Doradztwo edukacyjno-zawodowe w szkolnictwie zawodowym w Polsce i w wybranych państwach Unii Europejskiej
Dobromir Dziewulak
Educational and vocational counselling in vocational education in Poland and in selected countries of the European Union
The article deals with educational and vocational counselling services available within the vocational education system in Po‑
land and selected countries of the European Union. It presents basic definitions and concepts which are used to specify the topics of counselling. The author also gives a brief overview of the functioning of educational and vocational counselling in vocational education institutions in the following countries: Poland, Austria, France, Finland, Slovakia, Hungary and the United Kingdom.
Wstęp
Literatura dotycząca zagadnień i problemów orientacji, po‑
radnictwa i doradztwa zawodowego jest wyjątkowo bogata, przy tym wieloaspektowa, a więc i system pojęciowy tej dzie‑
dziny wiedzy pozostaje mocno zróżnicowany. W literaturze pedagogicznej, psychologicznej i socjologicznej, a szczegól‑
nie w literaturze zawodoznawczej, spotkać się można z takimi terminami, jak: orientacja szkolna i zawodowa, orientacja i po‑
radnictwo zawodowe, poradnictwo zawodowe, poradnictwo i doradztwo zawodowe, doradztwo zawodowe, preorientacja zawodowa, reorientacja zawodowa, selekcja zawodowa. Róż‑
ni autorzy różnie je określają i interpretują, kierując się m.in.:
okresem lub zakresem oddziaływań zawodoznawczych, form‑
ami i metodami działań zawodoznawczych oraz wynikami oddziaływań zawodoznawczych. W środowisku specjalistów trwa dyskusja, które z tych pojęć można uznać jako dominują‑
ce i podstawowe. Jednakże większość źródeł zwartych – w tym Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku (tom III)1 – wskazuje na dominację trzech równoważnych i dopełniających się termi‑
nów, którymi są: orientacja zawodowa, poradnictwo zawodo‑
we oraz doradztwo zawodowe. Poniżej przedstawiono skróto‑
wy przegląd najczęściej występujących definicji i pojęć.
1 Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. III, Warszawa 2004, s. 920–923.
Podstawowe definicje i pojęcia
Orientacja zawodowa (a właściwie orientacja szkolna i za‑
wodowa lub szerzej – orientacja edukacyjna i zawodowa) to wszelkie oddziaływania wychowawcze i informacyjne, mające na celu umożliwienie podjęcia właściwej decyzji o wyborze zawodu, decyzji uwzględniającej zarówno zainteresowania i predyspozycje danej osoby, jak i potrzeby rynku pracy. Na orientację zawodową składa się więc: wiedza o zawodach i o psychofizycznych wymaganiach związanych z ich wyko‑
nywaniem; indywidualna ocena zainteresowań i własnych predyspozycji, wiedza o sposobie zdobywania kwalifikacji w wybranym zawodzie, rozeznanie w potrzebach rynku pracy w danym kraju. Od lat 60. i 70. XX w. w naukach pedagogicz‑
nych używa się w zasadzie pojęcia orientacja szkolna i zawo‑
dowa. Orientacja zawodowa, oznaczająca przygotowanie wy‑
kwalifikowanych kadr na potrzeby gospodarki, nie obejmuje aspektu edukacyjnego, ważnego z punktu widzenia rozwoju zawodowego. Tak więc dopiero połączenie orientacji szkolnej i zawodowej tworzy spójny system działań wychowawczych, edukacyjnych i informacyjnych, umożliwiających młodemu człowiekowi podjęcie optymalnej decyzji w sprawie wyboru zawodu. Podstawowym ogniwem realizującym zadania orien‑
tacji zawodowej jest szkoła, która – oprócz pełnienia funkcji edukacyjnej – powinna stwarzać uczniom warunki optymal‑
nego rozwoju psychofizycznego i intelektualnego (np. zajęcia
fakultatywne i pozalekcyjne), jak również przygotowywać do wyboru zawodu, m.in. przez informacje o zawodach oraz kształtowanie nawyków i umiejętności dobrej pracy. Ze szkołą powinni ściśle współpracować w tym zakresie rodzice, porad‑
nie zawodowe i inne organizacje oraz instytucje, np. służba zdrowia. Problem orientacji zawodowej dotyczy nie tylko mło‑
dzieży, ale także ludzi dorosłych, już pracujących i wykonują‑
cych określony zawód, ale z różnych przyczyn zmieniających pracę – jest to wówczas orientacja zawodowa ustawiczna, polegająca na konieczności dostosowania kwalifikacji do no‑
wych wymagań wynikających z postępu technicznego czy też z „zanikania” starych zawodów2.
Poradnictwo zawodowe przez polskich autorów, definio‑
wane jest m.in. jako:
• pogłębienie wiedzy o wybranej grupie zawodów i przy‑
gotowanie do pracy w tych grupach,
• kształtowanie pożądanej społecznie motywacji i posta‑
wy zawodowej,
• zapoznanie z zapotrzebowaniem rynku pracy na kadry dla konkretnych zawodów w warunkach bezrobocia,
• pomaganie w realnej ocenie przydatności zawodowej i w samookreśleniu3.
W literaturze zagranicznej problematyka poradnictwa zawodowego jest analizowana najczęściej w powiązaniu z orientacją zawodową lub z doradztwem zawodowym. Takie podejście wiąże się z rozpatrywaniem poradnictwa zawodo‑
wego w 3 aspektach:
• jako system instytucji, zbiorowości społecznych, organi‑
zacji, a także idei i systemów wartości;
• jako zestaw różnych działań mających w ramach insty‑
tucji i organizacji przekazywać członkom społeczności określoną wiedzę i wartości;
• jako stan poinformowania społeczeństwa, przygotowa‑
nia do wyboru zawodu, a także jako zasób wiedzy i po‑
ziom zainteresowania ta problematyką.
