KS. TOMASZ WRÓBEL
NAUCZANIE FILOZOFII I TEOLOGII W KIELECKIM SEMINARIUM DUCHOWNYM
(1727—1962) *
Celem arty k u łu jest przedstaw ienie nauczania teologii w Kieleckim Sem inarium Duchownym od początków jego istnienia do drugiego so
boru watykańskiego. W (ramach tak sformułowanego tem atu przedsta
wione zostaną kolejne przedm ioty teologiczne, ze szczególnym uwzględ
nieniem w ykazu podręczników, stanowiących podstawę w ykładu oraz profesorów, którzy w ykładali poszczególne dyscypliny. A rtykuł opra
cowany został na podstaw ie zachowanych źródeł archiwalnych.
1. PRZEDMIOTY FILOZOFICZNE
F u n d ato r Sem inarium , bp K. Szaniaw ski, w dekrecie erek cy j
nym z 1726 r. w yliczył czego m ieli nauczać w nim Księża K om u
niści, ale w śród ‘podanych przedm iotów , rzecz anam ienna, nic nie w spom niał o filozofii. Czyżby przeoczył lub, co gorsza, zlekcew a
żył tę dyscyplinę? Na pewno nie. Być może fundusze jakim i wów
czas dysponował, nie pozwoliły na m ianow anie w ykładow cy te go przedm iotu, co uczynił jednak w dw a la ta później. Zresztą spra
wę kierow ania zakładem i nauczania oddał w ręce Księży Kom u
nistów, a ci w swoim program ie n au k mieli filozofię, jako specjal
ny dział w przygotow yw aniu do kapłaństw a. I nie zawiódł się.
Bowiem, jak pisał w swoim „D iarium ” iks. K araś pod dniem 9 w rześnia 1727 r. „Incepta sumit studia Seminardi scilicet Fhiloso- phiam incoepit Adm. R. D. Breszkowski, Theologiam m orałem ARD M artinus Goździński” , zaś pod datą 10 lipca 1728 r., na za
kończenie roku szkolnego podkreślił, że odbyło się w K ielcach po
siedzenie Księży K om unistów i „D isputatio ex logica dedicata Cel-
sissirmo Fiumidaitori” 1. . . . . .
Z pow yższego w y n ik a, że od p o czątk u istn ie n ia S em in a riu m
* A rtykuł stanowi część obszernego opracowania, którego maszyno
pis znajduje się w posiadaniu autora. , , , . 1 AKMKr. A. Ep.t. 79 k. 73; ADK ASD-5 k. 6; por. F. P u c h a l s k i , , Sem inarium Kieleckie. Rys historyczny i dokumenty, Kielce 1901, s.
104, 263.
7 — N asza P rz e sz ło ś ć t. 59
98 K S . T O M A S Z W R Ó B E L [2]
były w ykłady z filozofii i prow adził je ks. B artłom iej Breszkow - ski. Jego w ykłady pozostały w Bibliotece sem inaryjnej pt. „Via spinosa ad coronam (...) seu dialéctica in K ielcensi Sem inario dic- ftaita a Bantholomeo Breszkowski, prim o Brofes&otrli Kielcáis, sciúp- ta per R. Jezierski, discipulum eius pro u su suecessorum profes- soris” 2. W S upplem entum do dek retu erekcyjnego z 1729 r. bp Szaniaw ski pow iększył liczbę profesorów S em inarium o dwóch:
jeden do teologii spekulatyw nej, a dru g i do w ykładów filozofii.
A więc dw óch profesorów miało w ykładać filozofię: jeden logikę, a drugi fizykę, m etafizykę i anim istykę czyli psychologię. M ateriał z te j dziedziny m ieli w yczerpać w ciągu dwóch la t n au k i 3.
