Higher School of Criminology and Penitentiary Science in Warsaw [piotr.lap@interia.pl]
Judicial supervision over the process of
social rehabilitation of prisoners
in the Polish penitentiary system
Abstract: In the Polish penitentiary system, penitentiary judges supervise the legality and correctness of executing solitary confinement sentences and temporary detention. An analysis of the regulations defining the scope of this supervision leads to the conclusion that its exer-cise requires, above all, proficiency in interpreting and applying the law, e.g. for assessing the legality of the prison administration’s conduct or in explaining the correct application of spe-cific provisions. The full scope of penitentiary supervision, however, is co-created by tasks that confront penitentiary judges with the necessity of having the competence to assess the cor-rectness of the implemented change-forming interventions towards the detainees. This raises the question of the legitimacy and capacity of penitentiary judges to implement penitentiary supervision to such a broad extent. In the search for answers, opinions of penitentiary educa-tors were obtained regarding the actual areas of supervision exercised by penitentiary judges, the ways in which it is exercised, and the expectations of educators regarding penitentiary supervision, taking into account the process of social rehabilitation implemented by them. Key words: penitentiary supervision, social rehabilitation of prisoners, legality of imprison-ment, validity of punishimprison-ment, penitentiary judge.
Introduction
penalties and punitive measures by state and non-governmental institutions. The implementation of such solutions is at the same time a prerequisite for meeting the UN standard of a double inspection system1 and the recommendations of the European Prison Rules2. In a situation where the specifics of isolation punishment and punitive measures make the prison a tightly closed institution, independent inspections are the “eyes and ears of public opinion even if it does not want to see or hear it” needed by a democratic state. (Owers 2010, p. 1546). In the Polish penitentiary system, the supervision over the legality and correctness of executing isolation sentences and temporary detention is exercised by penitentiary judges within the institution of penitentiary supervision. This solution has been legally empowered3, which emphasizes its importance for the functioning of the Polish justice system. The scope of penitentiary supervision, on the other hand, has been defined in detail by means of a regulation4, the provisions of which and their practical implementation will be analyzed in this study.
The cited regulation in § 2.1 delineates a rather broad and qualitatively diverse catalog of prison administration activities subject to the supervision of penitentiary judges, which is specified in 22 points. However, the areas of prison activity included in this catalog are subject only to the “supervision and judgment”5 of the penitentiary judge, which may be an unnecessary narrowing in relation to actual needs. Indeed, the provision omits the issue of possible counseling by the penitentiary judge, leaving it only implicit as a possible outcome of supervision and evaluation. From the expected scope of penitentiary supervision thus defined, there emerges at the same time the question of the actual capacity of penitentiary judges to implement it. It also seems legitimate to ask about the current needs of the Polish penitentiary system in terms of organizing the supervision of the process of social rehabilitation of prisoners, especially in the context of various possible forms of taking care of its quality. It would be advisable to start the search for an answer with the already mentioned Article 32 of the Executive Penal Code, which defines the essence of penitentiary supervision at a very general level, according to which penitentiary supervision, apart from the issue of legality, also covers the area of the validity of imprisonment, substitution sentences and
1 United Nations Standard Minimum Rules for the Treatment of Prisoners (Mandela Rules), rule 83,
https://www.rpo.gov.pl/sites/default/files/Reguly_Mandeli.pdf (accessed on: December 21, 2020).
2 According to Rule 9 of the Recommendation of the Committee of Ministers of the Council of
Europe Rec (2006)2 to the Member States of the Council of Europe on the European Prison Rules adopted on January 11, 2006, all prisoners shall be subject to regular State control and independent monitoring.
3 See Article 32 of the Act of June 6, 1997 – Executive Penal Code (i.e. Journal of Laws of 2020,
item 523, 568).
4 Ordinance of the Minister of Justice of August 26, 2003 on the manner, scope and mode of
penitentiary supervision (Journal of Laws 2003, No. 152 item 1496, as amended).
temporary detention6. Thus, it will be determinative for the scope of penitentiary supervision to interpret the legality and validity referred to here.
The sine qua non of a legally and properly executed sentence of imprisonment must be the act of depriving a person of his or her liberty (beginning the execution of that sentence), which is based on final convictions and rulings directing the execution of that sentence. However, this is only one of many conditions for the legality and validity of the sentence in question. It only allows to assess the correctness of the decision itself on the actual imprisonment (incarceration in penitentiary conditions). Its fulfillment by no means implies that the sentence imposed on a person is being properly executed. It says only that the detention of a particular person was lawful, or rather that it was carried out on the basis of legitimate decisions, since lawful detention is determined by a number of other regulations which specify the validity of the detention.
The proper execution of a sentence of incarceration will undoubtedly be significantly determined by the manner in which the person incarcerated will continue to be treated, including the provision of appropriate living conditions, safety and health care (also seen as conditions for the realization of the process of social rehabilitation), the accuracy of the personal-cognitive diagnosis made, the appropriateness of the choice of methods and means of penitentiary and social rehabilitation proceedings7, the realization of any change-forming interventions and the extent and manner of preparation of that person for life outside prison. Thus, supervision focused on correctness should find its expression, among others, in the active shaping of penitentiary methods and means (Kalisz 2014).
All the above-mentioned areas of penitentiary practitioners’ activities, resulting from the functioning of the penitentiary system by virtue of the Regulation referred to above, are subject to penitentiary supervision in Poland. It should also be stated that in the performance of all tasks related to penitentiary supervision (including those relating to personal identification or rehabilitation activities), proficiency in the interpretation and application of criminal law is essential (e.g. to clarify the intent and application of specific regulations, or to assess the legality of the conduct of prison administration). This is by no means to say that such proficiency exhausts all the needs of penitentiary supervision. Having the competencies appropriate for an experienced criminal lawyer may prove insufficient to carry out penitentiary supervision to the full extent outlined by law. The literal scope of penitentiary supervision consists of tasks that require
6 This provision also applies to other penalties and punitive measures less relevant to the
consi-derations undertaken here.
7 „Conducting penitentiary and social rehabilitation activities towards persons sentenced to
penitentiary judges to evaluate the correctness of the change-forming interventions carried out with respect to the detainees. Thus, § 2.1 of the above mentioned regulation determines that penitentiary supervision consists, inter alia, in the inspection and evaluation (…) of the course of the convicted persons’ social rehabilitation process8, (…) determination of individual programmes of influence and the methods of their realization9 and (…) of the accuracy of the undertaken activities aimed at preparing the convicted person for life after release from prison10. Because of the crucial relevance of these areas to the effectiveness of social rehabilitation proceedings for individual wards (Byrne 2020; Sztuka 2018), their supervision requires particular professionalism and diligence, including the ability to interpret the data obtained through supervision in an individualized manner. Expert, appropriately thorough supervision should also reveal the actual social rehabilitation effectiveness of the particular institution being supervised. British experience, gathered from independent prison inspections, reveals significant discrepancies between prison managers’ beliefs about the dynamics and range of activities carried out in these prisons for inmates and the facts established during visits, which has been called the virtual prison phenomenon (Hardwick 2016)11. Experience in managing penitentiary work and specific psychopedagogical competences may significantly influence the accuracy of assessments of another important determinant of the effectiveness of social rehabilitation, referred to as the social climate of the social rehabilitation institution (Ostrowska 2008). This skill, in turn, is necessary in providing opinions on the social rehabilitation activities carried out in individual penitentiaries located in the area supervised by a particular penitentiary judge.
From the perspective of the quality of the processes of social rehabilitation, therapy, re-education/education and social readaptation of persons incarcerated in prisons and the post-penitentiary assistance organized for them, it is highly justified to have an efficient mechanism of external supervision of them within the scope defined by the provisions on penitentiary supervision cited here. However, the idea of entrusting this mission to penitentiary judges seems unconvincing. The complexity of the factors influencing the assessment of the realization of the process of social rehabilitation and other change-forming interventions reveals not only the need to supervise these processes but also the need for psychopedagogical and expert methodological support for its realizers12.