Doradztwo (ang. guidance, fr. guider, niem. Antraten, ros. консультирование) – jest procesem społecznym, który przebiega w interakcji dwupodmiotowej. Jego wyróżnikami są dobrowolność, dialog, spotkanie podmiotów prowadzą‑
ce do zmiany w każdym z nich i w ich położeniu. Celem tak pojmowanego doradztwa jest wspomaganie człowieka w sa‑
modzielnym osiąganiu przez niego dojrzałości poprzez roz‑
wijanie racjonalności, krytycyzmu i odwagi w ocenie i wybo‑
rach4. Nazwa doradztwo zawodowe została upowszechniona w Polsce w latach dziewięćdziesiątych w związku z podejmo‑
wanymi próbami wprowadzania rozwiązań stosowanych w państwach Unii Europejskiej w zakresie świadomego wy‑
boru zawodu. Najczęściej używana jest amerykańska definicja Raya Lamba, który stwierdza, że doradztwo zawodowe jest to proces, w którym doradca zawodowy pomaga człowieko‑
wi (uczniowi, klientowi) w osiągnięciu lepszego zrozumienia
2 http://biznes.pwn.pl/haslo/3951761/orientacja‑zawodowa.html.
3 Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. III, Warszawa 2004, s. 920–923.
4 M. Czerepaniak‑Walczak, Doradztwo w reformowanej szkole – gimnazjum jako ośrodek doradztwa [w:] Podejmowanie decyzji zawo- dowych przez młodzież i osoby dorosłe w nowej rzeczywistości społeczno -politycznej, B. Wojtasik (red.), Wrocław 2001.
siebie samego w odniesieniu do środowiska pracy, aby umoż‑
liwić mu realistyczny wybór lub zmianę zatrudnienia lub też osiągnięcie właściwego dostosowania zawodowego5. We‑
dług innego spojrzenia na zagadnienie jest to proces w dużej mierze werbalny, w którym doradca i osoba zainteresowana (uczeń, klient) współpracują w dynamiczny sposób w celu osiągnięcia lepszego samozrozumienia oraz doprowadzenia do podejmowania przez ucznia „dobrych” decyzji zawodo‑
wych, przy czym to podejmujący decyzje odpowiedzialny jest za swoje działania6. Wybór własnej ścieżki kariery nie jest wyłącznie problemem ucznia, młodego człowieka czy nawet jego rodziny. Jest to także akt, którego konsekwencje mają wyraźnie społeczny charakter. Jednym z takich społecznych kontekstów decyzji o dalszej drodze edukacji, a w dalszej per‑
spektywie, funkcjonowania w określonej roli zawodowej, jest wpływ, jaki ma – lub może mieć – na nią szkoła. Dlatego okres pobytu w szkole powinien być przez uczniów wykorzystany na zdobycie informacji o różnych zawodach i ich wymaga‑
niach, na odkrycie własnych możliwości, ustalenie celów na przyszłość oraz uświadomienie sobie swoich słabych stron, ewentualnych ograniczeń czy braków.
Współczesna działalność doradztwa zawodowego sku‑
piona jest na aspekcie edukacyjnym (stąd pojęcie doradztwo edukacyjno‑zawodowe lub inaczej doradztwo szkolno‑zawo‑
dowe), czyli pomaga dzieciom, młodzieży i dorosłym w plano‑
waniu i podejmowaniu decyzji dotyczących wyboru kierunku kształcenia i wyboru przyszłego zawodu. Dostarcza informacji o rynku pracy i możliwościach edukacyjnych, czyni je bardziej dostępnymi poprzez systematyzację, organizację i udostęp‑
nianie w możliwie każdym miejscu i czasie. Termin „doradztwo zawodowe” niejednokrotnie jest utożsamiany z pojęciem „po‑
radnictwo zawodowe” i używany z nim zamiennie. W polskich publikacjach można spotkać różne sposoby definiowania doradztwa i określania jego różnic i podobieństw z poradni‑
ctwem. Najczęściej jednak pojęcie poradnictwa zawodowego (ang. vocational guidance, vocational counselling, fr. orientation professionnelle, niem. Berufberatung, ros. профессиональная консультация) definiowane jest jako działalność osoby po‑
trzebującej pomocy, która wchodzi w relację z osobą udzie‑
lającą porady w celu określenia optymalnych dróg rozwoju zawodowego jednostki.
Celem doradztwa zawodowego jest:
• Świadczenie pomocy uczniowi w dotarciu do informacji o nim samym, w taki sposób aby mógł poznać siebie, zorientować się we własnych upodobaniach i zaintere‑
sowaniach, cechach charakteru i usposobienia. Uświa‑
domienie uczniowi jego mocnych i słabych stron.
• Zapoznanie ucznia z informacjami o interesujących go zawodach, zarobkach, warunkach pracy i wymaganiach psychofizycznych.
• Przybliżenie wiedzy o rynku pracy, możliwościach zatrud‑
nienia w miejscu zamieszkania i najbliższym regionie.
• Poinformowanie ucznia o sposobach kontaktowania się z pracodawcą.
