Zobowiązanie przemienne i zobowiązanie z upoważnieniem przemiennym

(1)

Świadczenie

• Element struktury zobowiązania: zachowanie dłużnika polegające na działaniu lub zaniechaniu (dare, facere, non facere, pati itp.). To ostatnie określa się mianem treści świadczenia

• Świadczenie ma charakter korzystny dla wierzyciela, ma ono dla niego wymierną wartość, inaczej niż zachowania będące przedmiotem obowiązków indywidualnie określonych adresatów w ramach stosunków cywilnoprawnych o charakterze bezwzględnym

• Przedmiot świadczenia: występujące w przypadku niektórych świadczeń dobro materialne, do którego odnosi się zachowanie dłużnika

dr R. Strugała WPAiE

(2)

Zobowiązanie przemienne i zobowiązanie z upoważnieniem przemiennym

Źródło:

- Zobowiązanie przemienne: czynność prawna (umowa) lub ustawa

np.. art. 363

- Zobowiązanie z upoważnieniem przemiennym:

czynność prawna (umowa) lub ustawa

np. art. 897, 391, 938, 947, 1000

(3)

Zobowiązanie przemienne: uprawniony do tzw.

koncentracji świadczeń

• Zgodnie z przepisem art. 365 § 1 k.c. koncentracji, czyli wyboru świadczenia, które powinno zostać spełnione, dokonują dłużnik, wierzyciel albo osoba trzecia. Regułą jest, że kompetencja w tym przedmiocie przysługuje dłużnikowi. Jednak z czynności prawnej, z ustawy lub z okoliczności może wynikać co innego.

• Podmiot uprawniony do dokonania wyboru korzysta z przyznanej mu kompetencji (uprawnienie kształtujące), składając oświadczenia woli wskazujące świadczenie do spełnienia.

(4)

Zobowiązanie przemienne: koncentracja świadczeń cd.

• Oświadczenie może zostać złożone w dowolny sposób (por.

art. 60 k.c.), chyba że strony umowy (por. art. 76 k.c.) lub przepis prawny zastrzegają obowiązek zachowania formy szczególnej.

• Oświadczenie składa się drugiej stronie, a jeżeli uprawnionym do wyboru jest osoba trzecia, wówczas powinna złożyć oświadczenie obu stronom (art. 61 k.c.).

Oświadczenie powinno być bezwarunkowe i bezterminowe .

• Problem niedokonania wyboru.

(5)

Zobowiązanie przemienne (konstrukcja prawna)

Strony postanowiły w treści łączącej je umowy, że A – według swojego wyboru – do końca miesiąca zapłaci na rzecz B 1 000 zł.

albo wyda mu 1 tonę węgla. Po tygodniu A zakomunikował B, że wkrótce przywiezie mu tonę węgla, prosząc jednocześnie o przygotowanie odpowiedniego miejsca do zrzutu. Po upływie kolejnego tygodnia A zgłosił się do B i zaoferował mu 1 000 zł, mówiąc, że nie udało mu się zdobyć węgla.

Czy B może odmówić przyjęcia pieniędzy?

(6)

Zobowiązanie z upoważnieniem przemiennym (konstrukcja prawna)

Kowalski i Nowak zawarli umowę darowizny mieszkania Nowaka. W jakiś czas później Nowak popadł w niedostatek w rozumieniu przepisu art. 897 k.c. i zażądał od Kowalskiego dostarczania mu środków utrzymania. Kowalski oświadczył Nowakowi, że zamiast tego zwróci mu cenę otrzymaną za darowane mu mieszkanie, które zaraz po darowiźnie sprzedał.

Kowalski nie stawił się jednak na umówione spotkanie, a w jakiś czas później zaczął regularnie alimentować Nowaka przekazując mu stałe sumy pieniędzy oraz żywność i środki czystości. Czy Nowak może odmówić przyjmowania dostarczanych comiesięcznie środków utrzymania i wnieść do sądu powództwo o zapłatę ceny uzyskanej przez Kowalskiego ze sprzedaży mieszkania?

(7)

Pierwotna niemożliwość świadczeń alternatywnych

Zobowiązanie jest nieważne, jeżeli wszystkie świadczenia dotknięte są pierwotną niemożliwością (art. 387 k.c.).

Natomiast niemożliwość pierwotna niektórych świadczeń powoduje ograniczenie zobowiązania do świadczeń możliwych, chyba że uprawnionym do wyboru jest wierzyciel.

