Stanisław Makowski
Rodowody Maurycego Beniowskiego
(Na marginesie "Nowego Korbuta")
Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza 7, 129-136
RODOWODY MAURYCEGO BENIOWSKIEGO (Na m a r g i n e s i e "Nowego K o r b u ta ” )
Z Beniowskim stykamy s i ą po r a z p ie rw s z y zazwyczaj po p r z e z poemat S ło w ack ieg o :
"Za panow ania k r ó l a S t a n i s ł a w a M ią s z k a ł u b o g i s z l a c h o i c n a P o d o lu;
Maurycy K azmierz Zbigniew miał z o o h r z c z e n ia
A
Im iona; ro d n e nazw isko B en io w sk i" .
Tak p r e z e n t u j e go n a r r a t o r . Sam z a ś b o h a t e r rekomenduje s i ą n a s t ę p u j ą c o :
”Z Wągier albowiem moje rodowody Prowadzą i mam h r a b io w s k ie t y t u ł y
2 R zek ł: P o la k j e s t e m . . . t a k , i P o d o lan in"
Kimże wiąc j e s t ? Wągrem? Polakiem ? N a j c z ę ś c i e j , u t o ż s a m i a j ą c f i k o j ą S łow ackiego z r z e c z y w i s t o ś o i ą h i s t o r y c z n ą ,
s k ł o n n i je steśm y mniemać, że j e s t pochodzącym z Węgier Po l a k i e m . Mniemanie t o s t a ł o s i ę w naszym s p o łe c z e ń s tw ie t a k powszechne i o o z y w is te , że n i e j e d n o k r o t n i e zwodzi ono sk u t e c z n i e nawet wytrawnych b adaozy. Najnowszym te g o p r z y k ł a dem j e s t oświeceniowy tom "Nowego K o rb u ta" wprowadzający h i - s t o r y o z n ą p o s t a ć Maurycego Beniowskiego (1746-1786) do g r o - n a twórców n a s z e g o p iś m i e n n ic tw a . Tak z r e s z t ą c z y n i ł rów n i e ż s t a r y K o rb u t.
130
-Podstawą owego mniemania n i e j e s t je d n ak że w y łą c z n ie p o e mat S łow ackiego. Wypływa ono z p o p u l a r n e j , u k s z t a ł t o w a n e j w XIX w. legendy o B en iow sk im -P o lak u. J e j p o o z ą te k s i ę g a j e s z - o ze r o k u 1797, k ie d y t o o g ło sz o n o w P o ls o e po r a z p ie rw s z y p r z e k ł a d pam iętników "sław nego k o n f e d e r a t a " ^ . Według w ł a s n e j p a m i ę t n i k a r s k i e j r e l a c j i , B e n io w sk i, szczy oący s i ę t y t u ł e m " m ag n ata k r ó l e s t w a w ę g ie r s k ie g o i p o l s k i e g o " , b y ł p o s ia d a c z e m m a j ą t k u na L itw ie o d z i e d z ic z o n e g o po swoim s t r y j u - s t a r o ś c i e . P o z o s t a j ą o w z a ż y ły c h s to s u n k a c h z obozem a n t y k r ó l e w s k i m ,m ia ł s t a ć s i ę jednym ze w s p ó ł o r g a n iz a to r ó w k o n f e d e r a c j i b a r s k i e j , w k t ó r e j n a s t ę p n i e o d e g r a ł r o l ę ozołowego d o w ó d c y .D z is ia j wia domo ju ż p o w sz ech n ie , że w sz y stk o t o j e s t z r ę c z n i e s tw o r z o n ą p r z e z a u t o r a "Pam iętników " ex p o s t l e g e n d ą .