8 See § 2.1 item 2 of the regulation. 9 See § 2.1 item 4 of the regulation. 10 See § 2.1 item 21 of the regulation.
11 Prison management’s beliefs about other areas of prison operation are also sometimes misguided,
for example, when it comes to the internal cleanliness of the prison (see: Hardwick 2016, p. 646).
12 See:Readaptacja społeczna skazanych na wieloletnie kary pozbawienia wolności, Informacja o
Supervision of the correct execution of imprisonment in the methodical aspect, referring directly to the process of social rehabilitation, requires both psychopedagogical competence and appropriate personal and volitional dispositions. In the case of the managerial staff of the Prison Service (obliged to supervise the correctness of the execution of punishment, also in the methodological aspect), psychopedagogical competences are acquired as a result of directional and professional education and professional practice (Machel 2007). The professional path of penitentiary judges, on the other hand, provides them with a unique and invaluable catalog of experiences and competencies, but a very different one, when working on behalf of the penitentiary system.
This observation of the difficulties in exercising penitentiary supervision over the process of social rehabilitation of inmates is confirmed by the results of the research conducted by T. Kalisz (Kalisz 2010), which show that in the hierarchy of priority control tasks within the institution of penitentiary supervision, penitentiary judges rank the tasks relating to social rehabilitation activities relatively low, and in particular those relating to the legitimacy and effectiveness of the applied methods and means of penitentiary influence. In research conducted among penitentiary judges, this researcher identified categories of tasks indicated for inspection within the institution of penitentiary supervision, directly related to the process of social rehabilitation, such as “performance of penitentiary tasks and social rehabilitation activities of the prison and the course of the process of social rehabilitation of convicts” and “legitimacy and effectiveness of the application of methods and means”. It is these categories of tasks that respondents ranked very low among priority tasks, but much higher among standard tasks. This result was obtained in spite of the fact that almost four-fifths of the same group of judges surveyed considered social rehabilitation to be, in their opinion, the most important goal of imprisonment13, and also in spite of the fact that among the systems of imprisonment in force in Poland, the same respondents assessed the imposition of punishment in the programmed intervention system to be the lowest (Kalisz 2010, p. 353). With regard to the actual inclusion of penitentiary supervision in the broadly understood process of social rehabilitation of the incarcerated, the results obtained confirm the findings made at a similar time by M. Niełaczna (Niełaczna 2010/2011). Covering the area supervised by the Regional Court in Poznań, it was then established that issues concerning measures of influence on prisoners and social rehabilitation programmes were not included in the catalog of issues checked every year, but only in the group of those checked once every few years (Niełaczna 2010/2011, p. 36)
13 Penitentiary judges asked to indicate the most important objectives of imprisonment, with the
The above findings allow us to conclude that a decade ago penitentiary supervision in Poland was carried out only partially, with much stronger emphasis on the legality of executed punishments and measures, while with less emphasis on the assessment of the methodical correctness of their execution.
Methodological assumptions of research
This research attempts to answer the question: what are the differences between the current model of external supervision of the social rehabilitation process of incarcerated persons in Poland and the actual needs of realizers of social rehabilitation? In order to obtain answers, the opinions of penitentiary educators were collected concerning: the ways in which penitentiary judges carry out penitentiary supervision and the thoroughness with which penitentiary judges supervise the process of social rehabilitation of inmates. The expectations of penitentiary educators regarding the ways in which penitentiary judges supervise the process of social rehabilitation were also learned, along with their proposals for such supervision. In the study conducted by means of a diagnostic survey, the technique of questionnaire survey was applied, using a questionnaire survey of our own design entitled “Supervision of the penitentiary judge over the execution of isolation punishments”. The research was conducted in May 2018 at the Central Prison Service Training Center in Kalisz, where Prison Service officers referred for stationary officer training from all over Poland were staying. Initially, the researcher identified training groups that included officers employed in prisons and detention centers as penitentiary educators, penitentiary psychologists, and therapists. An invitation was then addressed to these officers along with a request to voluntarily come to a brief meeting to express their opinions regarding penitentiary supervision. The meeting venue was a teaching room with a seating capacity of 55. The invited persons came to meetings in groups of up to 30 people. At the beginning of each meeting, the researcher informed the participants of the meeting about his place of work, his area of research interest, and the purpose of the research currently underway. He then directed the participants to fill out the questionnaire, emphasizing the voluntary nature of the questionnaire and the anonymity of the study. Finally, 135 penitentiary educators, penitentiary psychologists, and therapists working in 52 correctional institutions and detention centers in Poland filled in the questionnaire. The average length of service of the respondents in the Prison Service was 6 years and 9 months.
Results
they serve. In the course of analyzing the research data, significant differences were noted in the course and frequency of visits to prisons and detention centers by penitentiary judges. More than 1/3 of the surveyed educators (34.8%) state that in their workplace, visitation is carried out once a year and 3.7% believe that such visitation is carried out less than once a year. Only 12.6% of respondents indicate the frequency of visitation is twice a year, 5.9% of respondents indicate it is “more often than twice a year,” while 5.2% of respondents believe such visitation occurs once a month. When responding, 9.6% of respondents selected the descriptive field, where the most common entry was: “rarely,” “only on dockets,” and “once every few years.” The question about the actual frequency of visitation was not answered by 28.1% of respondents.
The visitation by a penitentiary judge, according to those surveyed, most often lasts between 3 and 5 hours (40.7% of responses), but 20.7% of educators noted that a penitentiary judge spends about 2 hours on visitation. Only 7.4% of the educators state that a penitentiary judge needs a full day to conduct the visitation, and 8.9% state that the visitation takes several days. The question about the duration of the visitation of the penitentiary judge was not answered by 22.2% of the respondents.
Only 5.9% of respondents say that when visiting a prison, the penitentiary judge visits all of its residential cells and the same percentage of respondents believe that the penitentiary judge visits most of the cells. According to 13.3% of the respondents, the penitentiary judge visits less than half of the residential cells. However, the largest percentage of respondents (38.5%) state that during a prison visit, the penitentiary judge visits only a few residential cells, and according to 20% of respondents the judge does not visit any cell. The number of the residential cells visited by the judge were not identified by 16.3% of the respondents.
In the opinion of the respondents, the level of interest of penitentiary judges in the process of social rehabilitation carried out in supervised detention centres and penitentiary institutions and in the post-penitentiary assistance organized in them is insignificant. The respondents claim that penitentiary judges mostly have little (51.1% of responses) or no (21.5% of responses) orientation in the social rehabilitation programs currently being implemented in the supervised detention facility or prison. In the opinion of the respondents, 21.5% of penitentiary judges have a good orientation in this area, and 3.7% have a very good orientation. 2.2% of respondents did not answer this question.
Only 22.2% of the respondents feel supported by penitentiary judges in their implementation of the social rehabilitation process (sum of “rather yes” and “definitely yes” answers), while support in organizing penitentiary assistance for inmates is felt by only 2.2% of the respondents. Most respondents do not feel such support (Fig. 1). 2.2% of the respondents did not provide any response regarding support from penitentiary judges for the process of social rehabilitation and 5.2% of the respondents did not provide any response regarding support in organizing post-penitentiary assistance.
Proces resocjalizacji – Social rehabilitation process; Pomoc postpenitencjarna – Post-penitentiary assis-tance; zdecydowanie nie – definitely not; raczej nie – rather not; raczej tak – rather yes; zdecydowanie tak – definitely yes; brak odpowiedzi – no answer
Fig. 1. Respondents’ perceived support from penitentiary judges in carrying out the social rehabilitation process and organizing post-penitentiary assistance for inmates.