Priorytet ochrony interesu wierzyciela nakazuje przyjąć, że ma on prawo powołać się na niemożliwość jednego z alternatywnych świadczeń jako przyczyny nieważności zobowiązania

(8)

Następcza niemożliwość świadczeń alternatywnych

Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody, jeżeli

wszystkie świadczenia dotknięte są następczą niemożliwością,

za którą ponosi on odpowiedzialność (art. 471 k.c.), natomiast

jeżeli taka niemożliwość obejmuje tylko niektóre ze

świadczeń, zobowiązanie zostaje ograniczone do świadczeń

możliwych, jeżeli uprawniony do wyboru świadczenia jest

dłużnik; jednak jeżeli uprawnionym do wyboru jest wierzyciel,

ma on możliwość wskazania świadczenia możliwego albo

żądania naprawienia szkody.

(9)

Niemożliwość świadczenia głównego i zastępczego

• Zobowiązanie jest nieważne, jeżeli świadczenie zasadnicze objęte jest pierwotną niemożliwością (art. 387 k.c.), bez względu na możliwość świadczeń zastępczych, objętych upoważnieniem przemiennym.

• Natomiast niemożliwość następcza świadczenia zasadniczego powoduje odpowiedzialność dłużnika (art.

471 k.c.) lub wygaśnięcie zobowiązania (art. 475 k.c.).

(10)

Zobowiązanie przemienne: dochodzenie roszczeń

• Indywidualizacja świadczenia na etapie przed wytoczeniem powództwa: pozew o świadczenie wybrane przez uprawnionego

• Brak indywidualizacji świadczenia na etapie przed dochodzeniem roszczenia: pozew z tzw. żądaniem alternatywnym. Gdy zachodzi wypadek zobowiązania przemiennego, przy którym prawo wyboru świadczenia przysługuje dłużnikowi (art. 365 k.c.), powód wymienia w pozwie dwa (lub więcej) świadczenia, żądając ich zasądzenia (np. „wnoszę o nakazanie pozwanemu X, aby wydał powodowi Z ton węgla albo zapłacił mu kwotę 3000 zł”). W przypadku uwzględnienia takiego powództwa pozwany jako dłużnik będzie zobowiązany do spełnienia jednego z obu zasądzonych świadczeń, przy czym wyboru świadczenia dokona przy egzekucji.

(11)

Zobowiązanie z upoważnieniem przemiennym:

dochodzenie roszczeń

Wierzyciel nie ma możliwości dochodzenia ani egzekwowania

świadczenia zastępczego. Żądanie pozwu powinno zostać

sformułowane następująco: „wnoszę o zobowiązanie

pozwanego X do wydania powodowi Z 1 tony węgla, z tym

zastrzeżeniem, że pozwany może zwolnić się od spełnienia

tego świadczenia przez zapłatę kwoty 3000 zł (...)”. Sąd

zasądza w wyroku to świadczenie, zamieszczając zastrzeżenie,

że dłużnik może zwolnić się ze zobowiązania także poprzez

spełnienie świadczenia zastępczego. Egzekucja wszczęta na

podstawie takiego wyroku będzie dotyczyła wyłącznie

świadczenia podstawowego (wydanie węgla).

(12)

I. Świadczenie jednorazowe, okresowe i ciągłe II. Świadczenie podzielne i niepodzielne

Sens podziału:

Ad. I) art. 365

¹

k.c. i art. 118 k.c.

Ad. II) art. 379 k.c., art. 380 k.c., art. 450 k.c., art. 491 § 2 k.c.

III. Inne rodzaje świadczeń wyróżniane dla celów

dydaktycznych, itp.

(13)

Świadczenie jednorazowe, okresowe i ciągłe (kryterium podziału)

• W umowie z uczelnią student zobowiązał się do opłacania czesnego w wysokości X przez okres odbywania przez niego studiów prawa – jednorazowe, okresowe czy ciągłe?

• W umowie sprzedaży samochodu kupujący zobowiązał się zapłacić ustaloną w niej cenę 65 000 zł. w 12 płatnych miesięcznie równych ratach – jednorazowe, okresowe czy ciągłe?

• W umowie o roboty budowlane wykonawca zobowiązał się zrealizować budowę w ciągu 2 lat

(14)

Świadczenie jednorazowe, okresowe i ciągłe (kryterium podziału)

• W umowie najmu zawartej na czas nieokreślony najemca zobowiązał się płacić comiesięczny czynsz w wysokości 1500 zł.

• W umowie A zobowiązał się wobec B do powstrzymania się

od prowadzenia działalności konkurencyjnej wobec

działalności B przez okres jednego roku.

(15)

Świadczenia podzielne i niepodzielne (kryterium podziału)

Świadczenie jest podzielne, jeżeli może być spełnione częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości (art.