Legenda t a p r z y j ę ł a s i ę od r a z u w P o l s c e ; tym ł a t w i e j , że z o s t a ł a w y d atn ie wzmocniona p r z e z p ie rw s z e g o tłu m a c z a p a m i ę t ników na ję zy k p o l s k i , Ludwika B ernato w io za.P o w o d u ją c s i ę z a pewne p a t r i o t y c z n y m i względami p o d d ał on tłumaczony t e k s t o - k re ś lo n y m zabiegom p o lo n iz a c y jn y m , p o le g ająo y m m .in . n a c e l o wym p o d k r e ś l a n i u p o l s k o ś c i i p o l s k i e g o s z la c h e o tw a b o h a t e r a . W p r z e k ł a d z i e tym B enio w sk i j e s t a lb o "P olakiem " albo " s z l a c h - cio em i s t a r o s t ą p o l s k i m " . W t e n sposób p o w s ta ło d r u g i e o g n i wo owego m itu . N astęp n e s t w o r z y ł a ju ż l i t e r a t u r a p i ę k n a .
Dużą r o l ę w tym z a k r e s i e m u s ia ła o d e g ra ć drama n i e m i e c k i e g o p i s a r z a , A ug u sta Kotzebuego p t . "G raf Benjowski oder d i e Versohwörung a u f K a m ts c h a tk a " , p r z e d s t a w i a j ą c a B en io w skieg o 5 ja k o d z i e l n e g o P o l a k a - p a t r i o t ę . P r z e ł o ż o n a w krótce w podobny s p o só b ja k " P a m i ę t n i k i " n a ję z y k p o l s k i o i e s z y ł a s i ę w p i e r w s z y ch l a t a o h u b i e g ł e g o s t u l e o i a dużą p o p u l a r n o ś c i ą n a n a s z y c h s c e n a c h 6 .
Decydującego je d n a k ż e kro k u w d z i e l e p o l o n i z a c j i Beniow s k i e g o i u k s z t a ł t o w a n i u s i ę jego le g e n d y do k o nał J u liu s z S ł o w a c k i. K o n s tr u u ją c b i o g r a f i ę " u b o g ieg o s z l a o h c i o a " z P o d o la w o p a r c i u o k i l k a szozegółów z a o z e r p n i ę t y c h ze wspomnianych p a m iętn ik ó w o r a z p r z y jm u ją c nazw isko B eniow skiego za t y t u ł swe go poem atu, u ł a t w i ł w t e n sposób p o m ie s z a n ie w świadom ośoi o z y t e l n i k ó w dwóoh p o s t a o i : h i s t o r y o z n e j i l i t e r a c k i e j . Stwo rz o n y p r z e z B eniow skiego i spopularyzow any p r z e z S ło w ackieg o m i t o zw iązkach z P o ls k ą f u n k o jo n u j e zatem do d z i ś ja k o " h i s t o r y o zn a praw d a".
P i s a r z e , k t ó r z y po Słowackim podejm ow ali motyw t e j p o s t a c i ( I .G r a b o w s k i, T .H iż , A.Lange, W .S ie r o s z e w s k i, W.Smólski, A. F i e d l e r ) o b r a c a l i s i ą ju ż bez r e s z t y w k rą g u h i s t o r y c z n e j i l i t e r a c k i e j le g e n d y . C z e r p a l i z n i e j o b f i c i e i swobodnie d o s to s o w y w a li do swoich l i t e r a c k i c h z a ł o ż e ń . D la p r z y k ła d u można t u p r z y t o c z y ć c h o c ia ż b y Langego, k t ó r y w o k r e s i e wojny r o s y j
s k o - j a p o ń s k i e j t r a k t o w a ł B eniow skiego jak o s p a d k o b ie r c ą B a t o -Q r y c h o r a z p ie rw s z e g o r z e c z n i k a p r z y j a ź n i p o l s k o - j a p o ń s k i e j . W o k r e s i e międzywojennym do leg en d y t e j s i ą g n ą l i p r z e d e w sz y stk im p u b l i c y ś c i i p o l i t y c y . J e j b o h a t e r z o s t a ł wybrany na p a t r o n a wysuwanej wówczas z u p e ł n i e s e r i o k o n c e p c j i s t w o r z e n i a p o l s k o - f r a n c u s k i e g o kondominium k o l o n i a l n e g o n a M adagaskarze. Argumentem przemawiającym za prawem P o l s k i do t e j wyspy m iał b y ć f a k t , że B e n io w s k i- P o la k b y ł - ja k p o d a je w p a m ię tn ik a c h - wybranym l e g a l n i e p r z e z tu b y lcó w k ró le m Madagaskaru^.