Tym drugim profesorem by ł ks. A ndrzej K ruszew ski, rodem z P ru s W schodnich i nauczał logiki w 1729/1730 r. On też — jak za
notow ał ks. K araś — zorganizował podczas odpustu w uroczystość P rzenajśw iętszej Trójcy w kościele sem inaryjnym (4 VI 1730) pu
bliczną dysputę, w której k lery k Ja n Bąkow ski „skutecznie” b ro n ił tez przed atakam i benedyktynów z klasztoru św. K rzyża na Łysej Górze. W cztery dni później tenże dw udziestopięcioletni i dobrze zapow iadający się profesor zakończył życie na zapalenie płuc. W now ym roku szkolnym 1730/31 zabrakło także ks. B. B re- szkowskiego. Do w ykładów filozofii powołani zostali: ks. Ja n B ur- letty, regens sem inarium łuckiego do w ykładów z logiki, a do fi
zyki ks. Ja n Bielecki, w ezw any z sem inarium św. Ja n a w W ar
szawie. Ale już w następnym roku szkolnym 1731/32, po w yjeź
dzić ks. B urlettiego, logikę w ykładał ks. J. Bielecki, a fizyki p ra w dopodobnie nie było z powodu b ra k u w ykładow cy 4.
Na ty m kończą się wiadomości pewne, zaczerpnięte z „Dia- riu m ” ks. K arasia. Dalsze zaś, aż do początku X IX w. będą tylko praw dopodobne, w oparciu o strzępy ocalałych dokum entów i no
tatek dotyczących dziedziny gospodarczej. Po w yjeździe ks. J. Bie
leckiego do W ęgrowa filozofię m iał w ykładać zastępczo ks. G rze
gorz Nazarewicz, w ikariusz kolegiaty kieleckiej, w latach 1732—
—1738 5. Od tego roku aż do 1747 nie wiemy, czy była filozofia i kto ją w ykładał. Na rękopisie bibliotecznym pt. „A pparatus lo- gicus in sum uiam cantractum ad m. C ontracti in form an Dei glo- riam (...)” w idnieje notatka, że podarow ał go K rzysztof W eber pro
fesorowi filozofii w K ielcach w 1744 r . 6 Nie wiadom o, kim był 2 BSK rkps 72 z podpisem „Mathias Jezierski 1727”.
3 AKMKr. A.Ep. t. 80 k. 145; por. F. P u c h a l s k i , Seminarium..., s. 15 ln.
4 ADK A SD-5 k. 7v—8v; por. F. P u c h a l s k i , Seminarium..., s.
268n i 271.
5 Tamże; por. F. P u c h a l s k i , Seminarium..., s. 56n i 268: SD-6 k.
2; Acta Cap. Min. 1695—1736 k. 126; AMW Homo viator seu Cathalo- gus k. 3,27; BSK rkps 13.
• BSK rkps 12 (sygn. dawna 310).
N A U C Z A N I E F I L O Z O F I I I T E O L O G I I 99 K rzysztof W eber. Nie znam y profesora, ‘którem u podarow ał ten podręcznik logiki. Może to by ł już ks. A dam Daohnowski, zbieracz i właściciel w ielu pozostaw ionych w B ibliotece sem inaryjnej rę k o pisów. Na jednym z nich w idnieje n o tatk a: „Gursus philosophicus (...) in A ula ArchidiaconaiM Kielcensis(...) 9 I X 1747”. A więc ks. D ach- now ski w ykładał filozofię z tego i z in n y ch podręczników , np. ks.
Ja n a S ztoltm antta pt. „Gursus philosophicus...” przygotow anym w In stytucie K arolińskim koło P iń sk a w 1740 r . 7 Z tego samego czasu (1747) pochodzi rękopis pt. „C ursus philosophicus (D ialéctica) in A ula A rchidiaconali K ielcensi” z podpisem ks. F ranciszka E raz
ma P reissa, w ikariusza kieleckiego. Czyżby i on w ykładał filozo
fię po wyjeździe (praw dopodobnie w 1747 r.) ks. A. D achnow skie- go? Możliwe. Bowiem ks. kanonik P reiss by ł św iatłym kapłanem i auto rem w ielu książek, a wiadomo, że w 1759 r. uczył także teolo
gii m oralnej w S em inarium 8. N atom iast od 1750 do 1754 r. w ykła
dy z filozofii prow adził w spom niany już w yżej ks. Ja n S zto ltm an tt na podstaw ie w łasnych rękopisów , jednego już w spom nianego i drugiego z dopiskam i na m arginesie i d a tą „Kielciis 1754”. W ty m że roku zm arł 1 m aja. Może jeszcze do niego należały w ykłady filozofii datow ane „Kielce 1750” 9.