The level of support perceived by the respondents from penitentiary judges in the area of implementation of the process of social rehabilitation is discrepant with their expectations. An open-ended question about the desired forms of such support was answered by 67.4% of respondents, but specific suggestions were given by 57% of respondents. Only 2 persons considered the support of penitentiary judges in the implementation of the social rehabilitation process as sufficient.
When identifying the preferred forms of support for the rehabilitation process from penitentiary judges, respondents mostly indicated the following:
— the need to unify the policy of granting conditional early release by applying the most similar criteria for requesting such release by the director of a penal institution or detention facility and granting such release by a penitentiary judge (11.9% of respondents)
— the need for penitentiary judges to become familiar with criminological/social prognoses prepared by educators and to take them into account in decisions on conditional early release (5.9% of respondents)
A few respondents mentioned the possibility of penitentiary judges motivating inmates to better cooperate with educators, the need for a more efficient circulation of documentation between the penitentiary or detention center and the penitentiary court, and the validity of penitentiary judges refraining from criticizing officers in conversations with inmates.
The respondents’ level of perceived support from penitentiary judges in the area of implementing post-penitentiary assistance is also discrepant from their expectations. The open question about the expected methods of such support was answered by 37.8% of the respondents, of which 22.2% provided specific proposals for such support.
In terms of the post-penitentiary assistance organized by the respondents, they most often expected the following from penitentiary judges:
— wider and more unanimous with correctional staff use of the power to impose obligations on a person being prepared for release from prison under Article 164 § 2 of the Executive Penal Code (5.9% of respondents),
— support in establishing and maintaining cooperation with institutions outside prison that can provide post-penitentiary assistance
— greater interest in the problems of detainees in preparing them for life out-side prison and working meetings of penitentiary judges with educators and detainees “and not only with management”14.
Meanwhile, only 13.3% of the respondents state that meetings between the penitentiary staff and the penitentiary judge are organized in the penitentiary or detention center where they serve as educators, with only two respondents having had the opportunity to attend such a meeting. A small percentage of the surveyed educators (4.4%) have personal contact with a penitentiary judge in circumstances other than a penitentiary court session on the premises of the correctional facility or prison. According to 33.3% of the respondents, neither educators nor managers have direct contact with a penitentiary judge.
According to almost half of the surveyed educators, the cooperation of the management of the detention center or prison with the penitentiary judge is rather directive (44.4%) or definitely directive (18.5%). The partnership nature of the cooperation was indicated by 1/3 of the respondents (33.3%).
Respondents were asked to identify the actual goals of penitentiary supervision (more than one goal could be indicated). The majority view is that penitentiary supervision primarily serves to control prison staff in the performance of their duties. Other penitentiary supervision goals noted by respondents that are implemented in practice are shown in Fig. 2.
Inne – other; niczemu nie służy… – has no purpose, but takes place only because the provisions require it; kontrola wykonywania… – inspection of the prison/detention center staff’s performance of their duties; łagodzenie atmosfery… – relaxing the atmosphere among the detainees; ustalenie priorytetów… – set-ting priorities and determining the realization of the most important goals
Fig. 2. The goals of penitentiary supervision observed in practice by the respondents
Discussion and conclusions
The results of the research also show that the current model of external supervision of the social rehabilitation process of incarcerated persons in Poland does not meet the real needs of the realizers of social rehabilitation measures. The data collected confirm and detail earlier reports showing that the part of penitentiary supervision that relates to the process of social rehabilitation of inmates is carried out with less frequency and thoroughness. In the context of the areas of penitentiary supervision enumerated in the introduction, referring to the process of social rehabilitation and social readaptation of the convict, which should be subject to control and evaluation, it should be noted that the greatest number of omissions was identified in the evaluative aspect of this supervision.
Moreover, the results of the research indicate that the needs of the direct executors of the penitentiary social rehabilitation process in terms of external care for their educational activity significantly exceed the solutions offered by the penitentiary supervision model currently in force in Poland. This is because educators expect support in the form of possibility to consult the social rehabilitation measures planned and implemented by them, and other change-making proceedings, and they would most willingly cooperate in this area in a partnership model. Both of these criteria cannot be met by the current model of judicial penitentiary supervision. Consultation and evaluation of planned and undertaken social rehabilitation measures requires competences that are in some areas different from those of penitentiary judges, and the partnership model of counselling has very little application in penitentiary supervision, as it “limits the practical effectiveness of a given supervisory institution”. (Kalisz 2010, p. 254). At the same time, more than 1/3 of the surveyed educators express the need to consult their social rehabilitation activities with penitentiary judges. This attitude may be due to the fact that judges are the decision-makers on many issues concerning the execution of prison sentences. The educator’s ability to obtain the penitentiary judge’s formal approval of his or her actions may reduce anxiety about the outcome of the inspection conducted during the visit to the penitentiary unit. It can also protect the educator from being misunderstood and the effects of negative evaluations from supervisors. It should be presumed that the willingness to submit their own work to external consultations is also a testimony to the professional integrity of the respondents, manifested in their desire to obtain the best possible results of change-making activities.
despite the fact that the designers and direct implementers of social rehabilitation measures need it (in a modified, partner form)15. This situation urgently needs to be modified because “the effectiveness of the institution of inspection and supervision of the penitentiary system affects the effectiveness of the penitentiary system itself” (Bakulin 2017, p. 35).
In the light of the above, it would be advisable to give the educators the opportunity to consult their own activities with experts in the psycho-pedagogical basis of dealing with the detainees. The American experience shows that good results in making external expert evaluations are obtained by involving specialists related to the academic community, as exemplified by the solutions applied in Ohio (Latessa et al. 2015). Paulina Wiktorska, in the conclusion to a recent opinion on the functioning of Polish penitentiary courts (among other proposals), suggests drawing on the experience of countries where judges responsible for prison supervision are part of interdisciplinary councils alongside representatives of other disciplines (Wiktorska 2016). Perhaps in these circumstances it is worth reconsidering Dominika Zimecka-Kroll’s postulate about establishing a specialized institution that could be entrusted with both the supervision and perhaps substantive care over the execution of isolation punishments and penal measures in Poland (Zimecka-Kroll 2010). Although this author considers the idea of simultaneous abandonment of the judge’s penitentiary supervision, given the trends in the development of European penitentiary systems, this conclusion may seem hasty. In fact, the French experience allows us to anticipate an increase in the importance of judicial supervision in the area of legality relating not only to the penalties and measures that constitute the basis for imprisonment, but also (to a greater extent than at present) to the disciplinary decisions taken against detainees during their imprisonment including the appeal procedure (Ferran 2014). Considering the above, the author is convinced of the need to maintain the institution of penitentiary supervision in Poland, while limiting its scope to controlling the legality of execution of punishments and isolation measures, including the legality of applied methods and means of influence. Independent supervision by penitentiary judges is an important manifestation of the Polish penitentiary system’s concern with the rule of law. Moreover, any solution aimed at concern for the law-abiding execution of punishments and isolation measures directly translates into the prison system’s respect for the principle of humanity in areas where it is reflected in the executive penal law (Chmielewski, Pająk 2015). At the same time, involving penitentiary judges in other than formal legal evaluation of the change-making activities carried out in prisons would be, in the author’s opinion, a manifestation of inappropriate use of their valuable potential.
15 Some respondents who do not explicitly declare the need for external, peer and supportive
The care of the proper design, accurate selection, methodical implementation, and thus the effectiveness of interventions addressed to persons incarcerated in prison should be entrusted to an entity independent of the penitentiary courts and the penitentiary system, appointed to carry out such tasks. Such an institution should bring together experts representing fields directly related to penitentiary work, i.e. psychologists and penitentiary therapists, social rehabilitation pedagogues, health pedagogues and labour pedagogues, sociologists proficient in recognizing social phenomena taking place in the prison and criminal environment, representatives of health sciences with achievements concerning health effects of penitentiary isolation, specialists in post-penitentiary assistance and social assistance and experts in the area of probation. It is important that the members of the future team of experts responsible for the evaluation of social rehabilitation activities themselves have scientific and practical achievements in this area. For educators and penitentiary psychologists can expect support above all from an entity that understands the nature of their work perfectly, providing them with the possibility of consulting their activities and thus increasing their quality and effectiveness. At the same time, it seems that such an entity, due to its proper supporting and partner forms of activity (because such a model should be considered the most expected and effective), should not perform supervisory and control functions.