379 k.c.)

Kryterium obiektywne i subiektywne (art. 65 k.c.):

• A zobowiązał się zapłacić B 1 000 zł

• A zobowiązał się wydać B (przenieść własność) samochód

• A zobowiązał się wobec B do powstrzymania się z działalnością konkurencyjną

(16)

Wypowiadanie bezterminowych zobowiązań o charakterze ciągłym (art. 365

¹

)

- Zobowiązania umowne i pozaumowne (wyjątki np.

zobowiązanie ex lege, o którym mowa w art. 72

¹

k.c.)

- Zobowiązania o charakterze ciągłym, to jest ze świadczeniem ciągłym lub okresowym

- Zobowiązanie bezterminowe

- Rozwiązanie zobowiązania ze skutkiem ex nunc w drodze jednostronnej czynności prawnej (por. art. 61, 77 k.c.), zwykle z zachowaniem okresu wypowiedzenia

- Bezwzględnie wiążący charakter art. 365

¹

;

niedopuszczalność wyłączenia tego uprawnienia (art. 58

k.c.), dopuszczalne ograniczenia uprawnienia do

wypowiedzenia

(17)

Zobowiązanie ciągłe – tzn.?

np.

• Zobowiązanie z umowy najmu, bo świadczenia stron są odpowiednio okresowe (najemca) i ciągłe (wynajmujący)

• Zobowiązanie z umowy dożywocia, w której jedna strona zobowiązuje się wobec drugiej do dostarczania środków utrzymania (świadczenie okresowe) w zamian za przeniesienie własności nieruchomości (świadczenie jednorazowe)

(18)

Zobowiązanie bezterminowe – tzn.?

Terminowe czy bezterminowe?

• Umowa, w której strona zobowiązuje się do oddania lokalu do używania (w ramach użyczenia) do końca roku

• Umowa, w której strona zobowiązuje się do wzięcia lokalu do używania (w ramach najmu) do czasu otrzymania pracy w innym mięście

• Umowa, w której strona zobowiązuje się do oddania lokalu

do używania (w ramach użyczenia) do uzyskania

pełnoletniości

(19)

Sposoby spełnienia świadczenia pieniężnego

Świadczenie pieniężne polega na przekazaniu z majątku dłużnika do majątku wierzyciela określonej wartości majątkowej wyrażonej w jednostkach pieniężnych, co nie jest jednoznaczne z przekazaniem tych jednostek w postaci znaków pieniężnych. Świadczenie takie może być bowiem spełnione poprzez:

• przeniesienie własności znaków pieniężnych (obrót gotówkowy)

• zapłatę bezgotówkową

(20)

Zapłata bezgotówkowa

• tzw. pieniądz bankowy: zapłata następuje przez dokonywany na rzecz wierzyciela przelew wierzytelności przysługującej dłużnikowi jako posiadaczowi rachunku bankowego

• zapłata czekiem lub wpłata pieniędzy na rachunek

wierzyciela

(21)

Zapłata bezgotówkowa

• Zapłata może nastąpić wyłącznie za zgodą stron, w tym zgodą dorozumianą, np. podanie przez wierzyciela numeru rachunku bankowego na fakturze. Jakie są skutki braku zgody?

• Spełnienie świadczenia przypada na moment dokonania zapisów w księgach bankowych (tzw. uznanie rachunku wierzyciela) lub wypłaty określonej sumy przez bank na podstawie czeku; problem zachowania terminu!!

(22)

Zapłata bezgotówkowa

Obowiązek dokonywania zapłaty na rachunek bankowy w transakcjach pomiędzy przedsiębiorcami (art. 22 Ustawy o swobodzie działalności gospodarczej):

> 15 000 Euro

Funkcja obowiązku:

• publicznoprawna?

• cywilnoprawna? (przepis szczególny wobec art. 454 k.c.,

brak kompetencji do wskazania innego sposobu spełnienia

świadczenia: por. art. 58 k.c.)

(23)

Zapłata bezgotówkowa a miejsce spełnienia świadczenia (art. 454 k.c.)

„ W odniesieniu do świadczeń bezgotówkowych miejscem spełnienia świadczenia, stosownie do art. 454 k.c., jest rachunek bankowy [to jest siedziba banku lub oddziału banku, w którym rachunek ten jest prowadzony] wierzyciela, chyba że co innego wynika z umowy lub z przepisów szczególnych”.

Por. art. 34 i art. 200 kpc

(24)

Walutowość – zobowiązanie pieniężne w obcej walucie (art. 358 k.c.)