Z a tm o s f e r y ta m ty c h l a t w y r o s ła ró w n ie ż barwna, a l e z u p e ł n i e b e z k r y t y c z n a wobec p a m i ę t n i k a r s k i e j i l i t e r a o k i e j leg en dy k s i ą ż k a M ieczysław a L ep eck iego p t . "Maurycy August B eniow ski zdobywca Madagaskaru" (Lwów 1 9 3 8 ). Wznowiona d w u k ro tn ie po w oj n i e (LSW 1959, 1961) s p o p u la r y z o w a ła wśród w sp ó łczesn y ch c z y t e l n i k ó w w s z y s t k ie podstawowe legen d y o Beniowskim,w tym rów n i e ż o je g o p o l s k i e j p r z y n a l e ż n o ś c i n a ro d o w e j. Nio więc dziw n e g o , że w t a k i e j s y t u a o j i z a s ł u ż e n i b i b l i o g r a f o w i e u l e g l i pow szechnemu p r z e ś w i a d c z e n i u , że B eniow ski b y ł P olakiem , a j e ś l i n aw et n i e b y ł , t o o h lu b n i e z a p i s a ł s i ę w n a s z e j h i s t o r i i i k u l t u r z e . D la te g o t e ż ja k o k o n f e d e r a t b a r s k i o ra z znakom ity p a - m i ę t n i k a r z p o l s k i w in ie n zajmować w "Nowym K orbucie" p o cze sn e m i e j s o e .
Zerwać z le g e n d ą o B eniow skim -Polaku n i e j e s t je d n ak ł a t wo. I t o n i e d l a t e g o , że j e s t ona s t a r a i p ię k n a , a n a d o d a te k u ś w ię c o n a p r z e z n a s z ą l i t e r a t u r ę . Trudność p o le g a p r z e d e wszy
s t k i m na tym, że n i e zawsze możemy p r z e c i w s t a w i ć j e j odpowied n i e dokumenty.
0 h is to r y o z n y m Beniowskim, a z w ła s z c z a o jego b u j n e j mło d o ś c i , wiemy d o ty c h c z a s n i e w i e l e . W t e j s y t u a c j i n a l e ż y . więc tym b a r d z i e j p op u la ry z o w a ć w naszym s p o ł e c z e ń s t w i e t e p u b l i k a - o j e , k t ó r e o Beniowskim t r a k t u j ą r o z s ą d n i e , k r y t y c z n i e podcho d z ą do i n f o r m a c j i p a m ię tn i k a i j e ś l i nawet n i e w y j a ś n i a j ą wszy s t k i e g o , t o z w r a c a j ą p r z y n a j m n ie j uwagę, że problem B e n io w s k ie
132
-go j e s t złożony i w in ie n być ro z p a try w a n y o s t r o ż n i e . R e j e s t r t y c h p o l s k i c h p ra c n a t l e o lb r z y m ie j p o l s k i e j i m ięd zy n aro d o w ej b i b l i o g r a f i i o Beniowskim j e s t skromny. Rozpoczyna go z n a k o m ita ro zp raw a T .E .M o d e ls k ie g o p t . "U w ię z ie n ie h r . B e n i o w s k i e
-10
go i b a r . J u n g b u rg a na S p is z u w r . 1768" o ra z n a p is a n y p r z e z t e g o ż b a d a c z a b io g ram B eniow skiego w "P o lsk im Słowniku B i o g r a f i c z n y m " . W s tr z e m ię ź liw ie i zgodnie z h i s t o r y o z n ą prawdą t r a k t u j e B eniow skiego w swych d z i e ł a c h św ietn y znawca k o n f e d e r a c j i b a r s k i e j , Władysław K on op czy ń sk i, z w ła s z c z a w m o n o g r a f ii po ś w i ę c o n e j K azim ierzow i P u ła s k ie m u (Kraków 193 1 ). W re s z c ie , po w o j n i e , d o s ta l iś m y do r ą k p o p u l a r n ą , a l e r o z s ą d n ą k s i ą ż k ę Leo n a O rłow skiego p t . "Maurycy August B en iow sk i"("W ied za R>wszeoh- n a " 1961 ) ro z w ie w a ją c ą sp o ro zadawnionych mitów i n i e p o r o z u m ie ń , j a k i e s i ę wokół B eniow skiego n a g r o m a d z iły .
