Kształcenie zawodowe
w Polsce i w wybranych państwach Unii Europejskiej
Dobromir Dziewulak
Vocational education systems in Poland and selected EU member states
The article provides an overview of the systems of vocational education in Poland and selected EU member states. It begins by presenting basic definitions and concepts within the subject area. In the next sections the author looks at the organizational struc‑
ture and selected issues concerning the system of vocational education within the school systems in: Poland, Austria, Denmark, the Netherlands, Germany, Sweden and the United Kingdom.
Podstawowe definicje i pojęcia
Pojęcie kształcenia zawodowego1 definiuje się najczęściej w literaturze pedagogicznej jako proces, którego celem jest przekazanie uczniom określonego zasobu wiedzy i umiejęt‑
ności z zakresu przemysłu, rolnictwa i hodowli oraz szeroko rozumianych usług. Proces ten obejmuje przekazanie okre‑
ślonego zasobu wiedzy ogólnej oraz specjalistycznych umie‑
jętności teoretycznych i praktycznych, których opanowanie uprawnia uczniów do wykonywania wybranego zawodu.
Rezultatem kształcenia zawodowego jest wykształcenie za‑
wodowe uzyskane w określonej specjalności2. W większości państw świata kształcenie zawodowe realizowane jest w ra‑
mach powszechnego systemu oświatowego, którego częścią jest system szkolny definiowany jako układ powiązanych ze sobą placówek szkolnych różnego typu i szczebla o określonej
1 W opracowaniu wykorzystano materiały uzyskane za pośredni‑
ctwem Sieci Informacji o Edukacji w Europie (EURYDICE), Ministerstwa Edukacji Narodowej RP oraz dostępne na stronach internetowych in‑
stytucji i organizacji zajmujących się zagadnieniem kształcenia zawo‑
dowego w państwach UE.
2 C. Kupisiewicz, M. Kupisiewicz, Słownik pedagogiczny, Warszawa 2009, s. 90.
strukturze organizacyjnej i programowej3. Kształcenie zawo‑
dowe realizowane jest w ramach szkoły typu zawodowego, czyli szkoły zawodowej. Należy zwrócić uwagę, że pojęcia szkoła zawodowa lub szkolnictwo zawodowe są terminami wieloznacznymi4 i mogą oznaczać:
• instytucję edukacyjną, której głównym celem jest przy‑
gotowanie kwalifikowanych kadr dla gospodarki naro‑
dowej,
• instytucję oświatowo‑wychowawczą, zajmującą się ce‑
lowo organizowanym kształceniem zawodowym, pro‑
wadzącym do kwalifikacji pracowniczych, umożliwia‑
jących podjęcie pracy w określonym zawodzie lub na odpowiednim stanowisku pracy,
• wielopodmiotową instytucję zorganizowanych działań edukacyjnych, wśród których podstawowa rola przy‑
pada czynnościom nauczania nauczycieli szkół zawo‑
dowych oraz czynnościom uczenia się uczniów szkół zawodowych, których ogólna wymowa prowadzi do wy‑
chowania człowieka, obywatela i pracownika zarazem,
• miejsce realizacji procesu kształcenia zawodowego (np.
szkoła przyzakładowa).
3 Ibidem, s. 170–171.
4 Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. VI, Warszawa 2007, s. 310.
Wieloznaczność terminu wynika także stąd, że w polskim systemie szkolnym wyróżnia się trzy główne poziomy kształ‑
cenia zawodowego:
• zasadniczy (zwany niekiedy podstawowym),
• średni – średnie szkoły zawodowe (w tym technika i li‑
cea specjalistyczne, lub policealne szkoły zawodowe),
• wyższy – wyższe szkoły zawodowe (np. politechniki).
I. System kształcenia zawodowego w Polsce
1. Wprowadzenie
Zgodnie z art. 70 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej prawo do nauki przysługuje każdemu, a władze publiczne są zobowiązane do zapewnienia wszystkim obywatelom równe‑
go dostępu do wykształcenia. Konstytucja stanowi również, że nauka w szkołach publicznych jest bezpłatna, a nauka jest obowiązkowa do ukończenia 18 roku życia. Realizowana jest ona w ramach obowiązku szkolnego i obowiązku nauki5. Obowiązek szkolny dziecka rozpoczyna się z początkiem roku szkolnego w tym roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy 7 lat, oraz trwa do ukończenia gimnazjum, nie dłużej jednak niż do ukończenia 18 roku życia. Po ukończeniu gim‑
nazjum obowiązek nauki spełnia się: przez uczęszczanie do publicznej lub niepublicznej szkoły ponadgimnazjalnej albo przez realizowanie przygotowania zawodowego u pracodaw‑
cy. W polskim systemie oświaty wybór ścieżki zawodowej jest możliwy po ukończeniu gimnazjum (w państwach UE ucz‑
niowie na ogół rozpoczynają edukację zawodową w 16 roku życia).
Od 1 września 2012 r. kształcenie zawodowe w Polsce, zgodnie z przepisami wprowadzonymi ustawą z dnia 19 sierp‑
nia 2011 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz niektó‑
rych innych ustaw (Dz.U. z 2011 r. nr 205, poz. 1206), odbywa się w następujących typach szkół:
• trzyletniej zasadniczej szkole zawodowej, której ukończenie umożliwia uzyskanie dyplomu potwier‑
dzającego kwalifikacje zawodowe po zdaniu egzami‑
nów potwierdzających kwalifikacje w danym zawodzie, a także dalsze kształcenie począwszy od klasy drugiej liceum ogólnokształcącego dla dorosłych,
• czteroletnim technikum, którego ukończenie umożli‑
wia uzyskanie dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe po zdaniu egzaminów potwierdzających kwalifikacje w danym zawodzie, a także uzyskanie świa‑
dectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego,
• szkole policealnej dla osób posiadających wykształ‑
cenie średnie, o okresie nauczania nie dłuższym niż 2,5 roku, umożliwiającej uzyskanie dyplomu potwierdzają‑
cego kwalifikacje zawodowe po zdaniu egzaminów po‑
twierdzających kwalifikacje w danym zawodzie,
• trzyletniej szkole specjalnej przysposabiającej do pra‑
cy dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz dla uczniów z nie‑
pełnosprawnościami sprzężonymi, której ukończenie
5 Zob. D. Dziewulak, Obowiązek szkolny w Unii Europejskiej, „Anali‑
zy BAS” 2010, nr 9(34), http://parl.sejm.gov.pl/WydBAS.nsf/0/A4F8763 AAD6E8E70C12576EE0029DFE9/$file/Analiza_%20BAS_2009_34.pdf.
umożliwia uzyskanie świadectwa potwierdzającego przysposobienie do pracy.
2. Klasyfikacja zawodów szkolnictwa zawodowego
W szkołach kształcenie zawodowe jest prowadzone w za‑
wodach ujętych w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodo‑
wego. Klasyfikację zawodów szkolnictwa zawodowego określa w drodze rozporządzenia minister właściwy do spraw oświaty i wychowania na podstawie wniosków ministrów właściwych dla zawodów, wyznaczonych ze względu na odpowiedni dział administracji rządowej, wskazany w ustawie z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (Dz.U. z 2007 r. nr 65, poz. 437, ze zm.).