Osobą zajmującą się doradztwem zawodowym jest do‑
radca zawodowy lub nauczyciel, który przeszedł odpowied‑
5 R. Lamb, Poradnictwo zawodowe w zarysie. Zeszyty informacyjno- metodyczne doradcy zawodowego, Warszawa 1998.
6 S. Cramer, E. Herr, Planowanie kariery zawodowej, Warszawa 2001.
nie przeszkolenie w zakresie doradztwa. Doradca zawodowy (ang. occupational counsellor, franc. conseiller d’orientation, niem. Berufsberater) pomaga w podejmowaniu decyzji doty‑
czącej przyszłej pracy i przygotowania do niej7. Do jego głów‑
nych zadań należy8:
• gromadzenie, opracowywanie i aktualizowanie infor‑
macji o zawodach (stanowiskach pracy), instytucjach kształcenia zawodowego oraz możliwościach uzyskiwa‑
nia kwalifikacji zawodowych jak również o potrzebach rynku pracy;
• wykonywanie diagnostycznych badań przydatności do określonego zawodu, oraz opracowywanie wyników tych badań;
• systematyczne diagnozowanie zapotrzebowania ucz‑
niów na informacje edukacyjne i zawodowe oraz na po‑
moc w planowaniu kształcenia i kariery zawodowej;
• prowadzenie odpowiedniej dokumentacji osób zgła‑
szających się po poradę, w tym archiwizowanie wyko‑
nywanych testów i ćwiczeń;
• gromadzenie, aktualizacja i udostępnianie informacji edukacyjnych i zawodowych właściwych dla danego poziomu kształcenia;
• wskazywanie uczniom, rodzicom i nauczycielom dodat‑
kowych źródeł informacji na poziomie regionalnym, ogól‑
nokrajowym, europejskim i światowym dotyczących:
– rynku pracy,
– trendów rozwojowych w świecie zawodów i zatrud‑
nienia,
– wykorzystania posiadanych uzdolnień i talentów przy wykonywaniu przyszłych zadań zawodowych, – instytucji i organizacji wspierających funkcjonowa‑
nie osób niepełnosprawnych w życiu codziennym i zawodowym,
– alternatywnych możliwości kształcenia dla uczniów z problemami emocjonalnymi i dla uczniów niedo‑
stosowanych społecznie,
– programów edukacyjnych Unii Europejskiej,
• udzielanie indywidualnych porad uczniom i rodzicom;
• prowadzenie grupowych zajęć aktywizujących, przygo‑
towujących uczniów do świadomego planowania karie‑
ry i podjęcia roli zawodowej;
• koordynowanie działalności informacyjno‑doradczej prowadzonej przez szkołę;
• wspieranie w działaniach doradczych rodziców i na‑
uczycieli poprzez organizowanie spotkań szkoleniowo‑
‑informacyjnych, udostępnianie informacji i materiałów do pracy z uczniami;
• współpraca z radą pedagogiczną w zakresie tworzenia i zapewnienia ciągłości działań wewnątrzszkolnego sy‑
stemu doradztwa zawodowego, realizacji działań z za‑
kresu przygotowania uczniów do wyboru drogi zawo‑
dowej, zawartych w programie wychowawczym szkoły i programie profilaktyki;
• współpraca z instytucjami wspierającymi wewnątrz‑
szkolny system doradztwa zawodowego, w szczegól‑
ności z poradniami psychologiczno‑pedagogicznymi, w tym poradniami specjalistycznymi, oraz innymi in‑
7 G. Tadeusiewicz, Edukacja w Europie, Warszawa–Łódź 1997, s. 110.
8 http://www.gazeta.edu.pl/Orientacja_zawodowa_czyli_plano‑
wanie_kariery‑95_372‑0.html.
stytucjami świadczącymi poradnictwo i specjalistyczną pomoc uczniom i rodzicom.
1. Doradztwo edukacyjno- zawodowe w szkolnictwie zawodowym w Polsce
W Polsce regulacje prawne dotyczące doradztwa eduka‑
cyjno‑zawodowego obowiązują wszystkie szkoły i placówki systemu oświaty, a zatem w samym szkolnictwie zawodowym nie ma odrębnych rozwiązań i uregulowań dotyczących do‑
radztwa9. Sposób realizacji poszczególnych zadań z obszaru doradztwa edukacyjno‑zawodowego dostosowany jest do konkretnego etapu kształcenia. Szkoły zawodowe koncentrują się zatem na poszerzonej orientacji zawodowej oraz procesie reorientacji zawodowej. Działania te polegają przede wszyst‑
kim na pobudzaniu uczniów do refleksji związanej z oceną samego siebie i swoich możliwości, a także na przygotowaniu ich do odnalezienia się na rynku pracy, a w konsekwencji do podjęcia pracy. W szkołach zawodowych w zakresie doradz‑
twa edukacyjno‑zawodowego podejmowane są następujące działania:
• uświadomienie uczniom zmian, które zaszły na rynku pracy, i ich konsekwencji;
• kształcenie umiejętności samodzielnego poszukiwania pracy – zachowania się podczas rozmowy kwalifikacyj‑
nej, sporządzania dokumentów aplikacyjnych;
• uświadomienie uczniom roli uczenia się przez całe życie i potrzeby ciągłego doskonalenia się;
• udzielanie informacji zawodowej o dostępnych możli‑
wościach rozwijania zainteresowań zawodowych ucz‑
niów.
1.1. Przepisy prawne regulujące funkcjonowanie doradztwa
edukacyjno-zawodowego w polskim systemie oświaty
Doradztwo edukacyjno‑zawodowe w polskim systemie oświaty regulowane jest przez następujące akty prawne:
• ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświa‑
ty (Dz.U. z 2004 r. nr 256, poz. 2572, ze zm.) i przepisy wykonawcze do ustawy regulują sposób świadczenia usług doradczych w szkołach i placówkach oświato‑
wych. Ustawa stanowi, iż system oświaty zapewnia m.in.
przygotowanie uczniów do wyboru zawodu i kierunku kształcenia, zapewnia warunki do rozwoju zaintereso‑
wań i uzdolnień uczniów przez organizowanie zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych oraz kształtowanie aktywności społecznej i umiejętności spędzania czasu wolnego (art. 1 pkt 14 i 15 ustawy);
• ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (Dz.U. z 2006 r. nr 97, poz. 674 ze zm.) w art. 42 ust. 7
9 W opracowaniu wykorzystano materiały uzyskane za pośredni‑
ctwem Sieci Informacji o Edukacji w Europie (EURYDICE), Ministerstwa Edukacji Narodowej RP oraz dostępne na stronach internetowych in‑
stytucji i organizacji zajmujących się zagadnieniem kształcenia zawo‑
dowego w państwach UE.