Na k s i ą ż c e t e j o p a r t o r ó w n ie ż - i s ł u s z n i e - b i o g r a f i ę Be n io w s k ie g o w "Nowym K o r b u o ie " . Ale b i o g r a f i a t a wymaga j u ż w t e j c h w i l i d a l s z y c h sp ro sto w a ń i u z u p e ł n i e ń . W C z e c h o s ło w a o ji, n a Węgrzech i w P o ls c e z e b ra n o bowiem n a te m a t B eniow skiego spo r o nowych, n ie z n a n y c h d o ty c h c z a s m a te r ia łó w .N a jo ie k a w s z e z n i c h z o s t a ł y ju ż u d o s tę p n i o n e w c a ł o ś o i , a l b o z r e f e r o w a n e , w n a s t ę p u ją c y c h p r a c a c h : p i ę k n e j l i t e r a c k o i p r e c y z y j n e j w a r s z ta to w o k s i ą ż c e A n d rz e ja S ie r o s z e w s k ie g o p t . "Mauryoy Beniow ski w l i t e r a c k i e j l e g e n d z i e " (PIW 1 9 7 0 ), opartym na a r c h i w a l i a c h a r t y k u l e s ło w ack ie g o b a d a c z a , Rudo B r ta n a - "Prawda o Mauryoym B e-
11
niow skim " poświęconym m ło d o śc i n a s z e g o b o h a t e r a , w r e s z c i e w moim s z k i c u p e łn iący m r o l ę s w o is te g o " a n ty p a m ię t n ik a " w n a j n o w sz e j e d y c j i b a r s k i e g o f r a g m e n tu "Pam iętników " B eniow skiego
12
o r a z w dodanym do t e j p u b l i k a c j i m ateriałow ym a n e k s ie
W ś w i e t l e n ajn o w szy ch z n a l e z i s k i u ś c i ś l e ń sylwetka Beniow s k i e g o u l e g ł a zas ad n iczy m m odyfikacjom . Z o g ło s z o n e j przeze mnie
1 3
po r a z p ie rw szy w P o ls c e m e tr y k i c h r z t u B eniow skiego ^ w yn ik a, że u r o d z i ł s i ę on w r o k u 1746, a n i e 1741, ja k t o p o d a je w swo- i o h p a m ię tn i k a c h . Na c h r z c i e nadano mu im io n a: M ateusz, Maury c y , M iohał, F r a n c i s z e k . N a to m ia s t im ię A u g u sta, a w n i e k t ó r y c h dokumentach A la d à r a , p r z y b r a ł p ó ź n i e j sam d l a d o d a n ia s w o je j o s o b i e k r ó le w s k ie g o s p l e n d o r u .
Wiadomo d z i ś r ó w n ie ż , że B eniow ski wywodził s i ę n i e z a r y s t o k r a c j i l e c z ze ś r o d o w is k a z u b o ż a ł e j s z l a c h t y w ę g i e r s k i e j . O j c i e c je g o , Samuel, p ułkow nik O .K ., p o c h o d z i ł n ajp raw d o p o d ob
n i e j z r o d z in y s ł o w a c k i e j , b i o r ą o e j swój p o c z ą te k ze s ł o w a c k i e go Beniowa. R od zin a t a , odnotowana p r z e z h e r b a r z e w ę g i e r s k i e , z o s t a ł a ju ż zapewne w XVIII w. w dużym s t o p n i u zm adziaryzow a- n a .