When constructing the legal system of such an entity, it would be worthwhile to draw inspiration from the solutions specifying the areas of activity within the scope of pedagogical supervision carried out for schools on the basis of the educational law16. Using a certain analogy, the regulations constituting the legal foundation of the entity appointed for the methodical supervision of the process of penitentiary social rehabilitation, in addition to giving it the right to observe, analyze and evaluate the course of the processes of social rehabilitation, therapy and education of inmates, should also give it the opportunity to evaluate the conditions of their implementation, to provide assistance to penitentiaries and detention centers and directly to penitentiary educators and psychologists. The body should also inspire prison staff and the academic community to seek ways of improving the effectiveness of interventions for detainees in order to best prepare them for life after release in accordance with legal and social standards. Despite the legitimacy of involving the best practitioners of social rehabilitation in such an institution, it should be located externally to the structures of the penitentiary system.
16 Article 55 sec. 1 of the Act of December 14, 2016. Educational Law (i.e. Journal of Laws of
References
[1] Bakulin V., 2017, Control and supervision over penitentiary systems in France and the USA, „Astra Salvensis”, 5, 10.
[2] Byrne J.M., 2020, The Effectiveness of Prison Programming: A Review of the Research Literature Examining the Impact of Federal, State, and Local Inmate Programming on Post-Release Recidivism, „Federal Probation”, 84, 1.
[3] Chmielewski K., Pająk M., 2015, Zasada humanitaryzmu w krajowych i miêdzynarodowych standardach prawa penitencjarnego, „Przegląd Prawniczy Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza”, 5.
[4] Ferran N., 2014, La personne détenue encore à la recherche de son juge en France, „Déviance et Société”, 38(4).
[5] Hardwick N., 2016, Inspecting the prison, [in:] Handbook on Prisons, 2nd ed., (eds.) Y. Jewkes, J. Bennett, B. Crewe, Routledge, Abingdon, Oxon.
[6] Harding R., 2007, Insppecting prisons, [in:] Handbook on Prisons, (eds.) Y. Jewkes, Willan Publishhing, Portland, Oregon.
[7] Kalisz T., 2008, Charakter prawny i teleologiczne podstawy koncepcji sêdziowskiego nadzoru penitencjarnego, „Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego”, 23, AUW No 3068. [8] Kalisz T., 2010, Sędziowski nadzór penitencjarny. Polski model nadzoru i kontroli
nad legalności i sprawiedliwości wykonywania środków o charakterze izolacyjnym, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.
[9] Kalisz T., 2014, Penitentiary supervision – the Polish model of ensuring the legal and correct performance of imprisonment, „Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego”, 36, AUWr No 3631.
[10] Latessa E. J., Pompoco A. R., Lugo M., Sullivan C., 2015, Evaluation of Ohio’s Prison Programs. University of Cincinnati Corrections Institute, Ohio.
[11] Machel H., 2007, Rola i zadania kadry resocjalizacyjnej, [in:] Resocjalizacja, t. 2, (eds.) B. Urban, J.M. Stanik, PWN, Pedagogium, Warszawa.
[12] Niełaczna M., 2010/2011, Nadzór penitencjarny w poznańskim okręgu sądowym. Raport z badań pilotażowych, „Biuletyn PTK”, nr 19.
[13] Ostrowska K., 2008, Psychologia resocjalizacyjna. W kierunku nowej specjalności z psychologii, Wydawnictwo Fraszka Edukacyjna, Warszawa.
[14] Owers A., 2010, Prison Inspection and the Protection of Prisoners’ Rights, „Pace Law Review”, 30(5).
[15] Sztuka J., 2018, Perspektywa efektywności w resocjalizacji, „Studia Pedagogia Ignatiana”, 21, 1.
[16] Ustawa 1997, ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy, art. 32 (t.j. Dz.U. 2020 r. poz. 523, 568).
[17] Ustawa 2010, ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 o Służbie Więziennej, art. 2.2, pkt 1 (Dz.U. z 2010 r. Nr 79 poz. 523).
[18] Ustawa 2016, ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe, art. 55 ust. 1 (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1148 z późn. zm.).
Źródła internetowe
[20] Readaptacja 2014, Readaptacja społeczna skazanych na wieloletnie kary pozbawienia wolności, Informacja o wynikach kontroli NIK, KPB-4101-006-00/2014, nr ewid.177/2015/p/14/044/KPB, https://www.nik.gov.pl/plik/id,9730,vp,12100. pdf. (accessed on: March 7, 2020).
Wyższa Szkoła Kryminologii i Penitencjarystyki w Warszawie [piotr.lap@interia.pl]
Nadzór sądowy
nad procesem resocjalizacji więźniów
w polskim systemie penitencjarnym
Abstrakt: W polskim systemie penitencjarnym nadzór nad legalnością i prawidłowością wykonywania kar izolacyjnych oraz tymczasowego aresztowania sprawują sędziowie peniten-cjarni. Analiza regulacji określających zakres tego nadzoru prowadzi do wniosku, iż jego sprawowanie wymaga przede wszystkim biegłości w interpretowaniu i stosowaniu prawa, np. dla oceny zgodności z prawem postępowania administracji więzień czy przy wyjaśnia-niu prawidłowych zastosowań konkretnych przepisów. Jednak pełny zakres nadzoru peniten-cjarnego współtworzą zadania, które stawiają sędziów penitencjarnych przed koniecznością dysponowania kompetencjami umożliwiającymi ocenę prawidłowości realizowanych oddziały-wań zmianotwórczych wobec osób osadzonych. Powstaje za tem pytanie o zasadność oraz możliwości realizacji nadzoru penitencjarnego przez sędziów penitencjarnych w tak szerokim zakresie. W poszukiwaniu odpowiedzi pozyskano opinie wychowawców penitencjarnych do-tyczące faktycznych obszarów nadzoru sprawowanego przez sędziów penitencjarnych, sposo-bów jego sprawowania oraz oczekiwań wychowawców dotyczących nadzoru penitencjarnego, z uwzględnieniem realizowanego przez nich procesu resocjalizacji.
Słowa kluczowe: nadzór penitencjarny, resocjalizacja więźniów, legalność pozbawienia wol-ności, prawidłowość wykonywania kary, sędzia penitencjarny.
Wprowadzenie
w więzieniach, jest stworzenie dogodnych warunków do nadzorowania wykony-wania kar izolacyjnych i środków karnych przez instytucje państwowe i poza-rządowe. Wdrożenie takich rozwiązań stanowi jednocześnie warunek spełnienia określonego przez ONZ standardu podwójnego systemu inspekcji1 oraz zaleceń zawartych w Europejskich Regułach Więziennych2. W sytuacji, gdy specyfika izo-lacyjnych kar i środków karnych czyni z więzienia instytucję szczelnie zamkniętą, niezależne inspekcje stanowią potrzebne demokratycznemu państwu „oczy i uszy opinii publicznej nawet, jeśli ona nie chce tego widzieć ani słyszeć” (Owers 2010, s. 1546). W polskim systemie penitencjarnym nadzór nad legalnością i prawidło-wością wykonywania kar izolacyjnych oraz tymczasowego aresztowania sprawują sędziowie penitencjarni w ramach instytucji nadzoru penitencjarnego. Rozwiąza-nie to umocowane zostało ustawowo (Ustawa 1997, art. 32), co podkreśla jego istotność dla funkcjonowania polskiego wymiaru sprawiedliwości. Zakres sprawo-wania nadzoru penitencjarnego określono natomiast szczegółowo w drodze roz-porządzenia (Rozporządzenie 2003), którego zapisy oraz praktyczna ich realizacja w niniejszym opracowaniu poddane zostaną analizie.