Z dniem 1 września 2012 r. – w związku z wdrażaną mo‑
dernizacją systemu kształcenia zawodowego – weszła w życie nowa klasyfikacja zawodów szkolnictwa zawodowego usta‑
lona rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2011 r. w sprawie klasyfikacji zawodów szkolni‑
ctwa zawodowego (Dz.U. z 3 stycznia 2012 r., poz. 7). Nowe ujęcie zawodów w klasyfikacji polega przede wszystkim na tym, że nie tylko określa ona zawody i wskazuje typ szkoły, w którym może być prowadzone kształcenie w danym zawo‑
dzie, ale także wskazuje i nazywa wyodrębnione w nich kwa‑
lifikacje. A ponadto, określa czy kształcenie w zakresie danej kwalifikacji może być prowadzone w pozaszkolnych formach kształcenia realizowanych w trybie kwalifikacyjnych kursów zawodowych.
W Polsce nowa klasyfikacja zawodów szkolnictwa zawodo‑
wego przewiduje kształcenie w zakresie 200 zawodów i 252 kwalifikacji wyodrębnionych w ramach zawodów. Poszczegól‑
ne zawody przypisane są do obszarów kształcenia.
Uwzględniając Polską Klasyfikację Działalności6, wyodręb‑
niono osiem obszarów kształcenia7:
• administracyjno‑usługowy (A),
• budowlany (B),
• elektryczno‑elektroniczny (E),
• mechaniczny i górniczo‑hutniczy (M),
• rolniczo‑leśny z ochroną środowiska (R),
• turystyczno‑gastronomiczny (T),
• medyczno‑społeczny (Z),
• artystyczny (S).
6 Polska Klasyfikacja Działalności (PKD) – jest umownie przyjętym, hierarchicznie usystematyzowanym podziałem zbioru rodzajów dzia‑
łalności społeczno‑gospodarczej, jakie realizują jednostki (podmioty gospodarcze). Została opracowana na podstawie Europejskiej Kla‑
syfikacji Działalności – NACE Rev.1, opublikowanej w Official Journal of the European Communities (OJ) nr L 293 z 24 października 1990 r.
z późniejszymi zmianami opublikowanymi w (OJ) nr 83 z 3 kwietnia 1993 r. Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 7 paździer‑
nika 1997 r. w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD) (Dz.U.
z 1997 r. nr 128, poz. 829, ze zm.), w okresie od dnia 1 stycznia 1998 r.
do dnia 31 grudnia 1999 r. Polską Klasyfikację Działalności (PKD) sto‑
sowano równolegle z Europejską Klasyfikacją Działalności (EKD). Od dnia 1 stycznia 2000 r. PKD zastąpiła całkowicie EKD.
7 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2011 r. w sprawie klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego (Dz.U. z 2012 r., poz. 7).
3. Podstawy programowe
Nauka w szkołach prowadzących kształcenie zawodowe realizowana jest w oparciu o dwie podstawy programowe:
kształcenia ogólnego i kształcenia w zawodach. Podstawy programowe określają efekty kształcenia, które powinien osiągnąć uczeń kończący szkołę i uzyskujący kwalifikacje w systemie oświaty. Poziom opanowania przez ucznia wiado‑
mości i umiejętności wynikających z podstaw programowych podlega w trakcie nauki w szkole ocenie dokonywanej przez nauczycieli. Podstawy programowe determinują także zakres wiadomości i umiejętności, które będą sprawdzane w zakresie kształcenia ogólnego na egzaminie maturalnym, a w zakre‑
sie kształcenia zawodowego na egzaminie potwierdzającym kwalifikacje w zawodzie, tym samym stanowią one standardy egzaminacyjne.
3.1. Podstawa programowa kształcenia ogólnego
Począwszy od 1 września 2012 r., w klasach pierwszych szkół ponadgimnazjalnych (liceum ogólnokształcące, techni‑
kum i zasadnicza szkoła zawodowa) obowiązuje nowa podsta‑
wa programowa kształcenia ogólnego8. Program nauki w lice‑
ach ogólnokształcących, technikach i zasadniczych szkołach zawodowych został powiązany z programem realizowanym w gimnazjach co oznacza, że treści ogólnokształcące rozpo‑
częte w gimnazjum mają być kontynuowane w zakresie pod‑
stawowym na poziomie ponadgimnazjalnym.
W liceum ogólnokształcącym, technikum i zasadniczej szkole zawodowej w zakresie podstawowym realizowane są te same przedmioty ogólnokształcące. Różny jest jednak okres ich realizacji: w liceum ogólnokształcącym – jeden rok, w tech‑
nikum – dwa lata, w zasadniczej szkole zawodowej – trzy lata.
Dzięki temu absolwenci zasadniczych szkół zawodowych, aby uzyskać wykształcenie średnie mogą kontynuować naukę w liceach ogólnokształcących dla dorosłych bezpośrednio od klasy drugiej.
Różnica pomiędzy poszczególnymi typami szkół ponad‑
gimnazjalnych dotyczy przedmiotów ogólnokształcących w zakresie rozszerzonym. Uczniowie liceum ogólnokształcą‑
cego wybierają od 2 do 4 przedmiotów ujętych w podstawie programowej kształcenia ogólnego w zakresie rozszerzonym.
Co najmniej jednym z tych przedmiotów powinna być: historia, geografia, biologia, chemia lub fizyka. Uczniowie, którzy nie re‑
alizują w zakresie rozszerzonym przedmiotu historia, obowiąza‑
ni są realizować przedmiot uzupełniający historia i społeczeń‑
stwo. Uczniowie, którzy nie realizują w zakresie rozszerzonym przedmiotu geografia, biologia, chemia lub fizyka, obowiązani są realizować przedmiot uzupełniający przyroda. Takie rozwią‑
zanie ma gwarantować zachowanie równowagi pomiędzy na‑
uczaniem przedmiotów ścisłych i humanistycznych.
Uczniowie technikum mają możliwość wyboru dwóch przedmiotów ujętych w podstawie programowej kształcenia ogólnego w zakresie rozszerzonym. Jednym z tych przedmio‑
tów powinna być geografia, biologia, chemia, fizyka lub mate‑
8 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolne‑
go oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz.U.
z 2012 r. poz. 977).
matyka. Uczniowie technikum będą mogli realizować również w zakresie rozszerzonym przedmiot historia. Uczeń, który re‑
alizuje w zakresie rozszerzonym przedmioty historia i mate‑
matyka, jest obowiązany realizować przedmiot uzupełniający przyroda. Przedmioty realizowane w zakresie rozszerzonym powinny być powiązane z zawodem, w którym kształci szko‑
ła. Istotną zasadą jest bowiem korelacja kształcenia ogólnego i zawodowego.
3.2. Podstawa programowa kształcenia w zawodach
Istotna zmiana w kształceniu zawodowym wprowadzona od 1 września 2012 r. dotyczy podstawy programowej kształ‑
cenia w zawodach. Obejmuje ona obowiązkowe zestawy ce‑
lów kształcenia i treści nauczania opisane w formie oczekiwa‑
nych efektów kształcenia: wiedzy, umiejętności zawodowych oraz kompetencji personalnych i społecznych, niezbędnych dla zawodów lub kwalifikacji wyodrębnionych w zawodach, które należy uwzględnić w programach nauczania. Podstawa programowa kształcenia w zawodach określa także warunki realizacji kształcenia w zawodach, w tym zalecane wyposa‑
żenie w pomoce dydaktyczne i sprzęt oraz minimalną liczbę godzin kształcenia zawodowego.
Treści nauczania, opisane w formie oczekiwanych efektów kształcenia obejmują:
• efekty kształcenia wspólne dla wszystkich zawodów:
bezpieczeństwo i higiena pracy, podejmowanie i prowa‑
dzenie działalności gospodarczej, język obcy ukierunko‑
wany zawodowo, kompetencje personalne i społeczne oraz organizacja pracy małych zespołów (w technikum i szkole policealnej),
• efekty kształcenia wspólne dla zawodów w ramach ob‑
szaru kształcenia, stanowiące podbudowę do kształce‑
nia w zawodzie lub grupie zawodów,
• efekty kształcenia właściwe dla kwalifikacji wyodrębnio‑
nych w zawodach.