Jan Kowalski oraz Andrzej Nowak zawarli umowę, na mocy której Jan Kowalski zobowiązał się dostarczać określone w umowie wyroby do sklepu Nowaka za wynagrodzeniem umówionym na 2.500 Euro. W związku ze zmianą kursu Euro we wrześniu po zapłaceniu faktury za ten miesiąc, Andrzej Nowak zdecydował, że w kolejnych miesiącach będzie uiszczać wynagrodzenie w złotówkach, a nie w Euro. Przez trzy kolejne miesiące uiszczał wynagrodzenie w wysokości równowartości 2.500 Euro według kursu z dnia zapłaty, a obecnie znów zaczął płacić je w Euro. Czy Jan w okresie wspomnianych trzech miesięcy mógł żądać zapłaty w Euro? Czy obecnie Jan może żądać kontynuowania uiszczania wynagrodzenia w złotówkach? Dlaczego?

(25)

Walutowość – zobowiązanie pieniężne w obcej walucie

• Charakter prawny uprawnienia do spełnienia świadczenia w walucie polskiej; implikacje praktyczne

• Skutki nieterminowej zapłaty: opóźnienie vs. zwłoka

• Jak zapewnić wierzycielowi efektywność zapłaty w obcej

walucie?

(26)

Nominalizm

• Pojęcie nominalizmu (zob. art. 358

¹

)

• Zakres obowiązywania zasady nominalizmu – znaczenie podziału zobowiązań pieniężnych na zobowiązania sensu stricto i zobowiązania ze świadczeniem pieniężnym

• Waloryzacja jako wyjątek od zasady nominalizmu: rodzaje i

funkcje waloryzacji, postacie waloryzacji umownej

(27)

Waloryzacja sądowa (art. 358

¹

k.c.)

• Zobowiązania pieniężne sensu stricto

• Świadczenie nie pozostaje w związku z działalnością gospodarczą strony żądającej waloryzacji

• Istotna zmiana siły nabywczej pieniądza

• Kompetencja sądu – zmiana wysokości świadczenia lub sposobu jego spełnienia (tylko!); brak związania żądaniem

• Wyłączenia: ustawowe mechanizmy określania wysokości świadczenia z uwzględnieniem inflacji (np. opłata roczna za użytkowanie wieczyste); szczególne ustawowe mechanizmy waloryzacji (np. waloryzacja kaucji mieszkaniowej)

• Waloryzacja umowna a dostępność w. sądowej? Ponowna waloryzacja?

(28)

Konstytutywność wyroku waloryzującego

Kowalski i Nowak zawarli umowę, na mocy której Kowalski miał świadczyć określone usługi za wynagrodzeniem 20 000 zł.

Kowalski przyjął to wynagrodzenie, a następnie zwrócił się do sądu o dokonanie waloryzacji należnego mu świadczenia z uwagi na zmianę siły nabywczej pieniądza mającą miejsce po zawarciu umowy, a przed zapłatą wynagrodzenia.

Czy sąd zwaloryzuje świadczenie?

(29)

Odsetki: rodzaje i funkcje odsetek

• tzw. odsetki kapitałowe (zwykłe)

źródłem obowiązku zapłaty tych odsetek jest czynność prawna (umowa, inkorporowany do umowy wzorzec umowny, np. w postaci regulaminu stosowanego przez bank)

• odsetki za opóźnienie (art. 481 k.c.)

źródłem obowiązku zapłaty tych odsetek jest ustawa (obowiązek powstający ex lege)

• wynagrodzenie za korzystanie z kapitału, kara, rekompensata czy motywacja do świadczenia w terminie?

(30)

Odsetki kapitałowe cd.

Dłużnik zobowiązuje się świadczyć odsetki zwykłe wtedy, gdy otrzymuje do swojej dyspozycji sumę pieniężną na czas określony albo nieokreślony, przy czym suma ta zawsze jest zwracana wierzycielowi i zostaje powiększona o pewną część, określoną procentowo i stanowiącą właśnie odsetki kapitałowe. Odsetki te występują zatem w stosunkach kredytowych, czyli takich, których głównym świadczeniem jest pieniądz, a dokładniej czasowe oddanie go do korzystania (umowa pożyczki, umowa kredytu).

M. Lemkowski, Odsetki cywilnoprawne, Warszawa 2007.

(31)

Cechy odsetek

• Tylko świadczenie pieniężne?

• Świadczenie uboczne czy główne?

• Świadczenie okresowe (por. art. 118 k.c.)

• Akcesoryjność, związanie ze świadczeniem głównym:

- art. 466 k.c., art.. 451 k.c.

- art. 509 k.c. – odsetki wymagalne i przyszłe

• Przedawnienie – świadczenie główne a odsetkowe?