Po śm ierci ks. S ztoltm antta tru d n o jest ustalić kto w ykładał filozofię. Istnieją bow iem w iększe i m niejsze p rzerw y w datow a
n iu kolejności następujących wykładow ców : ks. F eliks Belowski 1760—1761, ks. Ja k u b K rasnodębski 1762—1764, ks. K aro l Szaff od 1764, ks. Józef Roesch 1776— 1778, ks. S tefan S zulcinger 1780—1781, ks. A dam C hrist 1781—1783, ks. R eibelt 1784—1785, ks. Ignacy M eszner 1785—1788, ks. W incenty F ry d ry c h 1790, ks. L ang 1791, ks K saw ery Szaniaw ski 1792, ks. B ern ard B zinkow ski 1793—1795, ks. M elchior Trojanow ski 1796— 1798, ks. Ja n R atyński 1798—1800, ks. A ntoni Sałtycki 1800—1801, ks. M ichał B a m a 1801—1802 1". z niniejszego zestaw ienia w idać, że w ola fun d ato ra nie została speł
niona, gdyż był tylko jeden w ykładow ca filozofii. Nic nie w iem y o ilości godzin tego przedm iotu. N atom iast należałoby sądzić, że jedynym i pew nym i pomocami w nauczaniu, poza osobistym i n o ta t
kam i alum nów , były owe rękopisy z X V III w. zachow ane w B i- [3]
7 BSK rkps 86, 96, 98; ADK ASD-6 k. 36v.
3 Tamże, k. 38; ASD-42 k. 26; BSK rkps 97.
9 AMW Homo viator seu Cathalogus k. 28v; BSK rkps 60, 86, 11K,
APKK Liber m ortuorum 1735— 1763 k. 94v. „„ ak
10 ADK AK-PKK-2 k. 31 i 302; ASD-8 k. 10, 13, 19, 21i, 38, 40, 45, 56- ASD-42 k. 45, 77, 81n, 103; ASD-44 k. 13, 34v 53; A cta Cap. Min.
17i6&_ą(8i6 s 50, 51i, 55, 65; AMW Homo v iato r seu Cathalogus k. 3, 39, 40, 45; por. F. P u c h a l s k i , Seminarium... s. 57, 59, 61; M. B r u d z i s z Dzieje Seminarium Duchownego w Janowie Podlaskim, pod.
zarządem Księży Komunistów 1684— 1782, „Studia Kościelno-historycz- ne”, 3, 1979 s. Ii25.
1 0 0 K S . T O M A S Z W R Ó B E L
[4]
bliotece w liczbie ogólnej 65, a z dziedziny filozofii rękopisy K się
ży K om unistów (17) różnego pochodzenia u . N a szczególną uw agę zasługują w ykłady prowadzone przez pierw szych profesorów P o
laków z In sty tu tu Księży K om unistów „A trium A ugustae Scien- tiaru m prineipis philosophiae seu introductio dialéctica in philo- sophiam rationalem dictatam ab G asparo Sigism undo W ituński in Sem inario C alvariensi professore, scripta ab eiusdem discípulo Mi
chaele Josepho Gass, philosophiae a u d ito re” i „Disputaitiones in phiilosophiaml(...) Airistotelis(...) dictatae a professore G asparo W i- tuński(...) scriptae ab(...) M ichaele Josepho Gass(...)”. Chodzi tu o późniejszego prezesa kom unistów polskich i pierw szego regensa S em inarium K ieleckiego oraz archidiakona K apituły kolegiaty kie
leckiej. Na pierw szej stronie rękopisu pierwszego w idnieje n o ta t
ka: „P rim us ex sacardotibus Coimmumi Viltae, qui philosophiam di- otavit in Polonia fu it Rev. R.D. G asparus W ituński (...) G arze in C alvaria (...) anno .1698 1 septemhris(...) postea ibidem theologiam (...) moralem(...) prudentissim e tra d id it” 11 12 13. Do innych in te re su ją cych nas rękopisów kom unistów polskich należałoby jeszcze zali
czyć: „Concavum Philosophicum : Dialéctica (...) sub Thom ae K a
m iński .professore e t Lógica sub L apidski professore in Domo P rae - p ositurali V ęgroviensi traditae/...), scriptae per J. M. W olynczew- ski Cler. Sem. in. Com. Viven. 1718—1719” i tegoż ks. Tomasza Józefa K am ińskiego w ykłady z 1720 r. głoszone w W ęgrowie. Do Kielc przyw iózł je ks. M ichał Józef W ołynezewski, długoletni w i
kariusz kielecki, zm arły jako proboszcz bodzentyński 14 X I 1754.