Przywołane rozporządzenie w § 2.1 wytycza dość szeroki i jakościowo róż-norodny katalog podlegających nadzorowi sędziów penitencjarnych działań ad-ministracji więziennej, który sprecyzowano w 22 punktach. Jednak ujęte w tym katalogu obszary aktywności więzień podlegają jedynie „kontroli i ocenie” (Roz-porządzenie 2003) sędziego penitencjarnego, co w stosunku do rzeczywistych potrzeb stanowić może niepotrzebne zawężenie. Przepis ten pomija bowiem kwe-stię możliwego doradztwa ze strony sędziego penitencjarnego, pozostawiając ją jedynie w domyśle jako ewentualny efekt kontroli i oceny. Z określonego w ten sposób oczekiwanego zakresu nadzoru penitencjarnego wyłania się jednocześnie pytanie o rzeczywiste możliwości jego realizacji przez sędziów penitencjarnych. Zasadne wydaje się także pytanie o aktualne potrzeby polskiego systemu peni-tencjarnego w zakresie organizacji nadzorowania procesu resocjalizacji więźniów, zwłaszcza w kontekście różnych możliwych form dbałości o jego jakość. Poszu-kiwanie odpowiedzi warto rozpocząć od przywołanego już artykułu 32 k.k.w., określającego istotę nadzoru penitencjarnego na znacznym poziomie ogólności, zgodnie z którym nadzorowi penitencjarnemu, oprócz kwestii legalności, podlega także obszar prawidłowości wykonywania kary pozbawienia wolności, izolacyjnych kar zastępczych oraz tymczasowego aresztowania3. Przesądzające zatem o zakresie
1 Wzorcowe reguły minimalne Organizacji Narodów Zjednoczonych dotyczące postępowania
z więźniami (Reguły Mandeli), reguła 83, https://www.rpo.gov.pl/sites/default/files/Reguly_Mandeli. pdf (dostęp: 21.12.2020).
2 Zgodnie z Regułą 9 Rekomendacji Komitetu Ministrów Rady Europy Rec (2006)2 do państw
członkowskich Rady Europy w sprawie Europejskich Reguł Więziennych przyjętą 11 stycznia 2006 r. wszyscy więźniowie są poddawani regularnej kontroli państwa i niezależnemu monitoringowi.
3 Przepis ten odnosi się także do innych kar i środków karnych mniej istotnych dla podjętych tutaj
nadzoru penitencjarnego będzie interpretowanie przywołanej tutaj legalności oraz prawidłowości.
Za warunek sine qua non legalnie i prawidłowo wykonywanej kary pozba-wienia wolności uznać trzeba taki akt pozbapozba-wienia danej osoby wolności (rozpo-czynający wykonywanie tej kary), który oparty jest na prawomocnych wyrokach skazujących i orzeczeniach kierujących tę karę do wykonania. Jednak jest to tylko jeden z wielu warunków legalności i prawidłowości wykonywania przedmioto-wej kary. Pozwala on jedynie ocenić prawidłowość samej decyzji o rzeczywistym pozbawieniu wolności (o osadzeniu w warunkach izolacji penitencjarnej). Jego spełnienie nie oznacza, że orzeczona wobec danej osoby kara jest prawidłowo wykonywana. Mówi jedynie o tym, że osadzenie konkretnej osoby nastąpiło zgod-nie z prawem, a właściwie, że przeprowadzono je na podstawie uprawniających do tego orzeczeń, gdyż o osadzeniu zgodnie z prawem przesądza jeszcze szereg innych uregulowań precyzujących prawidłowość przebiegu tegoż osadzenia.
O prawidłowości wykonywania kary pozbawienia wolności bez wątpienia przesądzać będzie znacząco sposób dalszego postępowania z osobą osadzoną, w tym zapewnienie jej właściwych warunków bytowych, bezpieczeństwa i opieki zdrowotnej (postrzeganych także w kategoriach warunków do realizacji procesu resocjalizacji), trafność dokonanej diagnozy osobopoznawczej, słuszność doboru metod i środków postępowania penitencjarnego i resocjalizacyjnego4, realizacja wszelkich oddziaływań zmianotwórczych oraz zakres i sposób przygotowania tej osoby do życia na wolności. Zatem nadzór skupiony na poprawności znaleźć po-winien swój wyraz m.in. w aktywnym kształtowaniu metod i środków peniten-cjarnych (Kalisz 2014).
Wszystkie wyżej wymienione obszary działalności praktyków penitencjar-nych, wynikające z funkcjonowania systemu penitencjarnego na mocy przywoła-nego wcześniej rozporządzenia, podlegają w Polsce nadzorowi penitencjarnemu. Stwierdzić również trzeba, że w wykonywaniu wszystkich zadań związanych ze sprawowaniem nadzoru penitencjarnego (również tych odnoszących się do działal-ności osobopoznawczej czy resocjalizacyjnej) niezbędna jest biegłość w interpreto-waniu i stosointerpreto-waniu prawa karnego (np. w celu wyjaśniania intencji i zastosowań konkretnych regulacji czy dokonywania oceny zgodności z prawem postępowa-nia administracji więzień). Nie oznacza to jednak, że biegłość taka wyczerpuje wszystkie potrzeby sprawowania nadzoru penitencjarnego. Dysponowanie kom-petencjami właściwymi dla doświadczonego prawnika-karnisty, okazać się może niewystarczające do realizacji nadzoru penitencjarnego w pełnym, nakreślonym prawem zakresie. Nadzór penitencjarny literalnie współtworzą bowiem zadania,
4 „Prowadzenie oddziaływań penitencjarnych i resocjalizacyjnych wobec osób skazanych na karę
które stawiają sędziów penitencjarnych przed koniecznością dokonywania oceny prawidłowości oddziaływań zmianotwórczych realizowanych wobec osób osadzo-nych. I tak, § 2.1 przywołanego rozporządzenia określa, że nadzór penitencjarny polega m.in. na kontroli i ocenie […] przebiegu procesu resocjalizacji skazanych (Rozporządzenie 2003, § 2.1 pkt 2), […] ustalaniu indywidualnych programów oddziaływania oraz sposobów ich realizacji (Rozporządzenie 2003, § 2.1 pkt 4) oraz […] trafności podejmowanych czynności mających na celu przygotowanie skazanego do życia po zwolnieniu z zakładu karnego (Rozporządzenie 2003, § 2.1 pkt 21). Ze względu na istotność tych obszarów dla skuteczności postę-powania resocjalizacyjnego wobec poszczególnych wychowanków (Byrne 2020; Sztuka 2018), ich nadzorowanie wymaga szczególnego profesjonalizmu i staran-ności, w tym umiejętności zindywidualizowanego interpretowania pozyskiwanych w wyniku nadzoru danych.
Ekspercki, odpowiednio wnikliwy nadzór powinien także ukazać rzeczywi-stą efektywność resocjalizacyjną konkretnej nadzorowanej instytucji. Brytyjskie doświadczenia zgromadzone w wyniku niezależnych inspekcji więzień ukazują znaczne rozbieżności między przekonaniem kierownictwa zakładów karnych o dy-namice i zasięgu realizowanych w tych zakładach aktywności dla osób osadzo-nych a ustalanym podczas wizytacji stanem faktycznym, co nazwano zjawiskiem wirtualnego więzienia (Hardwick 2016)5. Doświadczenie w kierowaniu pracą pe-nitencjarną oraz szczególne kompetencje psychopedagogiczne przesądzać mogą znacząco o trafności ocen kolejnej istotnej determinanty skuteczności resocjaliza-cji określanej mianem klimatu społecznego instyturesocjaliza-cji resocjalizacyjnej (Ostrowska 2008). Umiejętność ta konieczna jest z kolei w opiniowaniu działalności resocjali-zacyjnej realizowanej w poszczególnych zakładach karnych usytuowanych w nad-zorowanym przez konkretnego sędziego penitencjarnego obszarze.
