7, 958—960. Hic locus praecedit tempore non solum Adv. haer. V, 19, 1, sed etiam Demonstr. ap. praed.., quod scriptum certo com­ positum est libro HI Adv. haer. finito, cf. A. HARNACK, op. cit., 55; S. WEBER, op. cit., V—VI; BARDENHEWER 1, 409; J. TIXÉRONT, op. cit., 752 s.

43) Ibid., 955—958.

in se Adam, ipse V erbum exsistens ex Maria, quae adhuc erat virgo, recte accipiebat generationem Adae recapitulationis“ 45).

In luce huius textus ap p aret illud, quo conform atur M aria Christo, esse obedientiam („Consequenter... et M aria virgo obe­ diens“), e t quidem tum cum suo fructu, quae est vita seu salus, tum cum oppositione inobedientiae protoparentis, quae m ortem

causaverat. Necessitas vero huius conformationis secundum

m entem Irenaei sequitur e modo, quo Christus „antiquam pla­ sm ationem in se recapitulatus est“ 4β). „Recapitulatio“ enim Adae id secum fert, u t Christus e virgine nasci debuerit. In n u it hoc Irenaeus in supra citatis verbis (21,10) et clare evolvit in iis, quae im mediate subnectit (21,10 et 22,1) 47).

Summa eius argum entationis est in hoc: „Recapitulatio“ Adae postulat: 1° u t Christus sua obedientia restau ret genus hum anum ad illlum statum , quem Adam p e r inobedientiam suis posteris am iserat; 2° u t suo ortu reproducat ortum prim i paren­ tis „servata sim ilitudine“ ; 3° u t generis hum ani sit membrum. Quod secundam conditionem attinet, Adam non habuit patrem , hominem, sed e limo, nim irum e te rra virgine, i. e. nondum la­ bore hom inum tacta, plasm atus est m anu Dei, i. e. Verbo Dei. Si igitu r idem V erbum recapitulationem Adae in seipso facere voluit, oportet simili modo fiat homo ac Adam. Non quidem e limo terrae, quia hoc non p erm ittit tertia conditio perfectae „recapitulationis“ seu restitutionis ad priorem statum , scii, u t recapitulatio p erag atu r ab eo, qui est eiusdem plasm ationis seu communionem n aturae et originis habet cum genere humano. A ttam en id servari debuit, u t Christus m anu Dei, i. e. speciali Dei artificio e t sine patre fieret, quod obtinetur unice concep­ tione et generatione virginea. Sic „servata sim ilitudine“ Chri­ stus récapitulai ortum Adae e te rra virgine 48).

*5) Ibid., 954s.

4β) II, 21, 9 (Ibiid., 954C). ") Ibid., 955—956 А—С.

48) Cf. Ibid., 955 s.: „Si igitur primus Adam habuit patrem hominem, et ex semine viri natus est; merito dicerent, et secundum Adam ex

Hisce Irenaeus sufficienter explicavit ea, quae initio 21, 10 asseruerat de recapitulatione „antiquae plasm ationis“ facta a Christo. In sequentibus vero, i. e. 22, 4, m entem illic exposi­ tam novo complet elemento. Cum enim M aria tam arcte impli­ cata sit operi recapitulationis sua virginea Christi generatione, oportet, u t illius quoque particeps fiat, quod est Christi instru­ m entum praecipuum et quasi arm a salvationis, scii, obedien- tia e 48): „Consequenter“ igitur „et M aria virgo obediens in­ ven itu r“.

Hunc esse revera nexum logicum intentum ab Irenaeo, pro b atur non solum supra data analysi eius ratiocinii et im­ possibilitate assignandi alium nexum, sed etiam compositione litte raria ipsius incisi 22, 4. Irenaeus enim in antithesibus evolvendis talem servat ordinem, u t prim um referat factum