Jeszcze należałoby wspom nieć o rękopisie w ykładów profesora ks.
W ojciecha Kłosowicza pt. Regnum Philosophicum , wygłoszonych w C arolineum w latach 1726—1727 13.
Z filozoficznych rękopisów obcych należy na pierw szym m iej
scu postawić w ykłady głoszone i spisane w różnych kolegiach je
zuickich na ziem iach polskich. Je st ich w sum ie 12. Ich obecność w Bibliotece potw ierdzałaby zasadę i p ra k ty k ę B artłom ieja Holz- hausera, k tó rą naśladow ali bartoszkow ie polscy, korzystając z w ie
dzy filozoficznej je z u itó w 14. Z innych ręikopisów, 30 pochodzi z klasztoru b ernardynów na K arczów ce pod K ielcam i, z m iechow skiego klasztoru bożogrobców, z sem inarium sandom ierskiego i wielu innych nieznanego pochodzenia, k tó re przypadkow o dostały się do B iblioteki 15.
11 BSK Rękopisy komunistów: trkps 18, 20, 21, 32, 64, 65 66 69, 72, 85, 88, 92, 94, 96, 97, 98, 112.
12 BSK rkps 18, 21.
13 BSK rkps 64, 65, 69.
14 BSK rkps 1, 2, 4, 22h 36, 47, 51, 52, 77, 90, 103, 12.1.
13 BSK rkps 6, 7, 11, 12, 15, 17, 22, 29, 31, 33, 39, 40, 41, 49, 54, 55.
67, 70, 78, 82, 87, 95, 135, 141, 148, 106, 125, 126, 136, 148, 156, 163 164 167, 168, 179.
m N A U C Z A N I E F I L O Z O F I I I T E O L O G I I 101
Z kolei narzuca się pytanie, czy z nich korzystali kieleccy p ro fesorow ie filozofii i alum ni? N ależy sądzić, że tak , p rzynajm niej z większości. To przypuszczenie potw ierdzałby fa k t u rato w an ia ich od spalenia w 1809 r. w bibliotece sem inaryjnej. W idocznie m iały w artość, jeżeli je ratow ali, albo m ogły znajdow ać się w użyciu po
za lokalem bibliotecznym . S ta n zew nętrzny ich zachow ania św iad
czy, że były w ykorzystyw ane często i bez specjalnego szacunku.
P odręczniki drukow ane do n auki filozofii pokazały się w większej ilości około połowy X IX w. Ale i z tego czasu posiadam y w Bi
bliotece 5 rękopisów — w ykładów notow anych pnzez słuchaczy, a jeden pochodzi z 1920 r . 16
R eform a w ykładów , przeprow adzona w sem inariach duchow nych n a terenie zaboru austriackiego w latach 1801—1802, m iała swój oddźw ięk także w S em inarium Kieleckim , o czym świadczy pierw sze z zachow anych „Ordo scientiarum pro anno 1803/1804” . W ynika z niego, że w tygodniu b y ły tylko dw a w y k ład y filozofii — w p iątek po dw ie godziny — 8—10 i 14—16, czyli razem 4 go
dziny. Filozofię w ykładał w latach 1802—1805 ks. S tanisław Sad
kow ski a w latach 1802—1806 17 ks. Ja n Tomaszewski, w ikariusz kielecki. Nic przeto dziwnego, że przygotow anie filozoficzne było słabe i najlepsi kandydaci w ysunięci na studia do U niw ersytetu w W iedniu nie mogli złożyć egzam inów z filozofii, n arażając b i
skupa W ojciecha Górskiego na przy k re w ym ów ki ze stro n y Gu- b arn iu m lwowskiego. Ale i one przyniosły dobry skutek. Bowiem G órski poszukiw ał kandydatów w sem inariach lw ow skim i ta r now skim , a także u K om unistów w W ęgrowie. Jednocześnie pod
nosił ilość godzin nauczania filozofii w S em inarium K ieleckim.