Z perspektywy jakości procesów resocjalizacji, terapii, reedukacji / edukacji i readaptacji społecznej osób osadzonych w więzieniach oraz organizowanej dla nich pomocy postpenitencjarnej, wysoce zasadne jest dysponowanie sprawnym mechanizmem zewnętrznego ich nadzorowania w zakresie określonym przez przy-wołane tutaj przepisy dotyczące nadzoru penitencjarnego. Jednak nieprzekonująca wydaje się idea powierzenia tej misji sędziom penitencjarnym. Złożoność czynni-ków wpływających na ocenę stanu realizacji procesu resocjalizacji i innych od-działywań zmianotwórczych ukazuje bowiem nie tylko potrzebę sprawowania nad tymi procesami nadzoru ale także psychopedagogicznego, eksperckiego wsparcia metodycznego dla jego realizatorów (Readaptacja 2014).
Nadzór nad prawidłowością wykonywania kary pozbawienia wolności w aspekcie metodycznym odnoszącym się wprost do procesu resocjalizacji
wy-5 Mylne bywa także przekonanie kierownictwa jednostek penitencjarnych w zakresie innych
maga zarówno kompetencji psychopedagogicznych jak i odpowiednich dyspozycji osobowościowych i wolicjonalnych. W przypadku kierowniczego personelu Służby Więziennej (zobowiązanego do nadzorowania prawidłowości wykonywania kary także w aspekcie metodycznym) kompetencje psychopedagogiczne nabywane są w wyniku wykształcenia kierunkowego i zawodowego oraz praktyki zawodowej (Machel 2007). Ścieżka zawodowa sędziów penitencjarnych daje im natomiast unikatowy i bezcenny w pracy na rzecz systemu penitencjarnego, ale zupełnie inny, katalog doświadczeń i kompetencji.
Potwierdzeniem spostrzeżenia o trudnościach w sprawowaniu nadzoru peni-tencjarnego nad procesem resocjalizacji osób osadzonych są wyniki badań T. Ka-lisza (Kalisz 2010) ukazujące, że w hierarchii priorytetowych zadań kontrolnych w ramach instytucji nadzoru penitencjarnego sędziowie penitencjarni relatywnie nisko lokują zadania odnoszące się do działalności resocjalizacyjnej, a w szczegól-ności do zasadszczegól-ności i skuteczszczegól-ności stosowanych metod i środków oddziaływania penitencjarnego. W badaniach prowadzonych wśród sędziów penitencjarnych ba-dacz ten wyodrębnił kategorie zadań wskazanych do kontroli w ramach instytucji nadzoru penitencjarnego, bezpośrednio odnoszące się do procesu resocjalizacji, takie jak „wykonywanie zadań penitencjarnych i działalności resocjalizacyjnej za-kładu karnego oraz przebiegu procesu resocjalizacji skazanych” oraz „zasadność i skuteczność stosowania metod i środków”. Te właśnie kategorie zadań badani usytuowali bardzo nisko wśród zadań priorytetowych, ale znacznie wyżej wśród zadań standardowych. Wynik taki uzyskano pomimo tego, że niemal cztery pią-te pią-tej samej grupy badanych sędziów uznało resocjalizację za najważniejszy cel wykonywania kary pozbawienia wolności6, a także pomimo tego, że ci sami ba-dani spośród obowiązujących w Polsce systemów odbywania kary pozbawienia wolności wykonywanie kary w systemie programowanego oddziaływania oceniają najniżej (Kalisz 2010, s. 353). W zakresie rzeczywistego obejmowania nadzorem penitencjarnym szeroko pojmowanego procesu resocjalizacji osób osadzonych uzy-skane wyniki stanowią potwierdzenie ustaleń poczynionych w podobnym czasie przez M. Niełaczną (Niełaczna 2010/2011). Obejmując badaniami obszar nadzo-rowany przez Sąd Okręgowy w Poznaniu ustalono wówczas, że zagadnienia do-tyczące środków oddziaływania na więźniów oraz programów resocjalizacyjnych nie znalazły się w katalogu zagadnień sprawdzanych w każdym roku, a jedynie w grupie sprawdzanych raz na kilka lat (Niełaczna 2010/2011, s. 36).
Ustalenia powyższe pozwalają stwierdzić, że dekadę temu nadzór peniten-cjarny w Polsce wykonywany był jedynie częściowo, ze znacznie silniejszym
ak-6 Sędziowie penitencjarni poproszeni o wskazanie najważniejszych celów wykonywania kary
centowaniem legalności wykonywanych kar i środków, natomiast z mniejszym naciskiem na ocenę metodycznej prawidłowości ich wykonywania.
Założenia metodologiczne badań
Niniejsze badania są próbą udzielenia odpowiedzi na pytanie, jakie różnice zachodzą między aktualnie stosowanym w Polsce modelem zewnętrznego nad-zorowania procesu resocjalizacji osób osadzonych w więzieniach a rzeczywistymi potrzebami realizatorów oddziaływań resocjalizujących? W zamiarze uzyskania odpowiedzi zebrano opinie wychowawców penitencjarnych dotyczące: sposobów wykonywania nadzoru penitencjarnego przez sędziów penitencjarnych oraz wni-kliwości z jaką sędziowie penitencjarni nadzorują proces resocjalizacji osób osa-dzonych. Poznano także oczekiwania wychowawców penitencjarnych w zakresie sposobów nadzorowania procesu resocjalizacji przez sędziów penitencjarnych wraz z ich propozycjami dotyczącymi tego nadzoru.
W badaniu przeprowadzonym metodą sondażu diagnostyczego zastosowano technikę ankietowania, wykorzystując kwestionariusz ankiety własnej konstrukcji pt. „Nadzór sędziego penitencjarnego nad wykonywaniem kar izolacyjnych”. Bada-nia przeprowadzono w maju 2018 roku na terenie Centralnego Ośrodka SzkoleBada-nia Służby Więziennej w Kaliszu, w którym przebywali funkcjonariusze SW skierowani na stacjonarne szkolenie oficerskie z całej Polski. Początkowo badacz zidentyfikował grupy szkoleniowe, w skład których wchodzili funkcjonariusze zatrudnieni w za-kładach karnych i aresztach śledczych na stanowiskach wychowawców penitencjar-nych, psychologów penitencjarnych oraz terapeutów. Następnie kierowano do tych funkcjonariuszy zaproszenie wraz z prośbą o dobrowolne przybycie na krótkie spo-tkanie w celu wyrażenia swoich opinii dotyczących nadzoru penitencjarnego. Miej-scem spotkań była sala dydaktyczna na 55 miejsc siedzących. Osoby zaproszone przybywały na spotkania w grupach do 30 osób. Na początku każdego spotkania badacz informował uczestników o swoim miejscu pracy, obszarze swoich zainte-resowań badawczych oraz o celu aktualnie realizowanych badań. Następnie kiero-wał do uczestników spotkania prośbę o wypełnienie kwestionariusza, podkreślając dobrowolność jego wypełniania i anonimowość badań. Ostatecznie kwestionariusz wypełniło 135 wychowawców penitencjarnych, psychologów penitencjarnych i te-rapeutów zatrudnionych w 52 zakładach karnych i aresztach śledczych w Polsce. Średni staż badanych w Służbie Więziennej wyniósł sześć lat i dziewięć miesięcy.