Matką Maurycego b y ł a Róża Revay, prawdopodobnie W ęgierka, a babką ze s t r o n y m a tk i, Niemka. Róża Revay, wdowa po g en . J . Pestw arm egyeim , wychodząo za mąż za Samuela B e n io w sk ie g o ,w n io s ł a mu w p o sag u m . i n . d o b ra spadkowe po swoim pierwszym mężu. Nawet dom w Verbovem, w którym u r o d z i ł s i ę Maurycy, b y ł - ja k s t w i e r d z a m . i n . B r ta n - w ła s n o ś c ią owego g e n e r a ł a . N i c więc dziw n e g o , że po ś m i e r c i m a tk i (1760) t r z y j e j o ó r k i z p ie rw s z e g o m a łżeń stw a r o z p o c z ę ł y z Beniowskimi p r o c e s o o d z y sk an ie ojcow s k i e g o m a ją tk u i p r o c e s t e n o c z y w iś c ie w y g ra ły . Rozgoryczony M aurycy, p o zo staw io n y po ś m i e r c i o j c a (1762) wraz z s i o s t r ą i dwoma braćm i (w o g ó le m ia ł ośmioro r o d z e ń s tw a ) bez d o s t a t e c z n y ch środków do ż y c i a , n i e mając n a d o d a te k , ze w zględu na swój b u r z l i w y c h a r a k t e r , j a ś n i e j s z y c h widoków na p r z y s z ł o ś ć w ią ż ą cych s i ę z r o z p o c z ę t ą s łu ż b ą wojskową, z a j e c h a ł la te m 1765 r . n a l e ż ą c y do p r z y r o d n i e j s i o s t r y f o lw a r k Hruszów i w ła d a ł nim p r z e z k i l k a n a ś c i e d n i . Za t ę samowolę o r a z za jawne p rzyzn aw a n i e s i ę do l u t e r a n i z m u z o s t a ł skazany po długim p r o c e s i e w k o ń -1h cu 1766 r . n a dwa m i e s ią o e w i ę z i e n i a . Chcąc u n ik n ą ć t e j k a ry , u c i e k ł za g r a n i c ę , p o p e ł n i a j ą c w t e n sposób nowe p r z e s t ę p s t w o p o c i ą g a j ą c e za sobą k o n f i s k a t ę m a ją tk u . P o w ta rz a n e j n a t o m i a s t , , А C
m . i n . p r z e z G .O c s k o i’ a i O rłow skiego , w e r s j i o z a b ó j s t w i e je d n e g o z O o sk o i’ ôw n i e u d a ło s i ę je d n a k ż e p o t w i e r d z i ć .
S c h r o n i e n i a s z u k a ł Maurycy n a jp ra w d o p o d o b n ie j w p a ń s tw ie p ru s k im i w P o l s c e . Próbował wówczas ró ż n y c h zawodów.Uczył s i ę podobno n a w i g a c j i w Hamburgu, s ł u ż y ł w w o jsk u , zajmował s i ę al ch e m ią . W reszcie w io sn ą ro k u 1768, w Sobocie S p i s k i e j , jednym z t r z y n a s t u m i a s t S p i s z ą n a le ż ą o y c h wówczas do P o l s k i , o ż e n i ł s i ę z c ó r k ą m iejscow ego r z e ź n i k a , Zuzanną Hönsch. Związku swe go je d n ak że n a jp ra w d o p o d o b n ie j n i e z a l e g a l i z o w a ł , gdyż w me t r y c e c h r z t u jeg o syna obo je Beniowscy z o s t a l i o k r e ś l e n i ja k o
Л С
" p r z e s t ę p c y s z ó s te g o p r z y k a z a n i a ” , no i o c z y w iś c ie l u t e r a n i e Są pewne p o s z l a k i w s k a z u ją c e , że w l a t a c h t u ł a c z k i , a może naw et j e s z c z e w o z e ś n i e j , p r z e d owym procesem sądowym, Beniow s k i o t a r ł s i ę o dwór K a r o la R a d z i w i ł ł a " P a n ie K ochanku",co da ł o mu m . i n . podstaw ę do z l o k a l i z o w a n i a na L itw ie m itu o p o i
134
-skim s t r y j u i powoływania s i ą w p a m ię tn i k a c h na k o n ta k ty z s e n a t o r a m i R z e c z y p o s p o l i t e j .