O rdo scientarum z 18051—1806 w ykazuje już 6 w ykładów filozofii po dwie godziny. Dlatego w yniki b y ły coraz lepsze i powodowały, że kandydaci dostaw ali się łatw o na studia w iedeńskie, a z ta m tejszego konw iktu przysyłano pochw ały za ich pracę i pilność w n au c e'18. N iestety, bp G órski m iał coraz większe kłopoty z obsa
dzeniem stanow iska w ykładow cy filozofii. Od roku 1806 rozpo
czął w ykłady ks. Ja n K alatow icz, świeżo przybyły po studiach w ie
deńskich. W 1809 r. dodano m u do pomocy ks. Ja n a Heniseha.
Ale kiedy w 1811 r. ks. K alatow icz objął w ykłady teologii dog
m atycznej i innych przedm iotów , a ks. J. Henisch opuścił Kielce, w roku szkolnym 1813/1814, brak ło stałego w ykładow cy filozofii.
Rozpoczęła się przysłow iow a „ łata n in a”, dorywczo przysyłanym i 18 BSK rkps 156, 163, 1164, 167, 168, 179.
17 ADK ASD-8 k. 45, 51, 56, 61; Acta Cap. Min. 1768—11(816 s. 65;
F. P u c h a l s k i , Seminarium..., s. 30, 61.
18 ADK AK-8il4 k. 113; AK -844 k. 35., 92; APW. Acta Instytutu poe.
27, s. 12—1212; por. AHDS jw.; J. R o k o s z n y , Troski Wojciecha Gór
skiego, biskupa kieleckiego (1805—1818) o seminarium duchowne, W ar
szaw a 1912 s. 10—ill4n, 18—22.
102 K S . T O M A S Z W R Ó B E L
[6]
kom unistam i. W 1815/1816 filozofii uczył ks. Błażej Szczygłowski i czasowo w ykładał ks. P io tr G aw roński. W Ordo scien tiaru m z 1816/1817 w ogóle nie fig u ru je filo z o fia 19. W 1817 w ykłady roz
począł zastępczo ks. A ntoni W ależyński, se k re ta rz K onsystorza K ie
leckiego. W n astęp n y m ro k u jego m iejsce zajął ks. A ntoni P u tia - tycki, świeżo p rzybyły po studiach krakow skich, ale w krótce, z przyczyn nieznanych, odszedł z Kielc. W ykłady ponow nie przejął ks. A ntoni W ależyński. P ew ne trudności w u stalen iu kolejności w ykładow ców filozofii w prow adził dokum ent, przesłany z K ra k o w a do K onsystorza K ieleckiego o stanie S em inarium w latach 1818—1820. F ig u ru je w n im jako profesor filozofii ks. A ntoni W al
czyński. Tym czasem w załączonym do niego O rdo scientiarum w ogóle nie m a filozofii. W latac h n astęp n y ch 1821—1823 b ra k w w ykazach stałego w ykładow cy filozofii, chociaż w tym czasie był już w K ielcach w ykładow ca innych przedm iotów , a zapew ne i fi
lozofii ks. d r F eliks Jaro ń sk i, b y ły profesor filozofii na U n iw er
sytecie K rakow skim 20.
P o rządek n a u k na ro k szkolny 1823/1824 przew idyw ał 8 godzin logiki n a pierw szym oddziale. W ykładał ją ponow nie iks. J a n He- nisch, po pow rocie z probostw a w p arafii Pilczyca, w diecezji san
dom ierskiej. Po jego śm ierci 22 VI 1824 r. w ykładow cą filozofii został w yznaczony przez b p a P aw ła W oronicza ekszakonnik ks.
A dam P etryszcza, k tó ry uczył ze znajom ością przedm iotu aż do 1827 r. Po jego odejściu z K ielc w roku szkolnym 1827/1828, w y
kładów z filozofii nie było. Dopiero od w ak acji tegoż ro k u rozpo
czął je prow adzić ks. A ntoni K lim ow ski, ale po k ilk u m iesiącach nauczania 29 III 1829 zakończył życie. I znów brak ło odpowiednio przygotow anego profesora. Wówczas sięgnięto do n iespotykanej do
tą d p ra k ty k i w S em inarium K ieleckim . Z b ra k u odpow iednio p rzy gotow anego kapłana, pow ierzono nauczanie filozofii klerykow i P a w łow i C hilew skiem u, przybyłem u ze szkół galicyjskich, gdzie ten przedm iot był dobrze i gru n to w n ie w ykładany. Nauczał on fi
lozofii aż do ro k u 1834 2i.
