Wykładnia oświadczeń woli
dr Monika Tenenbaum-Kulig
wykładnia oświadczeń woli - proces ustalania czy oświadczenie woli zostało złożone i jakie jest jego znaczenie
(Z. Radwański, w: red. Z. Radwański, System Prawa Prywatnego, t. 2, Prawo cywilne – część ogólna,
Warszawa 2002, s. 39)
ogólne dyrektywy wykładni oświadczeń woli – zostały wyrażone przez ustawodawcę w art. 65 k.c.
konkretne reguły interpretacyjne – służą do
wyjaśnienia sensu określonego zachowania się, gdy zastosowanie ogólnych dyrektyw wykładni nie
pozwoliło na ustalenie jego znaczenia; ustawodawca ustanawiając je często posługuje się określeniem „w razie wątpliwości”
np. art. 71 k.c., art. 76 zd. 2 k.c.
Ogólne dyrektywy wykładni
Art. 65 k.c.:
„§ 1. Oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w których złożone zostało, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje.
§ 2. W umowach należy raczej badać,
jaki był zgodny zamiar stron i cel
umowy, aniżeli opierać się na jej
dosłownym brzmieniu.”
1) należy uwzględniać ukształtowane reguły znaczeniowe, które z zachowaniami człowieka (materialnymi substratami znaku) wiażą określone treści myślowe
jeżeli przedmiotem wykładni są znaki językowe, należy stosować reguły językowe wykładni
„ustalone zwyczaje” mogą łączyć określone znaczenie np. ze zwrotami językowymi, z pewnymi skrótami, z zachowaniami pozajęzykowymi (np.
podniesienie ręki podczas głosowania)
2) należy uwzględniać kontekst sytuacyjny
w przypadku oświadczeń woli składanych pozajęzykowo uwzględnienie kontekstu pozwala na ustalenie ich sensu (inaczej byłoby to niemożliwe), np. gdy podczas wizyty w supermarkecie wkładamy określone towary do koszyka, a następnie wykładamy je na taśmę przy kasie
w przypadku oświadczeń woli w postaci językowej również należy uwzględniać kontekst sytuacyjny;
dosłowne brzmienie nie jest rozstrzygające (art. 65 § 2 k.c.)
kontekst tworzą zachowania stron, które poprzedzały złożenie oświadczeń woli (np. w toku prowadzenia pertraktacji), zachowania zachodzące bezpośrednio między stronami (np. na prośbę dłużnika o zwolnienie go z długu, wierzyciel drze weksel), a także miejsce dokonania czynności prawnej (np. lokal określonego urzędu, kancelaria notarialna), sposób wykonywania umowy przez strony
3) należy uwzględniać cel podmiotów składających oświadczenie woli i zasady współżycia społecznego
powyższa reguła wykładni odnosi się nie tylko do umów (art. 65 § 2 k.c.: „W umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu”), ale także do jednostronnych czynności prawnych (Z. Radwański, A.
Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2015, s. 257)
chodzi o to, by w razie kilku możliwych sposobów rozumienia oświadczenia woli przyjmować ten z nich, który jest racjonalny i zgodny z zasadami współżycia społecznego
Metody wykładni
określone założenia ideologiczne (wartości), stanowiące podstawę porządkującą system dyrektyw wykładni
(Z. Radwański, A. Olejniczak, op. cit., s. 257)
można wyróżnić dwie wartości: wolę składającego oświadczenie woli i zaufanie do złożonego oświadczenia woli
w zależności od tego, które z powyższych wartości preferuje ustawodawca, wyróżnia się następujące metody wykładni:
1) metodę subiektywno-indywidualną
2) obiektywną (normatywną) metodę wykładni 3) metodę kombinowaną
polski ustawodawca preferuje tzw. kombinowaną metodę wykładni:
- sposób rozumienia oświadczenia woli przez podmiot składający to oświadczenie jest rozstrzygający wtedy, gdy brak kolizji między wolą a zaufaniem
- jeżeli dochodzi do kolizji między wolą a zaufaniem – na ochronę zasługuje tylko takie rozumienie oświadczenia woli przez adresata,
które stanowi wynik starannych zabiegów interpretacyjnych; przyjmuje się normatywny i zindywidualizowany punkt widzenia odbiorcy
życzliwa interpretacja (benigna interpretatio)
w przypadku umów nazywana jest
favor contractus
Wykładnia oświadczeń woli składanych indywidualnym adresatom
dotyczy umów oraz wielu jednostronnych czynności prawnych
np. oświadczenie woli o wypowiedzeniu stosunku najmu, oświadczenie woli o odstąpieniu od umowy
problem uwzględniania interesów podmiotu składającego oświadczenie woli i adresata tego oświadczenia
1) decyduje taki sens oświadczenia woli, jaki strony wspólnie
rozumiały
(art. 65 § 2 k.c.: „W umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu”.)