W o k r e s i e k o n f e d e r a o j i b a r s k i e j , ś c ig a n y na S p is z u za s z a r - l a t a ń s t w a a lc h e m ic z n e , s c h r o n i ł s i ą do P o l s k i i d w u k ro tn ie o - fia ro w y w a ł swe u s ł u g i k o n fed erato m : r a z w l i p c u 1768 r . w Kra k o w ie , d r u g i r a z w s t y c z n i u - l u t y m 1769 r . n a P o do lu . J a k wyka z a ł M odelski, p r z y s t ą p i e n i e Beniowskiego do k o n f e d e r a c j i było przypadkow e. P r z e j e ż d ż a j ą c p r z e z Kraków z o s t a ł po p r o s t u a r e
sztowany p r z e z k o n f e d e r a tó w jako l u t e r a n i n . Chcąc s i ą w ydostać z w i ę z i e n i a , o b i e c a ł im sprow adzić ze S p i s z ą p o s i ł k i . Ledwie je d n a k ż e p o w ró c ił n a S p i s z , z o s t a ł schwytany p r z e z k r ó l e w s k i e go komendanta p o l s k i e g o zamku w Lubow li. J e s i e n i ą 1768 r . zdo ł a ł s i ą ja k o ś wymknąć z w i ę z i e n i a . Na S p is z u d ł u ż e j pozo staw ać n i e mógł. 0 pow rocie na r o d z in n ą S łow ację ze względu na c i ą ż ą cy n ad nim wyrok sądowy ja k i b r a k o d pow iednich środków e g z y s - t e n o j i ta k ż e mowy być n i e mogło. Wobec t e g o , " n o le n s v o l e n s " , w y r u s z y ł na P o d o le , g d z i e p r z e z około t r z y m i e s ią c e pod n a z w isk iem Hadika s ł u ż y ł ja k o a d i u t a n t F r a n c i s z k a P u ła s k ie g o w Żwańou. Po z a j ę o i u Żwańca i Okopów św. T ró jc y p r z e z R o sjan s c h r o n i ł s i ę wraz z k o n f e d e r a ta m i do t u r e c k i e g o C hocim ia, skąd w k ró tc e p r z e d s i ę w z i ą ł z n i e w i e l k ą g ru p ą ryzykowny marsz w k i e ru n k u M a ło p o lsk i i S p i s z ą . Po drodze z o s t a ł p r z e z R o sjan r o z b i t y i w zięty do n i e w o l i . D alsze jeg o lo s y pokryw ają sią raniej w ię o e j z tym, oo n a p i s a ł w p a m ię tn ik a o h .
J a k więc w id ać, a n i z P o ls k ą , a n i z k o n f e d e r a c j ą b a r s k ą nie w i e l e Beniowskiego w i ą z a ł o . Wszystko b y ło t u r a o z e j k w e s tią p rz y p a d k u lub w y n ik ało z j a k i e j ś ży cio w e j k o n i e c z n o ś c i . C a ł a za tem h i s t o r i a o p o b y c ie na L i t w i e , k o n t a k t a c h z wysoko p o s t a wionymi p o ls k im i o s o b i s t o ś c i a m i , b o h a t e r s k i e i w i e l k i e czyny w w alkaoh k o n f e d e r a c k io h są z r ę c z n i e s k o n stru o w a n ą le g e n d ą .