W o kresie częstych zm ian liczba godzin w y kładanej filozofii w ahała się od 8 do 10 tygodniow o. W dalszym ciągu nic nie w ie-
19 ADK AK-914 k. 32; AK-844 k. 292; ASD-9 k. 30, 33, 35; ASD-13 k. 4—6; Directorium Dioec. Kielc. an. 1815, 1817; F. P u c h a l s k i ,
Seminarium..., s. 63. __
20 ADK AK-799, AK-80H AK-OD-5/1 k. 121, AK-PK K -2 k. 129—140;
ASD-9 k. 39, ASD-13 k. 4, lin , 14—18; AKDS jw. — Stan sem. kieł.
w 1818 r..; AKMKr. Sem inarium "820—1829 — W ykaz z 13 X II 1820;
Directorium Dioec. Kieł. 1818; Ordo Officii 1820—1823; Elenchus Dioec.
Crac. 1820— 1823; F. P u c h a l s k i , Seminarium..., s. 63n.
21 AKMKr. jw. — W ykaz im ienny z 1823; ADK ASD-7 k. 61, ASD-13 k. 21—53, ASD-17 k. 2, 14, 52, 79—82, 1(14, 183—189; Ordo Ojficii 1824—
— 1827, 1829— 1834; „Rocznik Instytutów religijnych i edukacyjnych w Król. Pol.”, W arszaw a 1826/7 s. 61.
P ]
N A U C Z A N I E F I L O Z O F I I I T E O L O G I I 1 0 3
m y o używ aniu do n auki filozofii podręczników drukow anych, chociaż w sąsiednim sem inarium sandom ierskim tam tejsi kom uniś- ci-w ykładow cy w prow adzili książkę Antoniego T aurona (1682—
__1775) 22. B rak podręczników w S em inarium potw ierdza dość dzi
w ne zdarzenie. A rcybiskup w arszaw ski S tefan Hołowczyc, prze
wodniczący sekcji duchow nej w K om isji Rządowej WRiOP, zw ró
cił się 7 VI 1823 r. do K onsystorza Kieleckiego o nadesłanie w y
kazu i oceny w artości używ anych w Sem inarium K ieleckim pod
ręczników teologicznych. K onsystorz znalazł się w kłopocie i zw ró
cił się do Jeneralnego K onsystorza K rakow skiego z prośbą o w ska
zówkę. Odpowiedź nadeszła 12 IX 1824 r. z dokładnym w ykazem podręczników używ anych w sem inarium krakow skim , ale wśród nich nie było w zm ianki o filozofii. J a k a była odpowiedź z Kielc — nie wiemy. Po raz pierw szy spotykam y się z w ykazem podręczni
ka do n a u k i filozofii d poleceniem w prow adzenia go w piśm ie bpa K arola Skórkow skiego 25 IX 1830 r. Chodziło tu o Institutiones logicae Joannis H orvath, k tó ry będzie w ykorzystyw any aż do 1838 r. w łącznie 23.
Po w yjeździe ks. P. Chilewskiego z K ielc w roku szkolnym 1834/1835 filozofii uczył ks. A ntoni Szczepanowski. Ale już w n a stępnym ro k u przejął w ykłady tego przedm iotu ks. K onstanty Rodkiewicz i prow adził je do lipca 1840 r. Za jego czasów, w roku 1839, dokonała się reform a nauczania. W zw iązku z w prow adze
niem k u rsu przygotowawczego, naukę filozofii przesunięto z roku I na oddział II filozoficzny z 10 godzinam i tygodniowo. W latach następnych obniżono nauczanie filozofii do 8 g o d z in 24. \\r a c a ją trudności z obsadzeniem tego przedm iotu. Od w rześnia 1840 r.
przez jeden ro k filozofii uczył ks. N estor Bieroński. Po nim ró w nież przez rok nauczał ks. W alenty W itkowski. Nowy regens ks.