pkt 3 stanowi, że tygodniowy obowiązkowy wymiar go‑
dzin zajęć doradców zawodowych prowadzących zaję‑
cia związane z wyborem kierunku kształcenia i zawodu w celu wspomagania uczniów w podejmowaniu decyzji edukacyjnych i zawodowych określa organ prowadzący szkołę (jednostka samorządu terytorialnego);
• rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 li‑
stopada 2010 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno‑pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz.U. z 2010 r.
nr 228, poz. 1487 ze zm.)10 określa, że pomoc psycholo‑
giczno‑pedagogiczna realizowana w szkole powinna po‑
legać m.in. na rozpoznaniu potrzeb rozwojowych i edu‑
kacyjnych poszczególnych uczniów oraz ich możliwości psychofizycznych, ponadto na rozpoznaniu zaintereso‑
wań i uzdolnień uczniów (§ 18). Zajęcia, które organizo‑
wane są w szkole bądź za jej pośrednictwem, powinny wspomagać uczniów w wyborze dalszej ścieżki kariery edukacyjno‑zawodowej. W tym celu rozporządzenie ustala szczegółowe zadania, jakie powinno realizować się w zakresie doradztwa edukacyjno‑zawodowego. Są to:
– systematyczne diagnozowanie zapotrzebowania poszczególnych uczniów na informacje edukacyjne i zawodowe oraz pomoc w planowaniu kształcenia i kariery zawodowej;
– gromadzenie, aktualizacja i udostępnianie informacji edukacyjnych i zawodowych właściwych dla danego poziomu kształcenia;
– prowadzenie zajęć przygotowujących uczniów do świadomego planowania kariery i podjęcia roli za‑
wodowej;
– koordynowanie działalności informacyjno‑doradczej prowadzonej przez szkołę i placówkę;
– współpraca z innymi nauczycielami w tworzeniu i za‑
pewnieniu ciągłości działań w zakresie doradztwa edukacyjno‑zawodowego. Rozporządzenie stanowi, iż w przypadku braku doradcy zawodowego dyrek‑
tor wyznacza nauczyciela, który planuje i realizuje zadania z zakresu doradztwa edukacyjno‑zawodo‑
wego w szkole lub placówce.
• rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 marca 2009 r. w sprawie szczegółowych kwalifika‑
cji wymaganych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których można zatrudnić nauczycieli niemających wyższego wykształcenia lub ukończonego zakładu kształcenia nauczycieli (Dz.U. nr 50, poz. 400, ze zm.)11, określa wymagania wobec osoby, która będzie wykonywać zadania doradcy zawodowego. Na stanowi‑
sku nauczyciela‑doradcy zawodowego może zostać za‑
trudniona osoba, która: ukończyła studia magisterskie na dowolnym kierunku i studia podyplomowe w zakre‑
sie doradztwa zawodowego oraz posiada przygotowa‑
nie pedagogiczne, bądź też ukończyła studia pierwsze‑
go stopnia na dowolnym kierunku (specjalności) i studia podyplomowe w zakresie doradztwa zawodowego
10 http://prawo.legeo.pl/prawo/rozporzadzenie‑ministra‑eduka‑
cji‑narodowej‑z‑dnia‑17‑listopada‑2010‑r‑w‑sprawie‑zasad‑udziela‑
nia‑i‑organizacji‑pomocy‑psychologiczno‑pedagogicznej‑w‑publicz‑
nych‑przedszkolach‑szkolach‑i‑placowkach.
11 http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20090500400.
oraz posiada przygotowanie pedagogiczne. Możliwość zajmowania stanowiska nauczyciela‑doradcy zawodo‑
wego w szkołach i placówkach ma także osoba, która uzyskała którąś z wymienionych kwalifikacji, a ponadto ukończyła studia podyplomowe lub kurs kwalifikacyjny w zakresie pedagogiki specjalnej, odpowiedniej do nie‑
pełnosprawności uczniów lub rodzaju placówki.
1.2. Wspomaganie szkół w realizacji zadań z zakresu doradztwa
edukacyjno-zawodowego w polskim systemie oświaty
Istotnym wsparciem dla osób realizujących zadania z za‑
kresu poradnictwa zawodowego oraz samych doradców za‑
wodowych pracujących w systemie oświaty jest działalność Krajowego Ośrodka Wspierania Edukacji Zawodowej i Usta‑
wicznej (KOWEZiU)12, który w ramach projektu Eurodoradztwo Polska opracował i wydał następujące publikacje:
• „Podstawy poradnictwa kariery. Poradnik dla nauczycie‑
li”, adresowany do nauczycieli, którzy chcą uczestniczyć w kreowaniu kariery życiowej swoich uczniów. Poradnik nakreśla teoretyczne podstawy poradnictwa kariery, omawia zagadnienia związane z poradnictwem karie‑
ry dla młodzieży w resorcie edukacji oraz przedstawia metody działania nauczyciela jako doradcy kariery za‑
równo w indywidualnym, jak i grupowym poradnictwie.