Wyniki
więziennictwa, w których pełnią oni służbę. W toku analizy danych badawczych odnotowano znaczne różnice w przebiegu i częstotliwości wizytacji zakładów kar-nych i aresztów śledczych realizowakar-nych przez sędziów penitencjarkar-nych. Ponad jedna trzecia badanych wychowawców (34,8%) stwierdziła, że w ich miejscu pra-cy wizytacja jest przeprowadzana raz w roku, a 3,7% podała, że wizytacja taka realizowana jest rzadziej niż raz w roku. Jedynie 12,6% badanych wskazało dwie wizytacje w roku, 5,9% badanych podało, że jest to „częściej niż dwa razy w ro-ku”, natomiast 5,2% badanych uważa, że wizytacje takie odbywają się raz w mie-siącu. Udzielając odpowiedzi 9,6% badanych wybrało pole opisowe, w którym najczęściej wpisywano: „rzadko”, „tylko podczas wokand” oraz „raz na kilka lat”. Odpowiedzi na pytanie o faktyczną częstotliwość wizytacji nie udzieliło 28,1% badanych.
Wizytacja sędziego penitencjarnego według osób badanych trwa najczęściej od trzech do pięciu godzin (40,7% odpowiedzi), ale 20,7% wychowawców za-uważyło, że sędzia penitencjarny poświęca na wizytację ok. dwie godziny. Jedynie 7,4% wychowawców stwierdziło, że sędzia penitencjarny potrzebuje do przepro-wadzenia wizytacji całego dnia, a 8,9%, że wizytacja taka trwa kilka dni. Odpo-wiedzi na pytanie o czas trwania wizytacji sędziego penitencjarnego nie udzieliło 22,2% badanych.
Jedynie 5,9% badanych stwierdziło, że wizytując zakład karny sędzia peni-tencjarny odwiedza wszystkie jego cele mieszkalne, i taki sam odsetek badanych uważa, że sędzia penitencjarny wizytuje większość cel. Według 13,3% badanych sędzia penitencjarny wizytuje mniej niż połowę cel mieszkalnych. Największy jed-nak odsetek badanych (38,5%) stwierdza, że podczas odwiedzin zakładu karne-go sędzia penitencjarny wizytuje jedynie kilka cel mieszkalnych, a w opinii 20% badanych sędzia nie zagląda do żadnej celi. Liczby wizytowanych przez sędziego cel mieszkalnych nie określiło 16,3% badanych.
W opinii badanych poziom zainteresowania sędziów penitencjarnych procesem resocjalizacji, realizowanym w nadzorowanych aresztach śledczych i zakładach karnych oraz organizowaną w nich pomocą postpenitencjarną jest nieznaczny. Badani twierdzili, że sędziowie penitencjarni w większości mają słabą orientację (51,1% odpowiedzi) lub nie orientują się wcale (21,5% odpowiedzi) w zakresie programów resocjalizacyjnych realizowanych aktualnie w podlegającemu nadzo-rowi areszcie śledczym lub zakładzie karnym. Dobrą orientację w tym zakresie w opinii badanych ma 21,5%, a bardzo dobrą orientację 3,7% sędziów peniten-cjarnych. Odpowiedzi na to pytanie nie udzieliło 2,2% badanych.
Jedynie 22,2% osób wypełniających kwestionariusz odczuwa wsparcie ze strony sędziów penitencjarnych w realizowaniu przez nich procesu resocjalizacji (suma odpowiedzi „raczej tak” i „zdecydowanie tak”), natomiast wsparcie w or-ganizowaniu dla osób osadzonych pomocy penitencjarnej odczuwa tylko 2,2% badanych. Większość respondentów takiego wsparcia nie odczuwa (ryc. 1). Od-powiedzi dotyczących odczuwanego ze strony sędziów penitencjarnych wsparcia procesu resocjalizacji nie udzieliło 2,2% badanych, a dotyczących wsparcia w or-ganizowaniu pomocy postpenitencjarnej nie udzieliło 5,2% badanych.
Ryc. 1. Odczuwane przez badanych wsparcie ze strony sędziów penitencjarnych w zakresie realizowania procesu resocjalizacji oraz organizowania pomocy postpenitencjarnej dla osób osadzonych
Źródło: badanie własne.
Poziom odczuwanego przez badanych wsparcia ze strony sędziów peniten-cjarnych w obszarze realizowania procesu resocjalizacji jest rozbieżny z ich ocze-kiwaniami. Na pytanie otwarte dotyczące pożądanych form takiego wsparcia, odpowiedzi udzieliło 67,4% badanych, ale konkretne propozycje podało 57% ba-danych. Jedynie dwie osoby uznały wsparcie ze strony sędziów penitencjarnych w zakresie realizowania procesu resocjalizacji jako wystarczające.
Określając preferowane formy wspierania przez sędziów penitencjarnych pro-cesu resocjalizacji badani w większości wskazywali przede wszystkim na:
— wolę i potrzebę konsultowania bezpośrednio z sędziami penitencjarnymi podejmowanych przez wychowawców działań resocjalizujących (37%) naj-częściej w drodze spotkań roboczych – część badanych sygnalizowała ocze-kiwanie, aby sędziowie penitencjarni byli dla nich bardziej dostępni oraz potrzebę organizowania regularnych spotkań wychowawców z sędzią peni-tencjarnym;
o takie zwolnienie przez dyrektora zakładu karnego lub aresztu śledczego oraz udzielania tego zwolnienia przez sędziego penitencjarnego (11,9% ba-danych);
— potrzebę zapoznawania się przez sędziów penitencjarnych z prognoza-mi kryprognoza-minologiczno-społecznyprognoza-mi sporządzanyprognoza-mi przez wychowawców oraz uwzględniania ich w decyzjach dotyczących warunkowego przedterminowego zwolnienia (5,9% badanych).
Nieliczni badani wskazywali na możliwość motywowania osób osadzonych przez sędziów penitencjarnych do lepszej współpracy z wychowawcami, potrzebę sprawniejszego obiegu dokumentacji między zakładem karnym lub aresztem śled-czym a sądem penitencjarnym oraz na zasadność powstrzymywania się sędziego penitencjarnego od krytykowania funkcjonariuszy w rozmowach z osobami osa-dzonymi.
Poziom odczuwanego przez badanych wsparcia ze strony sędziów peniten-cjarnych w obszarze realizowania pomocy postpenitencjarnej także jest rozbież-ny z ich oczekiwaniami. Na pytanie otwarte dotyczące oczekiwarozbież-nych sposobów takiego wsparcia odpowiedzi udzieliło 37,8% badanych, z czego 22,2% określiło konkretne propozycje takiego wsparcia.
W zakresie organizowanej przez badanych pomocy postpenitencjarnej najczę-ściej oczekiwali oni od sędziów penitencjarnych:
— szerszego i bardziej jednomyślnego z personelem penitencjarnym korzystania z uprawnienia do nakładania na osobę przygotowywaną do zwolnienia z za-kładu karnego zobowiązań w trybie art. 164 § 2 k.k.w. (5,9% badanych), — wsparcia w nawiązywaniu i utrzymywaniu współpracy z wolnościowymi
in-stytucjami mogącymi świadczyć pomoc postpenitencjarną;
— większego zainteresowania problemami osób osadzonych związanych z przy-gotowaniem ich do życia na wolności oraz spotkań roboczych sędziów penitencjarnych z wychowawcami i osobami osadzonymi „a nie tylko z kie-rownictwem”7.
Tymczasem tylko 13,3% badanych stwierdza, że w zakładzie karnym lub areszcie śledczym, w którym pełnią oni obowiązki wychowawcy organizowane są spotkania personelu penitencjarnego z sędzią penitencjarnym, przy czym tylko dwóch badanych miało możliwość uczestniczenia w takim spotkaniu. Niewielki odsetek badanych wychowawców (4,4%) ma osobisty kontakt z sędzią peniten-cjarnym w okolicznościach innych niż posiedzenie sądu penitencjarnego na tere-nie AŚ lub ZK. W opinii 33,3% osób badanych bezpośredtere-niego kontaktu z sędzią penitencjarnym nie mają ani wychowawcy, ani kierownicy.