4. Kształcenie praktyczne i współpraca z pracodawcami
Praktyczna nauka zawodu może odbywać się w placów‑
kach kształcenia ustawicznego, placówkach kształcenia prak‑
tycznego, warsztatach szkolnych, pracowniach szkolnych, u pracodawców, a także w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Może ona mieć formę zajęć praktycznych (dotyczy zasadniczej szkoły zawodowej) lub praktyk zawodowych (dotyczy technikum)9. Zajęcia praktyczne organizuje się dla uczniów i młodocianych w celu opanowania przez nich umie‑
jętności zawodowych, niezbędnych do podjęcia pracy w da‑
nym zawodzie. Praktyki zawodowe organizuje się dla uczniów w celu zastosowania i pogłębienia zdobytej wiedzy i umiejęt‑
ności zawodowych w rzeczywistych warunkach pracy.
W zasadniczej szkole zawodowej szczególny nacisk zo‑
stał położony na kształcenie praktyczne. Dlatego też w ciągu trzech lat nauki ma ono obejmować ponad 60% całego czasu przeznaczonego na kształcenie zawodowe.
9 Wymiar praktyk zawodowych określony został w podstawie pro‑
gramowej kształcenia w zawodach.
Praktyczna nauka zawodu realizowana u pracodawców odbywa się na podstawie umowy zawartej pomiędzy szkołą a pracodawcą. Umowa określa między innymi sposób po‑
noszenia kosztów realizowania praktycznej nauki zawodu.
Oprócz zawarcia umowy ważnym elementem współpracy szkoły z zakładem pracy jest włączenie pracodawców w proces kształtowania programów kształcenia dla zawodu, w szcze‑
gólności w części dotyczącej praktycznej nauki zawodu.
Współpraca pracodawców ze szkołami ma obejmować takie formy jak: udział w życiu szkoły, wycieczki przedmiotowe czy wsparcie bazy technodydaktycznej szkoły. W szkole może też być zatrudniona osoba niebędąca nauczycielem a posiadają‑
ca przygotowanie zawodowe uznane przez dyrektora szkoły za odpowiednie do prowadzenia zajęć z zakresu kształcenia zawodowego, z tym że zatrudnienie tej osoby następuje za zgodą organu prowadzącego (np. gminy). Szkoła sama ustala zawody, w których zamierza kształcić uczniów lecz następuje to w porozumieniu z organem prowadzącym (np. gminą) oraz po zasięgnięciu opinii powiatowej i wojewódzkiej rady zatrud‑
nienia w sprawie zgodności z potrzebami rynku pracy.
5. Centra kształcenia zawodowego i ustawicznego
Zmiany w systemie kształcenia zawodowego wprowa‑
dzone od 1 września 2012 r. umożliwiają tworzenie nowych jednostek organizacyjnych, jakimi są centra kształcenia za‑
wodowego i ustawicznego. Powstają one poprzez połączenie techników i zasadniczych szkół zawodowych, a także szkół policealnych z kształceniem osób dorosłych. Nowoczesne centrum kształcenia zawodowego i ustawicznego ma dać możliwość szybkiego i efektywnego przygotowania zarówno do egzaminu maturalnego, jak i zdobycia kwalifikacji zawo‑
dowych np. poprzez prowadzenie kwalifikacyjnych kursów zawodowych. Do zadań centrum należy także nawiązywanie i utrzymywanie współpracy z pracodawcami i organizacjami pracodawców, a także prowadzenie poradnictwa i informacji zawodowej10.
6. Kształcenie w rzemiośle
W Polsce ważnym uzupełnieniem kształcenia zawodowego realizowanego w ramach systemu oświaty jest kształcenie za‑
wodowe prowadzone w rzemiośle. Działalność rzemiosła jest regulowana przez odrębną ustawę11.
Rzemieślnicy przygotowują swoich uczniów zarówno w zawodach określonych w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego, jak i tych należących wyłącznie do klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy.
W przypadku kształcenia w zawodach szkolnych realizowa‑
ne są programy nauczania zgodne z podstawą programową kształcenia w zawodach. W przypadku pozostałych zawodów realizowany jest program zapewniający spełnienie wymagań egzaminacyjnych określonych w standardach egzaminacyj‑
10 Podobne rozwiązania przyjęte są w państwach UE, np. w Anglii (ośrodki CeVoE) i Holandii (ośrodki ROCs).
11 Ustawa z dnia 22 marca 1989 r. o rzemiośle, http://bip.mg.gov.
pl/files/upload/13036/Ustawa_Rzemioslo_1989.pdf.
nych na tytuł czeladnika. Uprawnienia do prowadzenia zajęć praktycznych mają rzemieślnicy posiadający określone w pra‑
wie kwalifikacje, najczęściej tytuł mistrza, i przygotowanie pedagogiczne, należący do jednej z organizacji samorządu gospodarczego. Nadzór nad przebiegiem przygotowania za‑
wodowego w rzemiośle pracowników młodocianych sprawu‑
je właściwa izba rzemieślnicza lub z jej upoważnienia odpo‑
wiedni cech. Nauka zawodu przebiega w dwóch równolegle realizowanych częściach: praktycznej, zorganizowanej u pra‑
codawcy (w zakładzie rzemieślniczym) i teoretycznej, zorga‑
nizowanej w szkole zawodowej12. Dokształcanie teoretyczne może odbywać się na turnusach dokształcania teoretycznego młodocianych pracowników prowadzonych przez ośrodki do‑
kształcania i doskonalenia zawodowego. Dokształcanie teore‑
tyczne może prowadzić także sam pracodawca.
Po zakończeniu nauki zawodu uczeń może przystąpić do egzaminu czeladniczego przeprowadzanego przez komisje egzaminacyjne izb rzemieślniczych.
Oprócz świadectwa czeladniczego, w rzemiośle nadawany jest dyplom mistrzowski, który nie ma swojego odpowiednika w systemie szkolnym.
II. System kształcenia
zawodowego w wybranych państwach UE
1. Austria
W Austrii obowiązek szkolny trwa 9 lat13. Obejmuje dzieci i młodzież w wieku 6–15 lat. Szczeble kształcenia objęte obo‑
wiązkiem szkolnym to:
1. Szkoła podstawowa (Volksschule lub Grundschule) – wiek: 6–10 lat.
2. Szkoła średnia I stopnia – wiek: 10–14 lat.
• szkoła podstawowa – poziom wyższy (Volksschule),
• szkoła ogólnokształcąca średnia I stopnia – (Haupt�
schule),
• szkoła ogólnokształcąca średnia o profilu akademi‑
ckim – pierwszy stopień (Allgemein bildende höhere Schule).
3. Klasa IX – wiek: od 14 roku życia.
• szkoła politechniczna (Polytechnische Schule) prowa‑
dząca wstępne roczne kształcenie zawodowe; tzw.
rok przedzawodowy.
Kształcenie obowiązkowe jest bezpłatne we wszystkich szkołach, z wyjątkiem szkół prywatnych.
W ostatnim roku edukacji obowiązkowej istnieje możli‑
wość wybrania wstępnego rocznego kształcenia zawodowe‑
go tzw. roku przedzawodowego w szkole politechnicznej (Po�
lytechnische Schule) dla uczniów w wieku 14–15 lat chcących bezpośrednio po zakończeniu edukacji obowiązkowej podjąć pracę lub kontynuować kształcenie zawodowe w systemie du‑
alnym14. W ramach roku przygotowawczego uczniowie objęci
12 Podobne rozwiązania stosowane są w państwach UE np. w Au‑
strii i Niemczech.