I n a c z e j z r e s z t ą być n i e mogło. J a k wspomniano, B eniow ski n i e b y ł bowiem a n i P o lak iem , a n i k a t o l i k i e m . Wszystko w sk azu je n a t o , że n i e z n a ł naw et ję z y k a p o l s k i e g o . W p is a n y c h dokumen- ta o h p o s łu g iw a ł s i ę n a j c z ę ś c i e j f r a n c u s k im i n ie m iec k im . Znał r ó w n ie ż w ę g i e r s k i . Sam n i e j e d n o k r o t n i e podawał s i ę za Węgra lu b P o l a k a , nawet za H o le n d r a . Kim je d n ak b y ł lu b o z u ł s i ę n a p ra w dę - t r u d n o d z i s i a j p o w ie d z ie ć . Jedno t y l k o wydaje s i ę n i e u - l e g a ć w ą t p l i w o ś c i , a m ianow icie jego w ę g i e r s k i e szla o h e o tw o i z w ią z k i uczuciowe z n a l e ż ą c ą wówczas do Węgier S ło w acją, skąd
" p r o w a d z i ł swoje rodowody11. To w s z y s tk o , co o jego p r z y n a l e ż n o ś c i n arodow ej i p o c h o d ze n iu da s i ą o b e c n ie p o w ie d z ie ć . Z c z y s tym zatem sumieniem musimy o d s t ą p i ć h i s t o r y c z n e g o Beniowskiego tym, k t ó r z y mają b a r d z i e j u z a s a d n io n ą p o d staw ą, aby uważać go z a swego narodowego b o h a t e r a , t z n . Wągrom i Słowakom. N iech o n i r o z s t r z y g n ą w s z c z e g ó ła c h sprawą je g o narodow ej p r z y n a l e ż n o ś c i . W P o ls o e n a t o m i a s t n i e c h p o z o s ta n i e s tw o rzo n a p r z e z B enio w sk ie go i sp op u lary zo w an a p r z e z n a s z ą l i t e r a t u r ą p ię k n a l e g e n d a . T y l ko w j e j k a t e g o r i a c h można bowiem rozw ażać w s z e lk ie z w ią z k i pa n a Maurycego z P o l s k ą .
S tw ie r d z e n ie t e g o f a k t u n i e o z n ac za a b s o l u t n i e c h ę c i zde p r e c jo n o w a n ia p o s t a c i h i s t o r y c z n e j . Beniowski b y ł n i e w ą t p l i w i e cz ło w ie k ie m o n i e p r z e c i ę t n y c h z d o l n o ś c i a c h , i n t e l i g e n c j i i n i e złomnym o h a r a k t e r z e , sk o ro u d a ło mu s i ę jako z e s ła ń c o w i zdobyć n a Kamozatce o k r ę t i pom yślnie d o p ły n ą ć do Macao. K a r i e r ę ż y - oiową r o z p o c z ą ł z p u sty m i ręk am i, jedynym jego "m ajątkiem " b y ł bowiem s k a z u ją c y wyrok sądowy, i od u c i e c z k i z k r a j u . Zakończył z a ś ja k o f r a n c u s k i g e n e r a ł , zamożny w ł a ś c i c i e l m a jątk u V ie s k a w S ł o w a c j i i a u s t r i a c k i h r a b i a a s p i r u j ą c y do zap e w n ie n ia sobie nie z a l e ż n e j władzy na M adagaskarze.
Dopomogła mu w tym o c z y w iś c ie l i t e r a c k a w yo b raźn ia p ozw ala j ą c a na s tw a r z a n i e c o r a z t o nowych, z u p e ł n i e prawdopodobnych ż y - oiowo le g e n d . D z ię k i n i e j s t a ł s i ę r ó w n ie ż b e s t s e l l e r e m o g ło szony p o ś m i e r t n i e je g o p a m ię tn ik mający w ie l e cech p o w ie ś c i pod- r ó ż n i o z o - p r z y g o d o w e j . W l a t a c h 1790-1806 p r z e ło ż o n o go na s z e ś ć języków e u r o p e j s k i c h i wydano o s ie m n a ś c ie r a z y , w tym t r z y k r o t n i e ró w n ie ż w P o l s c e .
Wszystko t o n i e d a j e jednakże d o s t a t e o z n e j p odstaw y, aby B eniow skiego wprowadzać do h i s t o r i i p o l s k i e g o p a m i ę t n i k a r s t w a . N ie b y ł P o lak iem , p a m i ę t n i k i sw o je, ja k wiadomo, n a p i s a ł po f r a n c u s k u , swój u d z i a ł z a ś w k o n f e d e r a c j i b a r s k i e j i s t o s u n k i z Polakami n ie w s p ó łm ie r n ie w y o lb rz y m ił. Poza p ię k n ą le g e n d ą n i e m i a ł Beniowski z P o ls k ą w ie le w spólnego, n i e w ie le zatem mógł w n ie ś ć do n a s z e j h i s t o r i i , a tym b a r d z i e j do n a s z e j k u l t u r y . S t a ł s i ę w P o ls c e je d y n i e ulubionym motywem l i t e r a c k i m , i w tym s e n s i e w sp ó łtw ó rcą p o l s k i e g o p iś m i e n n ic tw a , choć sam do n ie g o n i e n a l e ż a ł . Obecność Beniowskiego w "Nowym K orbucie" d a j e s i ę zatem m e ta f o r y c z n i e u j ą ć w przy sło w iow ą fo rm u łę " P i ł a t a w C re d o " .