Świadczenie odsetkowe ma jednak również przymiot samodzielności: czy wierzytelność odsetkowa może być samodzielnym przedmiotem przelewu ?

(32)

Wysokość odsetek - zakres kompetencji podmiotów prawa cywilnego do jej określania

Zasada

Strony mogą w drodze umowy określić wysokość odsetek zarówno kapitałowych, jak i za opóźnienie.

Ograniczenia

• Odsetki maksymalne: art. 359 § 2¹ k.c.

• Zasady współżycia społecznego (art. 353¹, 58 § 2 k.c., ew. 388 k.c.)

Według dominującego poglądu, art. 359 k.c. stosuje się do odsetek kapitałowych, ale nie do odsetek za opóźnienie.

(33)

Wysokość odsetek cd. – odsetki ustawowe

• Art. 359 § 2 k.c. ma charakter dyspozytywny i wiąże określenie

„odsetki ustawowe” z wysokością należnych odsetek niezależnie od ich źródła.

• Oznacza to, że odsetki ustawowe mogą należeć się mocą czynności prawnej, jeżeli treść czynności obligującej do zapłaty odsetek, a nie ustala ich wysokości. Odsetki ustawowe mogą być również, i w praktyce najczęściej są, odsetkami za opóźnienie.

• Zgodnie z przepisem art. 359 § 3 kc. odsetki ustawowe określane są rozporządzeniem Rady Ministrów.

Zob. uchw. SN z dnia 11 września 2014 r.,

III CZP 53/14

.

(34)

Odsetki ustawowe a odsetki maksymalne

• Zgodnie z przepisem art. 359 § 3 kc. odsetki ustawowe określane są rozporządzeniem Rady Ministrów (15.12.2008 Stawka 13% rocznie

)

• Przepis art. 359 § 2¹ k.c. określa odsetki maksymalne stanowiąc, że maksymalna wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej nie może w stosunku rocznym przekraczać czterokrotności wysokości stopy kredytu lombardowego Narodowego. Stopa lombardowa jest zmienna, ustalana jest przez Radę Polityki Pieniężnej w drodze uchwały, publikowanej w dzienniku urzędowym Narodowego Banku Polskiego Banku Polskiego (od

04.07.2013 16% rocznie)

(35)

Zakaz anatocyzmu Art.. 482 k.c.

• Pojęcie i zakres zakazu

• Wyjątki od zakazu

(36)

Wymagalność i przedawnienie roszczenia o zapłatę odsetek

• Odsetki kapitałowe: art. 360 k.c., art. 118 k.c.

• Odsetki za opóźnienie: wymagalność za każdy dzień opóźnienia z osobna. Nie zależy od wezwania, o którym mowa w art. 455 k.c., art. 118 k.c.

• Termin z art. 118 k.c. a terminy szczególne (np. 554 i 646 k.c.) – w jakim terminie przedawnia się roszczenie o odsetki?

• Przedawnienie roszczenia o świadczenie główne a „los”

roszczenia o świadczenie odsetkowe przy odsetkach za

opóźnienie

(37)

Odsetki za opóźnienie – przesłanki żądania odsetek

Zgodnie z umową Nowak zobowiązany jest zapłacić Kowalskiemu tytułem wynagrodzenia za wykonane dzieło 20.000 zł w terminie do dnia 6.01.2013 r. Mimo licznych upomnień ze strony Kowalskiego Nowak nie zapłacił wynagrodzenia. Kowalski zdecydował się wytoczyć przeciwko niemu powództwo o zapłatę. W treści pozwu Kowalski wskazał, że żąda zasądzenia na jego rzecz kwoty wynagrodzenia wraz z ustawowymi odsetkami (za opóźnienie) od dnia 6.01.2013 r. do dnia zapłaty.

(38)

Odsetki za opóźnienie – przesłanki żądania odsetek:

prawda czy fałsz?

• Sąd nie uwzględni żądania o zasądzenie odsetek od należnej Kowalskiemu kwoty wynagrodzenia, gdyż nie wykazał on, by opóźnienie z zapłatą spowodowało szkodę

• Sąd nie zasądzi odsetek od dnia 6.01.2013 r., gdyż odsetki należą się Kowalskiemu od momentu wymagalności roszczenia o wynagrodzenie, które przypada dopiero po tej dacie

• Sąd nie uwzględni żądania o zasądzenie odsetek od należnej Kowalskiemu kwoty wynagrodzenia, gdyż nie wykazał on, by opóźnienie z zapłatą było skutkiem okoliczności, za które Nowak ponosi odpowiedzialność