nie ma znaczenia, przy użyciu jakich znaków strony się porozumiały
nie ma znaczenia, czy osoby trzecie rozumiałyby tak samo to oświadczenie woli
2) jeżeli strony nie rozumiały tak samo sensu oświadczenia woli:
odbiorca oświadczenia woli może powołać się na to, jak zrozumiał oświadczenie woli, jeżeli takie
rozumienie oświadczenia woli jest wynikiem starannej interpretacji
rozstrzyga rozumienie oświadczenia woli przez jego adresata, będące rezultatem starannej interpretacji
odbiorca oświadczenia woli może powołać się na rozumiany przez siebie sens, gdy każdy uczestnik obrotu znajdujący się w takiej samej sytuacji i
dysponujący taką samą wiedzą o oświadczeniu i
jego kontekście zrozumiałby to oświadczenie woli w taki sam sposób, jak jego odbiorca (przyjmujemy model przeciętnego, rozsądnego człowieka)
przyjmujemy normatywny, ale zindywidualizowany punkt widzenia odbiorcy, który dokonuje
interpretacji z należytą starannością
Wykładnia oświadczeń woli kierowanych do nieoznaczonego kręgu adresatów
(ad incertas personas)
np. przyrzeczenie publiczne
należy przyjąć zobiektywizowany wzorzec ocenny; oświadczenie woli należy rozumieć tak, jak rozumiałby je typowy adresat
jeżeli adresatami nie są wszyscy obywatele, ale np. tylko dane środowisko zawodowe,
należy uwzględnić także reguły znaczeniowe wyspecjalizowanego języka danej grupy;
podobnie jeżeli adresatami są osoby należące do określonej subkultury, itd.
Wykładnia testamentu
osobisty charakter oświadczenia woli testatora
brak wymogu zakomunikowania testamentu komukolwiek
brak potrzeby ochrony zaufania
beneficjentów testamentu do treści testamentu
art. 948 § 1 k.c.:
„Testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy”.
subiektywna metoda wykładni
Wykładnia oświadczeń woli wyrażonych na piśmie
Należy uwzględniać:
językowe reguły znaczeniowe
definicje zawarte w dokumencie
- rozstrzyga znaczenie wskazane w definicji, a nie powszechnie ustalone znaczenie określonego wyrażenia
kontekst, w którym zostały użyte poszczególne wyrażenia
związki treściowe między różnymi postanowieniami
paralingwistyczne środki wyrazu
- należy wziąć pod uwagę m.in. podział postanowień umowy na określone jednostki redakcyjne (paragrafy, ustępy, punkty), zastosowane podkreślenia, pogrubienia, odstępy, napisanie określonych wyrażeń kursywą, czcionką innego rodzaju, inną wielkością czcionki
cel
- w jego ustaleniu może być pomocna preambuła umowy - jeżeli cel nie jest wyraźnie proklamowany, można go ustalić biorąc pod uwagę regulację praw i obowiązków
należy podkreślić, że każde oświadczenie woli podlega wykładni; wykładnia jest bowiem procesem pozwalającym ustalić, że oświadczenie woli zostało złożone i jaki jest jego sens
nie zasługuje na aprobatę pogląd,
zgodnie z którym jasne zwroty
językowe nie podlegają wykładni
(clara non sunt interpretanda)
art. 247 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r.
Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz. U. z 2019 r., poz.
1460
z późn. zm.):
„Dowód ze świadków lub z przesłuchania stron przeciwko osnowie lub ponad osnowę dokumentu obejmującego czynność prawną może być dopuszczony między uczestnikami tej czynności tylko w wypadkach, gdy nie doprowadzi to do obejścia przepisów o formie zastrzeżonej pod rygorem nieważności i gdy ze względu na szczególne okoliczności sprawy sąd uzna to za konieczne”.
osnowa dokumentu – treść dokumentu ustalona na podstawie jego całej zawartości (a więc przy uwzględnieniu również paralingwistycznych nośników informacji)
przy pomocy dowodu ze świadków lub z przesłuchania stron można dowodzić okoliczności spoza dokumentu, w celu wyjaśnienia znaczenia oświadczenia woli wyrażonego w dokumencie
Konkludentne oświadczenia woli
oświadczenia woli można podzielić na wyraźne i konkludentne
art. 60 k.c.:
„Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej (oświadczenie woli).”
Milczenie jako oświadczenie woli
1) przepisy prawne mogą z milczeniem wiązać takie skutki prawne, jak ze złożeniem oświadczenia woli
2) porozumienie stron może nadać milczeniu znaczenie
oświadczenia woli; jest to wyraz zasady dowolnego sposobu składania oświadczeń woli
3) zwyczaj może nadać milczeniu znaczenie oświadczenia woli 4) w przypadku, gdy przepisy prawne, porozumienie stron ani zwyczaj nie dają podstaw do przypisania milczeniu znaczenia oświadczenia woli, wskazuje się, że do rozważenia pozostaje zastosowanie średniowiecznej zasady: „milczenie uważa się za
przyzwolenie wtedy, gdy milczący mógł i powinien był mówić”
zob. szerzej: Z. Radwański, op. cit., s. 98 i nast.
postuluje się ostrożną i restryktywną wykładnię milczenia jako oświadczenia woli, dla zapewnienia ochrony autonomii
podmiotów prawa cywilnego
Zasada protestatio facto contraria non valet
średniowieczny rodowód
zasada ta oznacza, że jeżeli zachodzi sprzeczność między treścią złożonego oświadczenia woli, a stworzonym faktem, daje się
pierwszeństwo temu ostatniemu
dotyczy konkludentnych oświadczeń woli
w doktrynie polskiej ta zasada ma zarówno zwolenników, jak i przeciwników
Z. Radwański: w razie kolizji między znaczeniem wyrażonym w pretestacji a sensem rekonstruowanym na podstawie innego, pozajęzykowego zachowania się oświadczającego, większy walor należy przyznać wypowiedzi językowej
(Z. Radwański, op. cit., s. 101)
protestacja nie zawsze jest prawnie skuteczna
np. żadne oświadczenia nie mogą skutkować ustaleniem treści czynności prawnej sprzecznej z art. 58 k.c., art. 353¹ k.c.; nie ma znaczenia wówczas, gdy ustawodawca wiąże skutki prawne z innymi zdarzeniami prawnymi, niż czynności prawne (a więc np. z czynami niedozwolonymi) – zob. szerzej: Z. Radwański, op. cit., s.
101 i nast.