13 Zob. D. Dziewulak, Obowiązek szkolny, op. cit.
14 System dualny zakłada połączenie nauki teoretycznej z prak‑
tyczną nauką zawodu, która stanowi de facto wstępne szkolenie za‑
są doradztwem zawodowym oraz szkoleniem praktycznym w firmach, organizowanym w wybieranych przez uczniów za‑
wodach odpowiadających głównym dziedzinom gospodarki.
Program Polytechnische Schule obejmuje przedmioty obo‑
wiązkowe ogólne takie jak: jęz. niemiecki, matematyka, jęz.
obcy, ekonomia i nauki polityczne, religia, orientacja zawodo‑
wa i praktyczne umiejętności życiowe oraz przedmioty do wy‑
boru w ramach jednej z siedmiu specjalizacji (Fachbereiche).
Pula przedmiotów obowiązkowych i dodatkowych w ramach wybranych specjalizacji określana jest na poziomie szkoły.
Polytechnische Schule funkcjonują jako samodzielne insty‑
tucje lub są połączone z innymi – najczęściej ogólnokształcą‑
cymi – szkołami średnimi.
Kształcenie zawodowe na poziomie szkoły średniej drugie‑
go stopnia obejmuje następujące podstawowe typy szkół:
• Bildungsanstalten für Kindergartenpädagogik – szkoły zawodowe dla nauczycieli przedszkolnych,
• Bildungsanstalten für Sozialpädagogik – szkoły zawodo‑
we dla edukatorów,
• Berufsschule – zasadnicze szkoły zawodowe dla uczniów kształcących się w systemie dualnym, w których odby‑
wa się kształcenie w niepełnym wymiarze godzin rów‑
nolegle z kształceniem w miejscu pracy,
• Szkoły zawodowe o profilu medycznym,
• Berufsbildende mittlere Schulen (BMS) – szkoły średnie techniczno‑zawodowe,
• Berufsbildende höhere Schulen (BHS) – kolegia technicz‑
no‑zawodowe.
1.1. Bildungsanstalten für Kindergartenpädagogik (szkoły zawodowe dla nauczycieli przedszkolnych)
Są to szkoły 5‑letnie, które przyjmują uczniów po zakoń‑
czeniu ósmego roku edukacji (14/15 rok życia). Liczba godzin lekcyjnych nie przekracza 40 godzin tygodniowo. Szkoły przy‑
gotowują do egzaminu maturalnego i dyplomowego. Oprócz specjalizacji nauczycielskiej na poziomie przedszkolnym, szko‑
ły te kształcą również wychowawców do szkół z internatem, a także – od 1999 r. – oferują specjalizację z wczesnej edukacji i opieki (praca z dziećmi do lat 3).
W ramach Bildungsanstalten für Kindergartenpädagogik ist‑
nieje również możliwość realizowania 4‑semestralnego kursu uprawniającego do pracy w przedszkolach specjalnych.
1.2. Bildungsanstalten für
Sozialpädagogik (szkoły zawodowe dla pedagogów, wychowawców i edukatorów)
Podobnie do szkół zawodowych dla nauczycieli przedszkol‑
nych, szkoły te oferują kształcenie 5‑letnie i przyjmują kandy‑
datów, którzy ukończyli 14/15 rok życia (ósmy rok edukacji).
Bildungsanstalten für Sozialpädagogik prowadzą także kursy
wodowe. Terminujący uczniowie podejmują równoległe przyuczenie do zawodu w zakładzie pracy i kształcenie w niepełnym wymiarze w szkole. Zakład pracy pokrywa koszt części praktycznej szkolenia re‑
alizowanego na jego terenie (w tym pensje terminujących uczniów), a szkoła finansowana jest ze środków publicznych.
dla dorosłych w trybie wieczorowym. Szkoły te przygotowują do egzaminu maturalnego i dyplomowego w ramach specja‑
lizacji – praca z dziećmi i młodzieżą w ośrodkach dla dzieci i młodzieży lub ośrodkach dla młodzieży i dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych.
1.3. Berufsbildende mittlere Schulen (BMS) i Berufsbildende höhere Schulen (BHS) (szkoły techniczno‑zawodowe drugiego stopnia)
W wieku 14/15 lat uczniowie mają prawo wybrać specja‑
lizację zawodową i kształcić się w jednym z 300 techniczno‑
‑zawodowych wariantów kształcenia w różnych typach szkół.
Kształcenie może się odbywać w niepełnym wymiarze go‑
dzin w ramach systemu dualnego Berufsschulen (szkołach zawodowych, do których uczęszczają uczniowie szkolący się równolegle w miejscu pracy) lub w pełnym wymiarze godzin w szkołach średnich drugiego stopnia techniczno‑zawodo‑
wych – BMS lub kolegiach techniczno‑zawodowych także na poziomie szkoły średniej drugiego stopnia – BHS.
BMS oferują szkolenie w pełnym wymiarze pod kątem kon‑
kretnego zawodu obejmujące przedmioty ogólne i zawodowe.
Kształcenie zawodowe składa się przede wszystkim z zajęć prak‑
tycznych w warsztatach szkolnych, laboratoriach czy szkolnych kuchniach. Nauka trwa od roku do czterech lat (średnio trzy lata) i prowadzi do uzyskania tytułu wykwalifikowanego pracowni‑
ka/robotnika lub pracownika średniego szczebla. Warunkiem przyjęcia do Berufsbildende mittlere Schulen jest ukończenie ósmego roku nauki lub roku przedzawodowego. Kształcenie kończy się egzaminem zawodowym zdawanym przed komisją.
Wśród BMS dominują szkoły trzy‑ lub czteroletnie kształcące m.in. w ramach specjalizacji takich jak: specjalizacja techniczna i rzemieślnicza, handlowa, odzieżowa (projektowanie, moda), hotelarska i turystyczna, społeczna oraz rolniczo‑leśna.
BHS są kolegiami techniczno‑zawodowymi na poziomie szkoły średniej drugiego stopnia. Przyjęcie do szkół tego typu odbywa się na podstawie świadectwa ukończenia ósmego roku nauki (14/15 rok życia), a średnia ocen na świadectwie powinna być co najmniej oceną dobrą. O przyjęcie do BHS można ubiegać się także na podstawie egzaminu wstępne‑
go. Szkoły o profilu artystycznym wymagają zdania egzaminu wstępnego. Edukacja w kolegium prowadzi bezpośrednio do wykonywania zawodu, bądź kontynuowania nauki na pozio‑
mie uniwersyteckim. Nauka trwa pięć lat w pełnym wymiarze godzin. Program nauczania składa się z trzech równych czę‑
ści: edukacja ogólna, teoria zawodowa, praktyka zawodowa.
Kolegia oferują następujące ścieżki kształcenia: mechanicz‑
na, inżynieryjna, elektryczna, elektroniczna (przetwarzanie i organizacja danych), budowlana, chemiczno‑przemysłowa, informatyczna, modowa, wzornicza, turystyczna, handlowa, przemysłowa, rolniczo‑leśna. Absolwent Berufsbildende höhe�
re Schulen uzyskuje podwójne kwalifikacje: ogólne (dyplom i świadectwo maturalne) i zawodowe.