Poradnik został napisany przystępnym językiem i stano‑
wi podstawę do zdobycia najważniejszych informacji dla osób, które dotychczas nie zajmowały się poradni‑
ctwem zawodowym;
• „Przewodnik po zawodach”, zawierający krótkie opisy zawodów oraz ścieżek edukacyjnych, które pozwalają je zdobyć. Przewodnik został opracowany na podsta‑
wie znowelizowanej klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego. Opisano w nim 193 zawody wraz z infor‑
macją o typach szkół ponadgimnazjalnych, w których odbywa się kształcenie. W części II Przewodnika każdy zawód opisano na dwóch stronach. Na pierwszej stro‑
nie znajdują się: krótka informacja o tym, co robi osoba zatrudniona w tym zawodzie; nazwa kwalifikacji; typ szkoły, w której można się kształcić w tym zawodzie;
informacja o tym, czy zawód ma kontynuację na pozio‑
mie technikum; informacja o tym, czy zawodu można nauczyć się w rzemiośle lub na kwalifikacyjnych kursach zawodowych; informacja, czy w danym zawodzie uczy się wiele osób. Na drugiej stronie znajdują się informa‑
cje o warunkach pracy, potrzebnych kompetencjach, karierze edukacyjnej i zawodowej;
• „Metody, techniki i narzędzia diagnostyczne w porad‑
nictwie zawodowym”. Publikacja zawiera informacje o narzędziach i materiałach metodycznych do badania predyspozycji i zainteresowań zawodowych uczniów;
• „Od aktora do autora własnej kariery. Wspieranie mło‑
dzieży w konstruowaniu karier”. Publikacja jest skierowa‑
na do uczniów gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych i zawiera konkretne wskazówki oraz porady ułatwiające wybór szkoły i kariery zawodowej.
12 http://www.koweziu.edu.pl.
Dodatkowo KOWEZiU organizuje regularne szkolenia pod‑
noszące wiedzę i umiejętności doradców zawodowych oraz nauczycieli pracujących w systemie oświaty, którzy wspoma‑
gają uczniów i rodziców w podejmowaniu decyzji odnośnie wyboru zawodu lub kierunku dalszego kształcenia.
2. Doradztwo edukacyjno- -zawodowe w wybranych krajach Unii Europejskiej
Analizując sytuację i sposób realizacji poradnictwa zawo‑
dowego w poszczególnych krajach UE można zauważyć wie‑
le rozwiązań zbliżonych do wprowadzonych i realizowanych w Polsce. Niemniej jednak, systemy te nie są jednorodne i czę‑
sto przyjęte rozwiązania mają charakter indywidualny.
2.1. Austria
W Austrii zadania doradztwa edukacyjno‑zawodowego oraz orientacji szkolnej realizowane są przez Ministerstwo Oświaty, Sztuki i Kultury – BMUKK (Bundesministerium für Unterricht, Kunst und Kultur)13. Problematyka orientacji zawo‑
dowej umieszczona jest także w kompetencjach Federalne‑
go Ministerstwa Pracy, Spraw Społecznych i Ochrony Konsu‑
menta – BMASK (Bundesministerium für Arbeit, Soziales und Konsumentenschutz)14.
W placówkach szkolnych doradztwo zawodowe realizowa‑
ne jest poprzez:
• dostarczanie uczniom i rodzicom ogólnej informacji nt.
kształcenia zawodowego, rynku pracy oraz potrzeb roz‑
woju zawodowego uczniów;
• realizowanie orientacji indywidualnej, przez cały czas trwania nauki szkolnej;
• współdziałanie z innymi instytucjami zajmującymi się wspieraniem doradztwa zawodowego.
2.2. Finlandia
Zgodnie z fińską ustawą o edukacji podstawowej, porad‑
nictwo edukacyjne i zawodowe realizowane jest w sposób ciągły od najmłodszych lat przez cały cykl edukacji szkolnej.
Poradnictwo ma umożliwić uczniom uzyskanie informacji do‑
tyczących ścieżek edukacyjnych przed i w trakcie kształcenia, a także praktycznych wiadomości o rynku pracy i o potencjal‑
nych możliwościach zatrudnienia. Ponadto w ramach specjal‑
nych szkoleń naucza się sposobów poszukiwania informacji na temat dostępnych szkoleń i zawodów, zwracając szczegól‑
ną uwagę na zagadnienia związane z podejmowaniem decyzji i tworzeniem planów edukacyjnych i zawodowych dostoso‑
wanych do zmieniającej się sytuacji na rynku pracy.
W szkolnictwie podstawowym15, zwłaszcza w ostatnich trzech latach nauki, uczniowie objęci są intensywną opieką doradczo‑edukacyjną. Uczeń może skorzystać z indywidual‑
13 http://www.bmukk.gv.at/.
14 http://www.bmask.gv.at/cms/siteEN/.
15 W Finlandii nauka w szkole podstawowej trwa 9 lat i podzielona jest na klasy niższe (klasy 1–6) oraz wyższe (klasy 7–9).
nych i grupowych spotkań z doradcą, podczas których uczy się poznawać i oceniać własne umiejętności i zainteresowa‑
nia oraz jak ukierunkować własne oczekiwania zawodowe na zmieniającym się rynku pracy.
Specyfiką fińskiego trzyletniego szkolnictwa średniego jest brak przedmiotów obowiązkowych. Program nauczania obejmuje jedynie sugerowany zestaw kursów tematycznych.
Istotne jest, by w ciągu 3 lat uczeń ukończył określoną przez szkołę liczbę kursów. W ich ramach realizowane jest również doradztwo zawodowe, które koncentruje się głównie na pro‑
jektowaniu kariery ucznia, monitorowaniu postępów w na‑
uce oraz działalności informacyjnej co do dalszej edukacji i sposobach zdobywania konkretnych kwalifikacji. Przedmiot (kurs) prowadzony jest przez nauczycieli szkolnych lub przez zewnętrznych doradców zawodowych zatrudnianych przez szkołę. Ponadto każda klasa ma swojego nauczyciela‑wy‑
chowawcę, który przygotowany jest do udzielenia uczniom pomocy w ogólnych kwestiach związanych z kształceniem (wybór przedmiotów opcjonalnych, organizowanie okresów zdobywania doświadczeń zawodowych itp.).