Zdaniem prawie połowy badanych wychowawców współpraca kierownictwa aresztu śledczego lub zakładu karnego z sędzią penitencjarnym ma charakter
czej dyrektywny (44,4%) lub zdecydowanie dyrektywny (18,5%). Na partnerski charakter współpracy wskazała jedna trzecia badanych (33,3%).
Poproszono o określenie faktycznie realizowanych celów nadzoru penitencjar-nego (możliwość wskazania więcej niż jedpenitencjar-nego celu). W opinii większości wycho-wawców nadzór penitencjarny służy przede wszystkim kontrolowaniu personelu więziennego w wykonywaniu obowiązków. Inne, zauważane przez badanych cele nadzoru penitencjarnego realizowane w praktyce przedstawia ryc. 2.
Ryc. 2. Zauważane przez badanych realizowane w praktyce cele sprawowania nadzoru pe-nitencjarnego
Źródło: badania własne.
Dyskusja i wnioski
standardy wizytowania więzień przez podmioty uprawnione (inspection standards), które mogłyby stanowić podstawę wytyczenia takich standardów na potrzeby pol-skiego systemu penitencjarnego (Harding 2007).
Wyniki badań ukazują także, że aktualnie obowiązujący w Polsce model ze-wnętrznego nadzorowania procesu resocjalizacji osób osadzonych w więzieniach nie odpowiada rzeczywistym potrzebom realizatorów oddziaływań resocjalizują-cych. Zgromadzone dane stanowią potwierdzenie oraz uszczegółowienie wcze-śniejszych doniesień ukazujących, że ta część nadzoru penitencjarnego, która odnosi się do procesu resocjalizacji osób osadzonych wykonywana jest z mniej-szą częstotliwością i wnikliwością. W kontekście enumeratywnie przywołanych we wprowadzeniu obszarów nadzoru penitencjarnego odnoszących się do procesu re-socjalizacji oraz readaptacji społecznej skazanego, które powinny podlegać kontroli i ocenie, zauważyć trzeba, że najwięcej zaniechań zidentyfikowano w ocennym aspekcie tegoż nadzoru.
Wyniki badań wskazują ponadto, że potrzeby bezpośrednich wykonawców procesu resocjalizacji penitencjarnej w zakresie zewnętrznej opieki nad ich dzia-łalnością wychowawczą wykraczają znacząco poza rozwiązania oferowane przez aktualnie obowiązujący w Polsce model nadzoru penitencjarnego. Wychowawcy oczekują bowiem wsparcia w postaci możliwości konsultowania projektowanych i realizowanych przez siebie oddziaływań resocjalizacyjnych i innego postępowa-nia zmianotwórczego, przy czym najchętniej współpracowaliby w tym zakresie w modelu partnerskim. Oba te kryteria nie mogą być spełnione przez obecny model sędziowskiego nadzoru penitencjarnego. Konsultowanie planowanych i po-dejmowanych oddziaływań resocjalizacyjnych oraz ich ewaluowanie wymaga bo-wiem kompetencji obszarowo odrębnych od tych, którymi dysponują sędziowie penitencjarni, a partnerski model poradnictwa ma w nadzorze penitencjarnym bardzo niewielkie zastosowanie, gdyż „ogranicza praktyczną skuteczność danej instytucji nadzorczej” (Kalisz 2010, s. 254). Jednocześnie ponad jedna trzecia badanych wychowawców wyraża potrzebę konsultowania swoich działań resocja-lizacyjnych z sędziami penitencjarnymi. Postawa taka wynikać może z faktu, że sędziowie są decyzyjni w wielu kwestiach dotyczących wykonywania kary pozba-wienia wolności. Możliwość uzyskania przez wychowawcę formalnej akceptacji sędziego penitencjarnego dla podejmowanych działań zmniejszać może obawę o wynik kontroli przeprowadzanej podczas wizytacji jednostki penitencjarnej. Mo-że też uchronić wychowawcę przed niezrozumieniem i skutkami negatywnych ocen ze strony przełożonych. Należy domniemywać, że wola poddawania własnej pracy konsultacjom zewnętrznym jest także świadectwem rzetelności zawodowej badanych, przejawiającej się ich dążeniem do uzyskania jak najlepszych efektów oddziaływań zmianotwórczych.
mogą być dyskontowane w toku czynności nadzorczych również np. przez wpły-wanie na formy i metody oddziaływania resocjalizacyjnego” (Kalisz 2008, s. 120), ale jedynie w niewielkim – zdaniem autora – bardziej formalnoprawnym, a mniej psychopedagogicznym zakresie. Prawdopodobnie z tego powodu zewnętrzny nad-zór nad procesem resocjalizacji więźniów w jego warstwie metodycznej nie jest praktycznie wykonywany, pomimo że projektantom i bezpośrednim realizatorom oddziaływań resocjalizujących jest on potrzebny (w zmodyfikowanej partnerskiej formie)8. Sytuacja ta wymaga pilnych modyfikacji, gdyż „skuteczność instytucji kontroli i nadzoru nad systemem penitencjarnym wpływa na skuteczność samego systemu penitencjarnego” (Bakulin 2017, s. 35).
Zważywszy na powyższe, zasadne byłoby stworzenie wychowawcom możliwo-ści konsultowania własnych działań z ekspertami z obszaru psychopedagogicznych podstaw postępowania z osobami osadzonymi. Doświadczenia amerykańskie uka-zują, że dobre rezultaty w dokonywaniu zewnętrznych ocen eksperckich przynosi angażowanie specjalistów związanych ze środowiskiem akademickim, czego przy-kładem mogą być rozwiązania zastosowane w Ohio (Latessa i in. 2015). Paulina Wiktorska w konkluzjach do niedawnej opinii w sprawie funkcjonowania polskich sądów penitencjarnych (wśród innych propozycji), sugeruje czerpanie z doświad-czeń krajów, w których sędziowie odpowiedzialni za nadzór nad więziennictwem wchodzą w skład rad interdyscyplinarnych obok przedstawicieli innych dziedzin (Wiktorska 2016). Być może w tych okolicznościach warto ponownie rozważyć postulat Dominiki Zimeckiej-Kroll o powołaniu wyspecjalizowanej instytucji, której można by powierzyć zarówno nadzór, jak i być może merytoryczną opiekę nad wykonywaniem izolacyjnych kar i środków karnych w Polsce (Zimecka-Kroll 2010). Autorka ta rozważa wprawdzie jednoczesną rezygnację z sędziowskiego nadzoru penitencjarnego, jednak zważywszy na trendy w rozwoju europejskich systemów penitencjarnych wniosek ten wydawać się może pochopny. Doświadczenia fran-cuskie pozwalają bowiem antycypować wzrost znaczenia nadzoru sędziowskiego w obszarze legalności odnoszącej się nie tylko do kar i środków stanowiących podstawę pozbawienia wolności, ale także (w większym niż aktualnie zakresie) do decyzji dyscyplinarnych podejmowanych wobec osób osadzonych w trakcie po-zbawienia ich wolności, włączając w to także tryb odwoławczy (Ferran 2014).
Zważywszy na powyższe autor wyraża przekonanie o potrzebie utrzymania w Polsce instytucji nadzoru penitencjarnego, przy jednoczesnym ograniczeniu jego zakresu do kontroli legalności wykonywania kar i środków izolacyjnych, w tym także legalności stosowanych metod i środków oddziaływania. Niezależny nad-zór sędziów penitencjarnych jest bowiem ważnym przejawem dbałości polskiego systemu penitencjarnego o realizację zasady praworządności. Ponadto każde roz-wiązanie ukierunkowane na troskę o praworządne wykonywanie kar i środków
8 Część badanych niedeklarująca wprost potrzeby zewnętrznego, partnerskiego i wspierającego