4.4. Berufsschule (zasadnicze szkoły zawodowe)
Berufsschule to zasadnicze szkoły zawodowe dla uczniów kształcących się w systemie dualnym łączącym naukę teore‑
tyczną z praktyczną nauką zawodu. Obejmują okres od 10 do
13 roku nauki czyli 16–19 rok życia ucznia. W systemie dualnym bierze w nim udział około 40 tys. przedsiębiorstw, szczególnie małych i średnich, zwłaszcza z branży handlowej, rzemieślni‑
czej, turystycznej i organizacji wypoczynku. System proponuje kształcenie w 220 zawodach. Stosunek czasu przeznaczonego przez ucznia na praktyczną naukę zawodu w miejscu pracy do nauki w szkole wynosi około 4:1. Celem kształcenia w szkole jest uzupełnienie i poszerzenie ogólnej wiedzy ucznia, a prze‑
de wszystkim zdobycie podstawowej wiedzy teoretycznej w zakresie wybranej specjalizacji. Uczeń kształcący się w sy‑
stemie dualnym jest zatrudniony na podstawie umowy cze‑
ladniczej i ma prawo do wynagrodzenia na poziomie 25–40%
początkowej pensji wykwalifikowanego pracownika. Poziom wynagrodzenia wzrasta corocznie.
W systemie dualnym kształci się około 40% uczniów koń‑
czących edukację obowiązkową, z czego jedna trzecia to dziewczęta. Najczęściej wybierane obszary kształcenia to:
handel i rzemiosło, przemysł, turystyka i wypoczynek, trans‑
port, doradztwo i informacja oraz bankowość i ubezpieczenia.
W przypadku większości specjalności uczniowie przystępują do egzaminu końcowego po trzech latach nauki. Kształcenie w systemie dualnym może zakończyć się po:
• 2,5 roku – głównie w przypadku zawodów rzemieślni‑
czych (np. cukiernik, konserwator fasad budynków i po‑
mników, masażysta),
• 3 latach – co dotyczy około 70% zawodów m.in.: pra‑
cownik biurowy, sprzedawca, fryzjer, kucharz, stolarz,
• 3,5 roku – głównie w przypadku zawodów technicz‑
nych, takich jak: mechanik samochodowy, technik labo‑
ratoryjny, optyk, fotograf itp.,
• 4 latach – np. w zawodach technik dentystyczny, tech‑
nik mechanik, technik elektryk.
Oprócz systemu dualnego w Berufsschule mogą pobierać naukę uczniowie terminujący (apprentices) czyli tacy, którzy odbywają kształcenie w niepełnym wymiarze w szkole i jed‑
nocześnie podejmują przyuczenie do zawodu w miejscu pra‑
cy. W takim przypadku kształcenie zawodowe w Berufsschule rozpoczyna się w momencie podjęcia pracy przez terminują‑
cego ucznia i trwa od 2 do 4 lat.
Regulacje dotyczące szkolenia w miejscu pracy wprowadza ustawa o kształceniu zawodowym Berufsausbildungsgesetz opracowana przez Ministerstwo Pracy i Gospodarki15.
5. Dania
W Danii obowiązek szkolny trwa 10 lat16. Kształcenie jest obowiązkowe dla uczniów w wieku od 6/7 do 16/17 lat.
Obowiązkiem szkolnym objęta jest 10‑letnia jednolita szkoła podstawowa i szkoła średnia pierwszego stopnia – Folkeskole (szkoła ludowa). Większość Folkeskole prowadzi nieobowiąz‑
kową klasę zerową oraz nieobowiązkową klasę X. Dzieci roz‑
poczynają kształcenie obowiązkowe w sierpniu tego roku kalendarzowego, w którym przypadają ich szóste urodziny.
Rodzice mogą wybrać dowolną szkołę na terenie swojej gmi‑
ny. Kształcenie w Folkeskole jest bezpłatne.
15 http://www2.wkstmk.at/wko.at/lst/rechtsinfo/BAG.html.
16 Zob. D. Dziewulak, Obowiązek szkolny, op. cit.
Kształcenie zawodowe rozpoczyna się na poziomie szkoły średniej drugiego stopnia i obejmuje uczniów w wieku 16–19 lat. Realizowane w ramach szkół średnich ogólnokształcących i szkół o profilu zawodowym.
Szkoły średnie ogólnokształcące drugiego stopnia oferują na‑
stępujące 3 programy z elementami kształcenia zawodowego:
• Program HF (program przygotowawczy do egzaminu na studia wyższe). Obejmuje uczniów w wieku 17–19 lat i trwa 2 lata. Podstawowym kryterium przyjęcia jest ukończenie Folkeskole, zdanie egzaminu końcowego z jęz. duńskiego i z dwóch wybranych przedmiotów.
Program HF kończy się egzaminem uprawniającym do wstępu na studia wyższe.
• Program HHX (program o profilu handlowym). Obejmu‑
je uczniów w wieku 16–19 lat i trwa 3 lata. Prowadzi do uzyskania dyplomu o profilu ogólnym i handlowym, uprawniającego do przyjęcia na studia wyższe. Program obejmuje kształcenie w ramach przedmiotów obowiązko‑
wych (jęz. duński, języki obce, księgowość, finanse, prawo handlowe, przetwarzanie danych, matematyka, ekono‑
mia) oraz bezpośrednio związanych z praktyką zawodową w dziedzinie biznesu, administracji i zarządzania.
• Program HTX (program o profilu technicznym). Skie‑
rowany dla uczniów w wieku 16–19 lat i trwa 3 lata.
Program obejmuje kształcenie w ramach przedmiotów obowiązkowych (jęz. duński, jęz. obce, technologia i na‑
uki przyrodnicze), przedmiotów zawodowych (teoria) oraz cykl warsztatów zawodowych i praktyk laborato‑
ryjnych. Program HTX zapewnia kwalifikacje zawodowe i wstęp na studia wyższe.
Wszystkie trzy programy są realizowane w ramach stacjo‑
narnej nauki w szkole, a ich cele i treści są nakierowane na przygotowanie kadry dla firm prywatnych. Programy kształce‑
nia zawodowego przygotowywane są w porozumieniu z pra‑
codawcami i partnerami społecznymi. Ciałem koordynującym powstawanie programów lub wprowadzenie do nich zmian jest Rada do Spraw Edukacji Zawodowej będąca organem do‑
radczym Ministra Edukacji.
Szkoły o profilu zawodowym oferują kształcenie dla ucz‑
niów miedzy 15 a 20 rokiem życia. Większość uczniów rozpo‑
czyna naukę zawodu w szkolnych strukturach lecz mogą oni najpierw rozpocząć pracę zawodową, a następnie zrealizować program kształcenia teoretycznego. W ramach szkolnictwa zawodowego najwięcej szkół kształci młodzież w kierunku bi‑
znesowym, technicznym, biznesowo‑technicznym, rolniczym oraz w kierunkach usług publicznych (np. fryzjerstwo, hotelar‑
stwo, transport itp.).
Duński system kształcenia zawodowego ma na celu prze‑
kazanie treści ogólnokształcących oraz rozwój umiejętności zawodowych i osobistych uczniów przygotowujący ich do kształcenia ustawicznego oraz aktywnego obywatelstwa.
System kształcenia zawodowego opiera się na trzech pod‑
stawowych zasadach:
• Zasada podwójnego szkolenia – kształcenie w szkole na przemian ze szkoleniem w przedsiębiorstwie. Zasada ta gwarantuje, że uczestnicy nabywają teoretyczne, prak‑
tyczne, ogólne i osobiste umiejętności, które są zbieżne z zapotrzebowaniem rynku pracy.