Ioseph esse generatum. Si autem ille de terra quidem sumptus est, et Verbo Dei plasmatus est, opoftebat id ipsum Verbum recapitulationem Adae in semetipsum faciens, eiusdem generationis habere similitudi- ,nem . Quare igitur non iterum sumpsit limum Deus, sed ex Maria ope­

ratus est plasmationem fieri? Ut non alia plasmatio fieret, neque alia plasmatio esset quae salvaretur, sed eadem ipsa recapituletur, servata similitudine. Errant igitur qui dicunt, eum nihil e Virgine accepisse, ut abiiciant cam is hereditatem. Si enim ille quidem de terra, et manu et artificio Dei plasmationem et substantiam habuit, hic autem non manu et artificio Dei, iam non servavit similitudinem hominis, qui factus est secundum imaginem ipsius et similitudnem, et inconstans artificium videbitur, non habens circa quod ostendat sapientiam эиат. Hoc autem dicere est, et putative eum apparuisse tamquam hominem, cum non esset homo: et factum eum hominem nihil assumentem de homine. Si enim non accepit ab homine substantiam carnis, neque homo factus est, neque filius hominis: et si hoc non factus est, quod nos eramus, non magnum faciebat, quod passus est et sustinuit“. Praeterea aliam adhuc rationem dat Irenaeus 22,2 (ibid., 956—958), cur Christus veram carnem e Virgine Maria sumere debuerit, ac denique n. 3 (ibid., 958) asserit lucana genealogia Christi (Lc 3, 23—38), quae usque ad Adam ascendit, illud indicari, quod Christus totum genus humanum incluso protoparente in seipso recapitulatus est, unde Adam „typus futuri“ est dictus a s. Paulo (Rom 5, 14).

aliquod protoparentis (Adiae a u t Evae) et ex eo concludat per oppositionem au t sim ilitudinem ad statum au t modum agendi a u t effectum actionis sive Christi, sive Mariae. Hoc modo pro­ cedit in antithesi „Adam — C hristus“ III, 21, 10 atque in an ti­ thesi „Eva — M aria“ V, 19, 1 'et Demonstr. apost. praed. 33. In praesenti quoque antithesi „Eva — M aria“ (III, 22, 4) sta­ tus virginitatis Mariae, qui eius obedientiam com itatur, et effectus salutis, qui ex ea fluit, secundum idem praescriptum decurrunt. Excipitur unice obedientia M ariae in capite huius incisi posita et adverbio „consequenter“ introducta, dum ino- bedientia Evae secundo loco ponitur: „Eva vero inobediens...“. Hunc ordinem p raeter m orem elegit Irenaeus m anifeste ob hunc finem, u t incisum III, 22, 4 cum inciso III, 21, 10 stricte connecteret atque totam antithesim „Eva — M aria“, quae in eo habetur, ab antithesi „Adam — C hristus“ in III, 21, 10 logice dependentem ostenderet. Dico expresse „ t o t a m antithesim Eva — M aria“, quia obedientia est illud, quod est prim arium et -essentiale huius antithesis elem entum (prouft etiam prioris antithesis „Adam — C hristus“), dum salus obten­ ta consideratur tam quam huius obedientiae effectus, virgi­ nitas vero tam quam concomitans nota sim ilitudinis in ter oppo­ sitas feminas.

Quod modo diximus, confirm atur etiam aliquatenus ana­ logia duorum aliorum locorum, in quibus Irenaeus antithesim „Eva — M aria“ proponit, i. e. A dv. haer. V, 19, 1 e t Demonstr. apost. praed. 33. Nam in utroque loco oppositioni in ter inobe- dientiam Evae et obedientiam M arite p rae m ittitu r mentio re­ capitulationis inobedientiae in ligno per obedientiam in ligno (Adv. haer. V, 19, 1) seu ruptionis vinculorum mortis, quae ino- bedientia protoparentis effecta est, per obedientiam illius, qui pro nobis homo est factus (Demonstr. apost. praed. 31); quae idea in ipso quoque n. 33 Demonstrationis iteru m re c u rrit et an tithesi „Eva — M aria“ im plicatur; quem textum , utpote ra­ rius allegatum, iuvat in extenso afferre:

„Et sicut per virginem, quae non obediverat, homo est percussus et cecidit et m ortuus est, ita per virginem quae voci Dei obedivit, per vitam, quae inde est orta, vita est iterum nata in homine. Quoniam Dominus venit, u t iterum quaereret ovem perditam e t ovis perdita e ra t homo, ideo non est factus alia creatura, sed ex illa, quae e ra t de genere Adami, retinens si­ m ilitudinem creaturae. Nam conveniebat, immo et necessarium erat, u t in recapitulatione Adami in Christo m ortalitas in immor­

talitate deglutiretu r et in renovatione Evae in Maria, virgine pro virgine intercedente, inobedientia virginis p er obedien- tiam Virginis destru eretu r e t deiiceretur (34) ac transgressio, quae per lignum est facta, per lignum obedientiae tolleretur. Cui Dei praecepto Filius hominis obtem perans sivit se ligno affigi, destruens cognitionem peccati, inducens cognitionem boni eiusque receptionem firmans. Sed m alum est non obedire Deo et obedire Deo est bonum “ 50).