136
-P r z y p i s y
A
J . S łow acki: ’'B e n io w s k i11. . . , o p r a o . J . K l e i n e r , Wrocław 1949, s . 5} p i e ś ń I , 1 - 2 , 9 -1 0 .
2 O p . o i t . , s . 111, 249; p i e ś n i : I I I 697-698, V II 241. 3 »Nowy K o rb u t” , t . IV, Warszawa 1964, s . 229-231.
^ " H i s t o r i a podróży i o s o b liw s z y c h z d a r z e ń sławnego Mau r y c e g o Augusta h r a b i B eniowskiego s z l a c h c i c a p o l s k i e g o i wę g i e r s k i e g o ” . . . , t . 1 - 4 , Warszawa 1797.
J Drama t a w y staw iona z o s t a ł a po r a z p ie rw szy w Hamburgu
26 I I I 1794 г . , a wydana w L ip sk u 1795.
6 Wystawiona po r a z p ie rw szy w Warszawie w r . 1799, a w y d . p t . : " H rab ia Beniow ski o ż y l i Wybicie s i ę n a w o ln o ś ć " , W arsza wa 1807; zob. E.Szwankowski: " T e a t r W ojciech a B ogusław skiego w l a t a c h 1794-1814", Wrocław 1954, s . 140 -2 1 0 , 276; B. L aso c k a : " T e a t r lwowski w l a t a c h 1800-1842", Warszawa 1967, s . 42, 105, 243; M .K ulikowski: " T e a t r p o l s k i na L i tw ie 1 7 8 4 -1 90 6 ", Wilno 1907, s. 51. 7 0 l i t e r a o k i e j r e o e p o j i Beniowskiego w P o ls c e z o b . A . S i e r o s z e w s k i : "Maurycy Beniowski w l i t e r a c k i e j l e g e n d z i e " , War
szawa 1970, s . 1 40-209. Q
A.Lange: "Duma o Maurycym Beniowskim ", " K u r i e r Warszaw s k i " 1906 n r 224.
o
P o r. n p . R .K r a je w s k i: "Beniow ski - p i o n i e r k o l o n i a l n y " , "Morze" 1928 n r 7 (podobnie n r 5 z 1932 r . ) ; J .B o r e j k o - C h o d £ - ko: "Un homme à p o ig n e - Maurice Auguste B e n i o w s k i " , "M essager P o l o n a i s " 1928 n r 112-139; S .Rogoż: "Madagaskar - wyspa n i e gdyś n a s z a . . . " , "Wiadomości L i t e r a c k i e " 1938 n r 15.
10
"Przewodnik Naukowy i L i t e r a o k i " 1917.
11 Czy i g d z ie a r t y k u ł t e n z o s t a ł o p ublikow any, n i e u d a ł o s i ę s t w i e r d z i ć .
12 "
S.Makowski: " P ię k n a i n i e s p o k o j n a młodość Maurycego Be n io w s k ie g o " , w: M.Beniowski: " P a m ię tn ik i .F r a g m e n t k o n f e d e r a o - k i " , o p ra o . L .K u k u ls k i i S.Makowski, Warszawa 1967, s . 5 9 -1 7 7 .
O p . o i t . s . 7 0 -7 1 ; m ik r o f ilm w N a c z e l n e j D y r e k o ji A r c h i wów P o l s k i c h .
14 M ik ro film o d pow iednich dokumentów sądowyoh z N i t r y p r z e k azałem N a c z e ln e j D y r e k o ji Archiwów P o l s k i o h .
15 L .O rło w s k i: "Maurycy August B e n io w s k i" , Warszawa 1961, s . 2 4 -2 5 ; S.Makowski, o p . o i t , , s . 8 6 - 8 7 .