• Zasada udziału partnerów społecznych, zgodnie z którą partnerzy społeczni uczestniczą bezpośrednio w proce‑
sie funkcjonowania systemu kształcenia w szkole i syste‑
mu szkolenia zawodowego.
• Zasada kształcenia ustawicznego, zgodnie z którą sy‑
stem oświatowy oferuje uczniom możliwość kształcenia w każdym wieku i na każdym etapie rozwoju zawodo‑
wego.
2.2.1. Zasady realizacji programu kształcenia zawodowego
Kształcenie zawodowe składa się z dwóch okresów: wstęp‑
nego i głównego. Każdy uczeń realizuje własny plan eduka‑
cyjny, zapewniający znalezienie optymalnego połączenia za‑
interesowań i umiejętności ucznia z faktycznym przebiegiem nauki. Plan zawiera więc treści nauczania o charakterze teo‑
retycznym wraz z elementami praktyki zawodowej. W planie bierze się pod uwagę potrzeby i oczekiwania ucznia, szkoły oraz pracodawcy, u którego odbywa się praktyka zawodowa.
Takie podejście sytemu oświaty do kształcenia zawodowego wynika z założenia, że to uczeń przede wszystkim decyduje o tym jak wygląda jego ścieżka edukacyjna.
Po ustaleniu planu edukacyjnego uczeń kierowany jest na kurs wstępny. Jego celem jest utwierdzenie kandydata w wy‑
borze specjalności oraz zapewnienie możliwości przyjrzenia się różnym programom, głównie w praktyce, i skorzystania z rad dotyczących wyboru zawodu, możliwości edukacyjnych.
Po okresie wstępnym uczeń dokonuje wyboru programu, w którym chce się dalej kształcić. Kurs trwa zazwyczaj od 20 do 25 tygodni, z czego 5 tygodni poświęcone jest obowiąz‑
kowemu kształceniu ogólnemu, 5 tygodni kształceniu zawo‑
dowemu, a pozostałe 10 tygodni – innym przedmiotom za‑
wodowym, które mają rozszerzyć wiedzę ucznia o dziedzinie, w której pragnie się specjalizować. W przypadku szkolenia technicznego kurs może być przedłużony do ok. 60 tygodni.
W przypadku szkolenia handlowego okres kursu wstępnego jest dłuższy i trwa od min. 38 tygodni do maksimum 2 lat. Po zakończeniu kursu wstępnego, uczniowie są przyjmowani na kurs główny, co oznacza, że muszą podpisać umowę o szkole‑
niu z pracodawcą. Kurs składa się z kształcenia teoretycznego i praktycznego szkolenia. Od roku szkolnego 2008/09 obowią‑
zuje 12 ścieżek edukacyjnych, z których każda prowadzi do specjalistycznych kursów głównych.
Ok. 50–70% okresu szkolenia ma miejsce w miejscu pracy, a 30–50% na terenie placówki szkolnej. Zajęcia są zorganizowa‑
ne w systemie blokowym (bloki 5–10‑tygodniowe), czyli szko‑
lenie teoretyczne przeplata się z praktyką zawodową w miej‑
scu pracy. Całkowity czas trwania kursu nie przekracza 3,5 roku.
Kurs rozpoczyna się od szkolenia praktycznego w zakładzie pracy, a po nim następuje kilka okresów kształcenia teoretycz‑
nego w szkole naprzemiennie z praktykami w miejscu pracy.
Celem kursu jest takie przygotowanie uczniów, aby ich kom‑
petencje odpowiadały potrzebom rynku pracy. Szkolenie prak‑
tyczne odbywa się w jednej lub kilku firmach lub instytucjach.
Znalezienie miejsca praktyki należy do ucznia. Przed roz‑
poczęciem praktyki uczeń podpisuje umowę z pracodawcą.
Umowa określa warunki całości szkolenia, w tym: okresy nauki w szkole i szkolenia w firmie oraz egzamin końcowy. Umowa jest zawsze sporządzana na piśmie; w przypadku uczniów nie‑
pełnoletnich konieczna jest zgoda rodziców.
W Danii w ramach kształcenia zawodowego istnieje tak‑
że system zasadniczych szkół zawodowych Produktionsskole (szkoły produkcyjne). Grupą docelową dla tych szkół są oso‑
by poniżej 25 roku życia nie posiadające wykształcenia zawo‑
dowego oraz uczniowie, którzy nie ukończyli żadnego szczeb‑
la kształcenia. Nauka w Produktionsskole trwa maksymalnie 12 miesięcy. Uczniowie, którzy w trakcie nauki podejmą pracę lub rozpoczną praktykę zawodową w innym miejscu, mogą w każdym momencie zrezygnować z tego typu szkoły. Naj‑
częściej uczniowie pozostają w szkole ok. 5 miesięcy. Charak‑
terystyczną cechą Produktionsskole jest elastyczność progra‑
mów i metod nauczania. Nauka jest dostosowana do potrzeb wynikających z praktycznych sytuacji, nie ma egzaminów ani obowiązkowych przedmiotów, choć w każdej z tych szkół ucz‑
niowie mogą uczęszczać na lekcje języka duńskiego, nauk spo‑
łecznych, matematyki, nauk politycznych. Najbardziej typowe dziedziny kształcenia zawodowego w szkołach produkcyjnych to: rolnictwo, ogrodnictwo, leśnictwo, hodowla ryb, przemysł tekstylny, produkcja paneli słonecznych, stolarstwo, wyrób pa‑
miątek. Dziedziny i typ kształcenia ustalany jest w porozumie‑
niu z przedstawicielami lokalnego biznesu. Założeniem szkół produkcyjnych jest umożliwienie uczniom zdobycia kwalifika‑
cji, które pozwolą im następnie na kontynuację kształcenia za‑
wodowego. W Danii funkcjonuje ok. 90 szkół produkcyjnych.
3. Holandia
W Holandii obowiązkiem szkolnym objęci są uczniowie w wieku od 5 do 18 roku życia. Obowiązek szkolny trwa ogó‑
łem 13 lat17. Uczniowie muszą kształcić się w szkole w pełnym wymiarze czasu przez 12 pełnych lat szkolnych i w każdym przypadku do końca roku szkolnego, w którym kończą 16 lat.
Następnie powyższy obowiązek jest uzupełniony tzw. obo‑
wiązkiem w niepełnym wymiarze w placówce prowadzącej kształcenie w ramach obowiązku nauki co najmniej dwa razy w tygodniu przez kolejny rok. Młodzi ludzie, którzy odbywają kształcenie praktyczne na podstawie odpowiedniej umowy w określonym sektorze zatrudnienia, uczęszczają na zajęcia raz w tygodniu w ramach urlopu szkoleniowego i pracują w pozostałe dni tygodnia.
Szczeble kształcenia objęte obowiązkiem szkolnym to:
1. Szkolnictwo podstawowe (Primair onderwijs) – wiek:
5–12 lat.
2. Szkolnictwo średnie (Voortgezet onderwijs):
• Szkoły średnie przygotowujące do podjęcia studiów wyższych (Voorbereidend wetenschappelijk onder�
wijs – VWO) – wiek: 12–18 lat,
• Szkoły średnie prowadzące kształcenie ogólne na wyższym etapie (Hoger algemeen voortgezet onder�
wijs – HAVO) – wiek: 12–17 lat,
• Szkoły średnie prowadzące kształcenie przedzawo‑
dowe (Voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs – VMBO) – wiek: 12–16 lat,
• Szkoły średnie prowadzące kształcenie specjalne (Speciaal voortgezet onderwijs) – wiek: 12–18/20 lat.