E dictis p atet im m ediatum fontem et radicem prim a vice ab Irenaeo propositae antithesis „Eva — M aria“ esse sine ullo dubio antithesim „Adam — Christus“, 111,21,10 explicatam, connexam utique cum system ate „recapitulationis“ S. Irenaei. Sed Ipsa antithesis „Adam — C hristus“ exprim itur ab Irenaeo verbis m utuatis a Rom 5,12.19.21 in unam propositionem con­ flatis. Itaque si quis desidefat fontem biblicum antithesis „Eva— M aria“ apud Irenaeum invenire, procul dubio non errabit, si — p raeter narrationem genesiacam de lapsu protoparentum et Lucae de annutiatione — indicabit im primis epistolam S. Pauli ad Romanos; non licebit vero ei ad Gen 3,15 recurrere, cuius in­ terpretatio in scriptis S. Irenaei pro hac re fundam entum non praebet.

50) Nostra versio latina sequitur versionem anglicam in PO 12, 684s. a TER-MEKERTTSCHLAN et S. G. WILSON confectam, quae ce­ teris versionibus videtur accuratior esse. In ista editione divisio in ca­ pita ihoc loco paulo recedit a divisione ab A. HARNACK in TU 31 in­ ducta, nam prior pars c. 34 ad c. 33 transfertur, quod in supra citato textu suo loco indicamus.

Denique non m inim i mom enti est, quod in antithesi „Eva — M aria“ proponenda Irenaeus Iustinum inspiratorem habuit. E t quidem generalis dependentia Irenaei a Iustino, in specie quoque,a Dialogo cum Tryphone ludaeo, est sufficienter probata et ad m issa51). In ter alia ipsa centralis idea doctrinae Irenaei de opere Redemptionis, nim irum άνακεφαλαίωσις (recapi­

tulatio), videtur esse hausta e Iustino, nam ipse Irenaeus testa­ tu r Iustinum -in deperdito opere contra Marcionem illud voca­ bulum eodem sensu adhibuisse 52). Quod vero antithesim „Eva— M aria“ attinet, notandum e st Irenaeum eadem ad amussim ele­ m enta efferre, quae a Iustino allata sunt, nim irum : Eva virgo a serpente, M aria Virgo ab angelo sermonem accepit; Eva v ir­ go inobediens erat, M aria Virgo obedivit; Eva virgo sua ino- bedientia facta est causa mortis, M aria Virgo sua obedientia ge­ nus hum anum a m orte salvavit. Irenaeus quidem ideas illas fusius quam Iustinus evolvit, sed nihil novi addit p raeter illud forte, quod Eva, seducta ab angelo, effugit Deum, M aria vero, ab angelo evangelizata, portavit Deum. Itaque Irenaei depen­ dentia a Iustino in antithesi „Eva — M aria“ ponenda negari non potest.

Consideratis omnibus, quae de antithesi „Eva — M aria“ apud Irenaeum disseruimus, possumus, quantum ad rem nost­ ram, sequentes conclusiones deducere:

1° In omnibus tribus Irenaei antithesibus „Eva — M aria“, nim irum A dv. haer. 111,22,4; V,19,l; Ad demonstr. apost. prtted. 33, nullum adest elementum, quod e Gen 3,15 venire probetur, immo aliquod elem entum deest, quod exspectari debuit, si illa antithesis necessario nex u cum Protoevangelio necteretur.

2° A ntithesim „Eva — M aria“ construit Irenaeus depen- den ter ab antithesi „Adam — C hristus“, p ro u t a S. Paulo in epistula ad Romanos est proposita et ab ipso Irenaeo evoluta ac cum idea „recapitulationis“ coniuncta.

51) Cf. BARDENHEWER, 1, 407.

“ ) IV, 6, 2. Cf. J. WERNER, op. cit. 107; F. VERNET, Irenée (Saint), in DT С 7, 2514.