2.3. Francja
Doradztwo zawodowe w systemie oświatowym Francji re‑
alizowane jest na podstawie ustawy z 1989 r.16 o szkolnictwie oraz ustawy z 2005 r.17 o orientacji i programie dla przyszłości szkoły. Oba akty prawne stanowią, że oświata jest najważ‑
niejszym priorytetem narodowym i wskazują na konieczność przygotowania dla każdego ucznia indywidualnego planu rozwoju edukacyjno‑zawodowego. Plan rozwoju powinien być tworzony przy współpracy szkoły, nauczycieli i doradców zawodowych. Za kluczowy moment w procesie orientacji edukacyjno‑zawodowej uznaje się koniec kolegium – szkoły średniej pierwszego stopnia (collège), gdy uczeń decyduje o wyborze szkoły średniej drugiego stopnia. Szkoła średnia drugiego stopnia prowadzi do uzyskania matury lub dyplomu technika o wybranej specjalizacji, więc staje się początkiem specjalistycznej edukacji młodego człowieka bezpośrednio wpływając na jego wybory życiowe18.
Uczeń może korzystać z doradztwa edukacyjno‑zawodowe‑
go na terenie swojej szkoły, w ministerialnym Centrum Infor‑
macji i Orientacji – CIO (Centre d’information et d’orientation)19 lub w Krajowej Agencji Pracy – Pôle emploi20. Istnieje także wiele innych organizacji publicznych oraz prywatnych (np.
Centrum Informacji i Dokumentacji Młodzieżowej CIDJ – Cen-
16 Loi n°89‑486 du 10 juillet 1989; http://www.legifrance.gouv.fr/af‑
fichTexte.do?cidTexte=LEGITEXT000006069117&dateTexte=20050423.
17 Loi n° 2005‑380 du 23 avril 2005 d’orientation et de programme pour l’avenir de l’école: http://www.legifrance.gouv.fr/affichTexte.do?
cidTexte=JORFTEXT000000259787&dateTexte=&categorieLien=id.
18 L’éducation à l’orientation professionnelle dans l’enseignement obligatoire à temps plein en Europe. Commission européenne: http://
www.education.gouv.fr/archives/2012/refondonslecole/wp‑content/
uploads/2012/07/rapport_eurydice_l_education_a_l_orientation_
professionnelle_dans_l_enseignement_obligatoire_a_temps_plein_
en_europe_2008.pdf.
19 http://www.education.gouv.fr/cid160/les‑lieux‑d‑information‑
de‑l‑orientation.html#les‑centres‑d‑information‑et‑d‑orientation‑c‑
i‑o‑.
20 http://www.pole‑emploi.fr/accueil.
tre d’Information et de Documentation Jeunesse)21, w których można otrzymać poradę, wsparcie i ukierunkowanie w za‑
kresie budowy własnej ścieżki zawodowej. Najpopularniejszą instytucją wspierającą szkolny proces doradztwa edukacyjno‑
zawodowego jest jednak Centrum Informacji i Orientacji. CIO powołane zostało w 1969 roku z inicjatywy ówczesnego Mini‑
sterstwa ds. Młodzieży i Sportu, posiada obecnie ponad 1500 placówek we wszystkich departamentach na terenie całego kraju. Jest finansowane z budżetu państwa i środków władz lo‑
kalnych. Głównym celem Centrum jest wspieranie i uzupełnia‑
nie działalności orientacyjno‑poradniczej realizowanej przez nauczycieli z placówek szkolnych. Pracownicy CIO – edukato‑
rzy, doradcy zawodowi i psycholodzy – udzielają informacji i prowadzą indywidualne doradztwo zawodowo‑edukacyjne skierowane do młodzieży szkolnej i ich rodzin.
Instytucją zajmującą się działalnością informacyjną i szko‑
leniową w zakresie doradztwa zawodowego jest Krajowe Biuro Informacji o Kształceniu i Zawodach – ONISEP (Office National d’Information sur les Enseignements et les Professions). ONISEP to instytucja publiczna o statusie jednostki administracji publicznej powołana do życia w 1970 r. Kieruje nią General‑
ny Inspektor Edukacji Narodowej, który podlega ministrowi edukacji narodowej oraz ministrowi szkolnictwa wyższego i nauki. ONISEP posiada na obszarze całej Francji 28 regional‑
nych biur oraz sieć biur lokalnych i centrów informacyjnych.
Celem działalności ONISEP jest udzielanie uczniom, nauczy‑
cielom i rodzicom wszechstronnych i profesjonalnych porad oraz przekazywanie informacji na temat kierunków kształce‑
nia, a w wypadku zainteresowania konkretnymi zawodami, wskazywanie ewentualnych ścieżek zawodowych w systemie szkolnictwa zawodowego.
Kolejną instytucją jest Centrum Studiów i Badań Kwalifika‑
cji Zawodowych – CEREQ (Centre d’études et de recherches sur les qualifications)22. CEREQ jest instytucją publiczną powołaną w ramach ONISEP. Pełną niezależność organizacyjną uzyska‑
ła w 1985 r. Podlega Ministerstwu Edukacji Narodowej oraz Ministerstwu Pracy, Zatrudnienia, Kształcenia Zawodowego i Dialogu Społecznego. Celem CEREQ jest prowadzenie badań i analiza sytuacji rynku pracy, zatrudnienia i realizowanych szkoleń w celu zapewnienia większej spójności między nimi.
CEREQ przygotowuje i opracowuje materiały na temat bieżą‑
cej i przewidywanej rynkowej sytuacji w obszarze zapotrzebo‑
wania na konkretne zawody. Informacje te są przekazywane do ONISEP, który rozpowszechnia je wśród zainteresowanych uczniów i nauczycieli kształcenia zawodowego.
2.4. Słowacja
Doradztwo zawodowe w systemie oświaty jest oparte głównie na rozporządzeniu Ministra Edukacji nr 43/1996, któ‑
re zobowiązuje szkoły m.in. do:
• prowadzenia diagnostyki edukacyjnej;
• określania przyczyn problemów uczniów w zakresie rozwoju społecznego, edukacyjnego i zawodowego;
• rozwiązywania kwestii dotyczących dalszej edukacji uczniów we współpracy z rodzicami i nauczycielami.