Kształcenie w szkole podstawowej jest bezpłatne. Do szkoły średniej przyjmuje się uczniów po ukończeniu szko‑
ły podstawowej lub specjalnej szkoły podstawowej, na ogół w wieku 12 lat. Decyzje w sprawie przyjęcia do szkoły VMBO, HAVO lub VWO podejmuje organ prowadzący (zarząd szkoły),
17 Zob. D. Dziewulak, Obowiązek szkolny, op. cit.
który może powołać komisję rekrutacyjną, aby podejmowała takie decyzje w jego imieniu. Rekrutacja do szkół VMBO, HAVO i VWO odbywa się na podstawie oceny predyspozycji uczniów.
W tym celu najczęściej w ostatniej klasie szkoły podstawowej przeprowadza się ogólnokrajowe sprawdziany, które pozwa‑
lają ocenić poziom wiedzy i umiejętności uczniów.
3.1. Szkolnictwo zawodowe (middelbaar beroepsonderwijs – MBO)
Szkolnictwo zawodowe obejmuje uczniów, którzy ukończy‑
li 16 lat. Zapewnia szkolenie teoretyczne i praktyczne w wielu dziedzinach kształcenia zawodowego. Uczestnicy programów płacą czesne, a jeśli uczestniczą w kształceniu zawodowym w ramach systemu szkolnego w pełnym wymiarze czasowym, to przysługuje im pomoc finansowa ze strony państwa.
Kształcenie zawodowe MBO (na poziomie szkoły średniej drugiego stopnia) odzwierciedla strukturę sektorów gospo‑
darczych: biznes, inżynieria i technologia, usługi dla ludności (społeczne i indywidualne) oraz opieka zdrowotna. System kształcenia zawodowego oparty został w Holandii na kursach zawodowych, które realizowane są na czterech poziomach edukacyjnych prowadzących do uzyskania różnych kwalifika‑
cji. Różny jest też czas trwania szkolenia.
Czas trwania kursów według systemu krajowych kwalifika‑
cji zawodowych (obowiązujący od 1996 r.) wynosi odpowied‑
nio:
• szkolenie pomocnika, asystenta: od 6 do 12 miesięcy,
• podstawowe szkolenie zawodowe: 2–3 lata,
• szkolenie zawodowe: od 2 do 4 lat,
• szkolenie kadry kierowniczej średniego szczebla: od 3 do 4 lat,
• szkolenie specjalistyczne: od roku do 2 lat,
• inne kursy: przynajmniej 15 tygodni.
We wszystkich dziedzinach obowiązują cztery poziomy kursów:
• poziom pierwszy asystencki – wyposaża w umiejętno‑
ści w zakresie wykonywania podstawowych zadań i jest adresowany do tych, którzy nie są w stanie zdobyć kwa‑
lifikacji na poziomie drugim. Uczestnicy otrzymują cer‑
tyfikat;
• poziom drugi – podstawowe szkolenie zawodowe przy‑
gotowuje do wykonywania zadań na nieco wyższym poziomie. Dyplom ukończenia tego poziomu jest zara‑
zem kwalifikacją minimum, którą każdy podejmujący pracę powinien posiadać;
• poziom trzeci – zawodowy. Posiadacz dyplomu na tym poziomie ma prawo wykonywać zadania samodzielnie, ma także obowiązek nadzorowania innych w zakresie stosowania podstawowych procedur;
• poziom czwarty – przygotowuje do samodzielnego wy‑
konywania zawodu. Przeznaczony dla osób pragnących zdobyć umiejętności specjalistyczne lub dla kadry kie‑
rowniczej średniego szczebla. Szkolenie zakłada uzyska‑
nie specjalistycznych umiejętności zawodowych i przy‑
gotowuje do przyjęcia obowiązków organizacyjnych na różnych poziomach hierarchii zawodowej.
Kształcenie zawodowe prowadzone jest w Holandii przez placówki podległe Ministerstwu Edukacji i Ministerstwu Rol‑
nictwa. Odbywa się w ramach Regionalnych Centrów Szko‑
leniowych (ROC)18. Instytucje te mają za zadanie oferować specjalnie zaprojektowane kursy dla osób szukających pracy, pracujących oraz młodych ludzi bez doświadczenia zawodo‑
wego. Placówki ROC łączą edukację formalną z możliwością pracy zawodowej. W Holandii działa ponad 40 ośrodków tego typu oferując kursy szkoleniowe w wybranych zawodach. Ist‑
nieje także 13 ośrodków kształcenia w dziedzinie rolnictwa.
Wszystkie kursy zawodowe są w bazie Centralnego Rejestru Kursów Zawodowych tzw. CREBO. Jest to rejestr, który określa, jakie instytucje prowadzą poszczególne kursy i jakie kwalifika‑
cje przysługują po ich zakończeniu. W 2012 r. zarejestrowano ok. 700 różnych kwalifikacji zawodowych. Przyjmuje się zasa‑
dę, że każdy kurs powinien być oferowany w dwóch warian‑
tach (dwie alternatywne ścieżki kształcenia). Obecnie taka możliwość dotyczy nieco ponad połowy wszystkich kursów.
W programie każdego kursu znajduje się część o charakterze praktycznym. Praktyczne szkolenie odbywa się na podstawie trójstronnej umowy zawieranej pomiędzy instytucją szkolącą, uczniem a firmą, w której odbywa się praktyka. Umowa obej‑
muje prawa i obowiązki każdej ze stron, ustala liczbę godzin szkolenia, sposoby monitorowania ucznia oraz to, jakie umie‑
jętności będą oceniane i w jaki sposób.
4. Niemcy
W Niemczech długość trwania obowiązku szkolnego zależ‑
na jest od landu i rodzaju kształcenia. Kształcenie w pełnym wymiarze jest obowiązkowe dla uczniów od 6 do 15 lub 16 roku życia, a kształcenie w niepełnym wymiarze obowiązuje od 6 do 18 roku życia19.
Obowiązek szkolny obejmuje następujące szczeble kształ‑
cenia:
• Szkoła podstawowa (Grundschule) – wiek 6–10 lat (6–12 lat w Berlinie i Brandenburgii),
• Szkoły średnie pierwszego stopnia (Orientierungsstufe – faza „orientacji” w różnych rodzajach szkół lub jako od‑
rębna jednostka organizacyjna) – wiek: 10–12 lat,
• Szkoły średnie pierwszego stopnia Gymnasium, Real�
schule, Hauptschule, Gesamtschule (rodzaje szkół prowa‑
dzące kilka cykli kształcenia) – wiek:10/12–15/16 lat,
• Szkoły średnie drugiego stopnia – wiek od 15/16 do 18/19 lat.
Na ogół dzieci przyjmuje się do Grundschule od 6 roku ży‑
cia. Dzieci objęte obowiązkiem nauki szkolnej wstępują do jednakowej dla wszystkich lokalnej szkoły podstawowej. Przej‑
ście ze szkoły podstawowej do jednej z kilku rodzajów szkół średnich odbywa się zgodnie z różnymi przepisami, zależnie od ustawodawstwa danego landu. O wyborze szkoły średniej pierwszego stopnia decydują rodzice, na podstawie oceny do‑
konanej przez szkołę podstawową. Przyjęcie do różnych szkół średnich może być uzależnione od wyników w nauce i/lub decyzji władz edukacyjnych. Kształcenie obowiązkowe jest w całości bezpłatne.
18 Centraal toegangsloket voor het onderwijs in Nederland, http://
www.roc.nl/default.php.
19 Zob. D. Dziewulak, Obowiązek szkolny, op. cit.
Edukacja zawodowa rozpoczyna się na poziomie szkoły średniej drugiego stopnia. Istnieją dwie ścieżki umożliwiające zdobycie kwalifikacji zawodowych:
• kształcenie w szkole średniej drugiego stopnia o profilu zawodowym,
• kształcenie w systemie dualnym.
4.1. Szkoły średnie drugiego stopnia o profilu zawodowym
a) Berufsfachschulen – szkoła zawodowa
Berufsfachschulen przygotowuje do zawodu (jednego bądź kilku) oferując wstępne szkolenie zawodowe w jednym lub kil‑
ku zawodach regulowanych lub prowadzi do uzyskania peł‑
nych kwalifikacji zawodowych w określonym zawodzie. Oferu‑
ją również dalszą edukację ogólną. Berufsfachschulen kształcą w kierunkach: biznesowym, języków obcych, sztuki, rzemiosła, pracy społecznej, pracy w sektorze zdrowia. Listę konkretnych zawodów reguluje prawo federalne. W przypadku, gdy uczeń nie uzyskuje pełnych kwalifikacji kończąc ten typ szkoły, ukoń‑
czenie szkoły może zostać zaliczone do formalnego szkolenia w zawodzie, który wymaga takiego stażu. Absolwenci Berufs�
fachschulen mogą również przystąpić do egzaminu walidacyj‑
nego przed odpowiednim organem (jeśli dany land przyjął odpowiednie regulacje, które to umożliwiają) i potwierdzić swoje kwalifikacje oraz ich zgodność z kwalifikacjami naby‑
wanymi w systemie dualnym. Warunkiem przyjęcia do Berufs�
fachschule jest certyfikat ukończenia edukacji obowiązkowej.
Czas trwania nauki, w zależności od specjalizacji, wynosi od 1 roku do 3 lat (16–19 lat).
b) Fachoberschule – szkoła średnia techniczna
Fachoberschule trwa dwa lata (obejmuje 11. i 12. rok eduka‑
cji, dla uczniów w wieku 16–18 lat); kształci w kierunku ogól‑
nym oraz specjalistycznym (w zakresie wiedzy teoretycznej i praktycznej), prowadzi do zdobycia kwalifikacji umożliwia‑
jących kształcenie na poziomie wyższym w Fachhochschule.
W niektórych landach ten typ szkoły umożliwia kształcenie o 1 rok dłużej (13. rok edukacji) i przygotowuje do egzaminów uprawniających do kontynuowania edukacji na poziomie wyższym.
Dziedziny kształcenia to: biznes i administracja, kierunki techniczne, żywienie, rolnictwo, praca społeczna i zdrowie, projektowanie, bioinżynieria i ochrona środowiska. Kształce‑
nie obejmuje naukę w szkole i szkolenie praktyczne. Przed‑
mioty obowiązkowe bez względu na specjalizację obejmują:
jęz. niemiecki, wiedzę o społeczeństwie, matematykę, nauki przyrodnicze, język obcy i przedmiot zawodowy. Szkolenie praktyczne odbywa się w pierwszym roku nauki (11. roku edu‑
kacji) w miejscu pracy (fabryce, firmie, instytucji) związanej z wybraną specjalizacją. Zaliczona wcześniej praktyka zawo‑
dowa może powodować przejście bezpośrednio na kolejny, czyli 2. rok (12. rok edukacji).
c) Berufliches Gymnasium/Fachgymnasium
Berufliches Gymnasium/Fachgymnasium to wyższy poziom Gymnasium ze specjalizacją zawodową. Gymnasium z zasady oferuje ciągły tok nauki od 5. do 12. lub 13. roku edukacji.
Ten typ szkoły nie ma odpowiednika na niższym poziomie – w praktyce w niektórych landach są to ostatnie 3 lata Gymnasi�
um ze specjalizacjami zorientowanymi na konkretne zawody.
Przedmioty zawodowe są dodane do programów nauczania ogólnego obowiązującego w szkole ogólnokształcącej na tym poziomie i są zdawane podczas egzaminu końcowego.
Przedmioty zawodowe takie jak np.: przedsiębiorczość, bi‑
znes, technika, technologia informacyjna, żywienie, agrono‑
mia, nauki społeczne i o zdrowiu, jeśli są realizowane w trybie intensywnym, mogą być zdawane na egzaminie maturalnym zamiast przedmiotów ogólnych. Niektóre Berufliches Gymna�
sium/Fachgymnasium oferują uczniom możliwość uzyskania podwójnych kwalifikacji, tj. kwalifikacji umożliwiających pod‑
jęcie studiów wyższych, zgodnie z prawem obowiązującym na terenie danego landu. Ten typ kształcenia zawodowego ofe‑
rują również inne instytucje np. Oberstufenzentren (centrum wyższego kształcenia zawodowego), trwa ono zazwyczaj od 3 do 4 lat.
d) Berufsoberschule – zawodowa szkoła średnia
Szkolnictwo typu Berufsoberschule powstało w niektórych landach w celu umożliwienia uczniom, którzy kształcili się w systemie dualnym, dostępu do edukacji na poziomie wyż‑
szym. Kształcenie w Berufsoberschule trwa 2 lata w pełnym wy‑
miarze godzin i kończy się egzaminem maturalnym.
Niektóre szkoły oferują także odpowiednio dłuższy cykl kształcenia w niepełnym wymiarze godzin. Uczniowie przyj‑
mowani są do Berufsoberschule na podstawie Mittlerer Schul�
abschluss – certyfikatu uzyskiwanego po ukończeniu szkoły średniej pierwszego stopnia – oraz po odbyciu dwóch lat kształcenia zawodowego lub pięciu lat praktyki zawodowej.
4.2. Kształcenie w systemie dualnym Ponad 2⁄3 młodzieży kończącej szkołę obowiązkową wybie‑
ra jako dalszą ścieżkę edukacyjną kształcenie zawodowe w sy‑
stemie dualnym. Trwa ono 2 lub 3 lata, w zależności od wy‑
boru specjalizacji (zawodu). System nazywany jest dualnym ponieważ zakłada, że nauka odbywa się w dwóch miejscach:
zakładzie pracy oraz szkole (Berufsschule). Celem systemu jest zapewnienie możliwie najlepszej edukacji zawodowej, tj. właś‑
ciwie skonstruowanego profilu kształcenia umożliwiającego zdobycie umiejętności, wiedzy i kwalifikacji zawodowych nie‑
zbędnych do wykonywania danego zawodu w zmieniających się okolicznościach rynku pracy. System umożliwia ponadto zdobycie wymaganego doświadczenia zawodowego. Uczeń kończący kształcenie w systemie dualnym posiada formalne kwalifikacje do podjęcia pracy w jednym z 350 zawodów re‑
gulowanych.
Jedynym warunkiem koniecznym do rozpoczęcia nauki w systemie dualnym jest uzyskanie świadectwa ukończenia szkoły obowiązkowej. Nie ma innych dodatkowych wyma‑
gań – możliwość kształcenia w systemie dualnym jest otwarta dla wszystkich.
Większość kandydatów decyduje się na podjęcie kształce‑
nia w tym systemie od razu po zakończeniu edukacji na po‑
ziomie średnim pierwszego stopnia, choć około 20% uczniów wybiera tę formę kształcenia dopiero po ukończeniu szkoły średniej drugiego stopnia.
Młoda osoba podejmująca szkolenie zawodowe w syste‑
mie dualnym jest zatrudniona na podstawie umowy cywilno‑
‑prawnej pomiędzy nią, a firmą oferującą szkolenie. Na podsta‑
wie umowy, uczeń ma obowiązek podjąć szkolenie praktyczne