21 http://www.cidj.com/le‑cidj/historique/le‑cidj‑et‑l‑information
‑jeunesse.
22 http://www.cereq.fr.
Rozporządzenie określa także zakres działań doradcy edu‑
kacyjnego, który w szkołach odpowiada (obok pedagoga i psy‑
chologa) za doradztwo zawodowe. Do jego zadań należy:
• udzielanie porad uczniom w celu zapobiegania proble‑
mom rozwojowym;
• zapewnianie konsultacji dla uczniów i rodziców w celu rozwiązywania problemów edukacyjnych i szkolenio‑
wych, udzielanie informacji w zakresie wyboru i plano‑
wania kariery zawodowej;
• systematyczne monitorowanie rozwoju uczniów;
• ścisła współpraca z poradniami pedagogiczno‑psycho‑
logicznymi w zakresie planowania kariery edukacyjno‑
zawodowej;
• wsparcie metodyczne dla nauczycieli danej szkoły w za‑
kresie doradztwa zawodowego;
• prowadzenie doradztwa dla uczniów i rodziców;
• zapewnienie pomocy w rozwiązywaniu problemów osobistych, społecznych i edukacyjnych;
• monitorowanie edukacyjnych problemów uczniów;
• realizacja ukierunkowanych działań profilaktycznych adresowanych do uczniów i rodziców (dyskusje gru‑
powe i konferencje na aktualne tematy dotyczące na‑
uczania i uczenia się, zachowań i relacji międzyludzkich, porady w zakresie profilaktyki uzależnień i innych pato‑
logii społecznych);
• monitorowanie i rejestrowanie zainteresowań uczniów co do dalszych studiów i zawodu;
• aktywne uczestnictwo w warsztatach, seminariach i szko‑
leniach organizowanych dla doradców edukacyjnych;
• zamieszczanie informacji z zakresu doradztwa edukacyj‑
nego na tablicy ogłoszeń i stronie internetowej szkoły.
Doradcy edukacyjni (często taką rolę odgrywają nauczycie‑
le, którzy odbyli specjalistyczny kurs doradztwa zawodowego) wykonują zadania z zakresu doradztwa zawodowego, jako część swoich obowiązków i są tym samym zwolnieni z części pracy dydaktycznej. Każdy doradca edukacyjny przygotowuje plan pracy na dany rok szkolny, w którym określa szczegółowo miesięczne plany i cele. Muszą one być zgodne z głównymi za‑
daniami szkoły.
Innym elementem doradztwa zawodowego realizowane‑
go w systemie szkolnym jest wprowadzenie do programów nauczania opcjonalnego przedmiotu „Wprowadzenie do świa‑
ta pracy” (Úvod do sveta prace), na który można uczęszczać w ostatnich dwóch latach nauki w szkołach średnich II stopnia.
Główne cele nauczania tego przedmiotu to:
• uzyskanie podstawowych informacji na temat kariery w różnych dziedzinach – zarządzania, rolnictwa, produkcji, leśnictwa, zdrowia, handlu i gastronomii, budownictwa;
• poznanie charakteru pracy, warunków pracy;
• zapoznanie uczniów z potrzebnymi kwalifikacjami i nie‑
zbędnymi szkoleniami dla każdego zawodu.
W ramach realizacji ww. przedmiotu uczniowie mają rów‑
nież możliwość rozmowy i dyskusji dotyczących ich zdolności do pracy, realistycznej oceny swoich umiejętności poprzez samoocenę. Pracują nad planem własnej kariery zawodowej oraz zachowaniem podczas rozmowy kwalifikacyjnej.
Kolejnym ogniwem doradztwa zawodowego realizowa‑
nego na Słowacji są poradnie psychologiczno‑pedagogiczne (školská pedagogicko-psychologická poradňa).
Głównym zadaniem tych placówek jest diagnozowanie uczniów pod kątem planowania ich ścieżki edukacyjno‑zawo‑
dowej. Poradnie współpracują w obszarze doradztwa zawo‑
dowego zarówno z uczniami, jak i rodzicami oraz doradcami edukacyjnymi. Poradnie pedagogiczno‑psychologiczne służą również jako baza informacji na temat lokalnego i krajowego rynku pracy, wykazu zawodów, szkół i uczelni.
2.5. Węgry
Na Węgrzech poradnictwo zawodowe stanowi obowiązko‑
wy element systemu oświaty. Zapewnienie obywatelom do‑
stępu do poradnictwa zawodowego regulują ustawy o eduka‑
cji, o kształceniu zawodowym oraz o edukacji dorosłych:
• ustawa nr 79/1993 o edukacji publicznej zawiera prze‑
pisy o pomocy w zakresie doradztwa pedagogiczno‑
zawodowego przygotowującego ucznia do przyszłego wyboru zawodu lub kierunku studiów (§ 34);
• ustawa nr 76/1993 o kształceniu zawodowym określa prawo każdego ucznia do korzystania z poradnictwa zawodowego (§ 29);
• ustawa nr 110/2001 o edukacji dorosłych, w której porad‑
nictwo zawodowe jest określone jako jedno z narzędzi służących do pomocy we wkraczaniu w świat pracy po‑
przez osiągnięcie satysfakcji i spełnienia zawodowego.
Poradnictwo zawodowe znalazło swoje miejsce także w podstawie programowej na wszystkich etapach kształcenia.
Przyjmuje ono następujące formy:
• ścieżka międzyprzedmiotowa: nauka o życiu codzien‑
nym i umiejętnościach praktycznych – program wpro‑
wadzony na poziomie szkoły podstawowej, którego najważniejszym zadaniem jest zapoznanie uczniów z głównymi obszarami zawodowymi. Nauczyciele re‑
alizujący program (wszyscy w ramach swoich przed‑
miotów) skupiają się przede wszystkim na poznaniu zdolności uczniów na bazie przekazywania informacji o różnych zawodach;
• przedmiot: poradnictwo zawodowe – przeznaczony dla uczniów w wieku 13–14 lat. Jego najważniejszym celem jest pomoc uczniom w zaplanowaniu ścieżki edukacyj‑
nej, głównie poprzez wyznaczenie celów zawodowych;
• kursy z zakresu zawodoznawstwa – uczestniczą w nich uczniowie szkół średnich drugiego stopnia. W ramach kursów uczniowie zapoznają się z opisami zadań i dzia‑
łań jakie wykonuje się realizując określone prace. Do‑
wiadują się o możliwościach zatrudnienia, możliwych ścieżkach zdobycia kwalifikacji uprawniających do wy‑
konywania określonego zawodu;
• programy z zakresu orientacji zawodowej – obejmują młodzież z zawodowych szkół średnich. Są wprowadzane przed podjęciem przez młodzież praktyk zawodowych w celu zapewnienia im optymalnej wiedzy z zakresu pla‑
nowania ścieżki kariery. Tematyka programów oraz ich zakres mogą mieć charakter sformalizowany lub też nie, co w dużej mierze jest uzależnione od decyzji szkoły;
• przedmiot: wiedza o przedsiębiorczości – obejmuje każ‑
dy poziom kształcenia. Program zawiera podstawową wiedzę o mechanizmach rynkowych oraz opiera się na kształtowaniu u uczniów postawy przedsiębiorczej.
Inną formą poradnictwa zawodowego stosowaną w wę‑
gierskiej oświacie jest podejmowanie inicjatyw nawiązywania kontaktów z pracodawcami w celu realizacji bezpośrednich wizyt w przedsiębiorstwach. Są to na ogół kontakty o charak‑
terze poglądowo‑informacyjnym umożliwiające uczniom bez‑
pośrednią obserwację potencjalnych miejsc ich pracy.
Węgierska oświata, poza ofertą skierowaną do wszystkich uczniów, zapewnia również doradztwo indywidualne. Funkcje tę pełnią wykwalifikowani doradcy zawodowi, a w tych pla‑
cówkach gdzie ich nie ma – funkcję tę pełnią wychowawcy klas lub inni nauczyciele. Do ich obowiązków należy przepro‑
wadzenie jednej godziny tygodniowo doradztwa indywidual‑
nego dla osoby, która ma problemy związane z planowaniem swojej ścieżki edukacyjno‑zawodowej. Osoby odpowiedzial‑
ne za doradztwo zawodowe skupiają się przede wszystkim na takich zagadnieniach, jak:
• indywidualne talenty i umiejętności ucznia;
• możliwości ucznia;
• przegląd zawodów i wymagania oczekiwane od kandy‑
datów;
• kariera zawodowa w świadomości uczniów;
• uczenie się przez całe życie.
Doradztwo indywidualne realizowane jest przez szkoły na bardzo różne sposoby – od udziału uczniów w dodatkowych zajęciach po indywidualne spotkania o charakterze wycho‑
wawczo‑poradniczym.
Oświata na Węgrzech realizuje zadania z zakresu poradni‑
ctwa zawodowego w ramach obowiązku narzuconego przez ustawę. W związku z tym duża część nauczycieli dokształca się w tej dziedzinie, aby prawidłowo stosować pomoce i narzę‑
dzia wykorzystywane w obszarze doradztwa zawodowego.
Oprócz wsparcia ze strony samej placówki szkolnej ucznio‑
wie mogą korzystać z usług doradcy zawodowego w okręgo‑
wych poradniach pedagogiczno‑psychologicznych (Megyei pedagógiai intézet).
2.6. Wielka Brytania (Anglia)
System oświatowy Wielkiej Brytanii nie jest jednolity. Syste‑
my szkolne Anglii i Walii są relatywnie podobne do siebie lecz odmienne od ustrojów szkolnych Szkocji i Irlandii Północnej, które regulowane są odrębnymi ustawami i zarządzeniami władz lokalnych. W Anglii za rozwój i organizację poradnictwa zawodowego odpowiedzialne są dwa wydziały ministerstwa edukacji: Wydział Informacji i Poradnictwa Zawodowego oraz Wydział Wyboru Kariery zajmujące się doradztwem eduka‑
cyjnym dla młodzieży23. W Anglii szkoły zobowiązane są do umieszczania w programach nauczania zagadnień związanych z poradnictwem zawodowym i tworzeniem planu rozwoju za‑
wodowego – CEG (Careers education and guidance). Szkoły mają jednak w tym zakresie znaczną autonomię i każda placówka re‑
alizuje program zgodnie z własnymi potrzebami. Nauczycielem przedmiotu CEG może być tzw. doradca kariery lub wyznaczony przez dyrektora placówki nauczyciel, który powinien ukończyć specjalistyczny kurs lub studia podyplomowe w tej dziedzinie.
23 http://www.education.gov.uk/childrenandyoungpeople/yo‑
ungpeople/participation/g00205755/statutory‑careers‑guidance‑for
‑young‑people.
Zespół redakcyjny:
Grzegorz Gołębiowski (redaktor naczelny), Adrian Grycuk (sekretarz redakcji; tel. +48 22 694 20 69, e‑mail: adrian.grycuk@sejm.gov.pl), Dobromir Dziewulak, Piotr Russel, Piotr Chybalski
Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, ul. Zagórna 3, 00‑441 Warszawa Angielskie szkoły mają obowiązek współpracować z ze‑
wnętrznymi partnerami i ekspertami w zakresie poradnictwa kariery, aby zapewnić uczniom dostęp do niezależnego i bez‑
stronnego doradztwa zawodowego dla uczniów. Obowiązu‑
jące przepisy wprowadzają również obowiązek wspierania
doradztwa zawodowego przez władze lokalne poprzez do‑
finansowanie i pomoc w organizacji szkoleń oraz wizyt mło‑
dzieży w przedsiębiorstwach i zakładach pracy o różnym pro‑
filu zawodowym.