M aciej M ajerczak próbuje ratow ać sytuację przez sprow adzenie ponow nie w 1842 r. n a w ykłady filozofii ks. P aw ła Chilewskiego, proboszcza p arafii Książ W ielki. Po roku znowu obejm uje ten przedm iot ks. W. W itkow ski, k tó ry w roku szkolnym 1844/184o oddaje go ks. M ichałowi Jasińskiem u, a ten z kolei po roku prze
k azuje ks. Józefowi G aw rońskiem u. Z tego widać, ze nie tra k to w ano te j dziedziny nau k i pow ażnie i nie starano się o przygoto
w anie do w ykładów filozofii specjalisty. U tarł się ta k i zwyczaj, 22a T a u x on, Turonensis philosophiae institutiones, vol. 3 Lute- tiae Parisiorum 1823; por. S. K o t k o w s k i , Początkowe d zm e se narium diecezjalnego w Sandomierzu, L u b lm l9 6 8 s 1 2 9 ( m p •)•
29 ADK AK-814 k. 119, 135, ASD-17 k. 25, 109, 266n, ASD-90 k. 1 i AKMKr. jw. Rozkład nauki n a rok 1832; F. P u c h a l s k i , e in rium s 186n. J. H. H o r v a t h , Institutiones logicae, T yr ^ v "ae l^ 13-
U” ADK A SD 48 k. 55—67, ASD-17 k. 290n, 298-300, 325-327 ASD-18 k. 26, 68; Ordo Ojjicii. Elenchus cleri. an. 1836—1840; F. P u c h a s a, Seminarium..., s. 66.
104 K S . T O M A S Z W R Ö B E L [3]
że ten przedm iot, w raz z nauczaniem łaciny, z reguły przydziela
no kapłanow i świeżo przybyłem u do S em inarium po studiach ak a
dem ickich 25.
N aturalnie, że w tak ich w a ru n k ach częstej zm iany w ykładow ców tru d n o było ustalić podręcznik do nauczania filozofii. A lum ni korzystali więc nadal z H orvatha, a profesorow ie w ykładali na podstaw ie n o ta te k przyw iezionych ze studiów w A kadem ii W ar
szawskiej. Może posługiwano się podręcznikiem A dam a C ontzena Praelectiones logicae et metaphisipae, podsuw anym przez w ładze państw ow e w 1836 r., a k tó ry sprow adził do B iblioteki w 1841 r.
regens ks. M. M ajerczak w raz z czterotom ow ym dziełem G erard a Ubaehsa, Logicae seu philosophiae rationalis e le m e n ta 26. Dalsza kontynuacja reform y studiów podjęta przez bpa L. Łętow skiego utrzym ała nauczanie filozofii n a II oddziale „z przydaniem logiki”.
To przydanie powiększyło z konieczności ilość godzin do 10 tygod
niowo. Należy w tym m iejscu odnotować, że w rozkładzie n au k z 1843 r. zjaw iła się ponow nie fizyka, zapew ne pojm ow ana in a
czej niż w d ekrecie bpa Szaniaw skiego z 1729 r. bo w znaczeniu m aterialnym (nieorganicznym ) jako przyrodoznaw stw o, w ykładana n a oddziale przygotow awczym , początkowo w w ym iarze jednej go
dziny, a później dwóch 27.
Od roku 1845 w ykładał filozofię ks. Józef G aw roński, a po nim w ykłady objął w 1849 r. ks. Ju lian G rochulski, przybyły do K ielc z diecezji kalisko-w łocław skiej. Za jego czasów w prow adzony na próbę d w u letn i k u rs nauczania, nie przyniósł oczekiw anych re zu l
tatów i dlatego wrócono do dawnego system u jednorocznego. Po odjeździe z K ielc ks. G rochulskiego w 1851 r. w ykłady rozpoczął ks. Ignacy Domagalski, sek retarz Konsystotrza Kieleckiego, ale po dwóch latach przekazał je w 1853 r. przybyłem u świeżo po stu diach zagranicznych ks. W incentem u Popiołowi. Ju ż w n astępnym roku 1854 w ykłady filozofii oddano obcem u kapłanow i, przebyw a
jącem u w K ielcach, ks. Janow i Szmurło. Po jego tajem niczej u - cieczce w październiku 1855 r. -rozpoczął w ykładać filozofię ks.
H ipolit Łapinkiew icz i -prowadził nauczanie z w ielkim pożytkiem słuchaczy aż do 1861 r. Jego w ykłady spisał w 1860 r. k lery k Maciej B atorski i pozostaw ił je w B ibliotece sem inaryjnej. W resz-
25 ADK AK-816 k. 200, ASD-13 k. 67—86, ASD-18 k. 89. 112, 118, ASD-19 k. 36, 47, 66, 71, 88, ASD-20 k. 1; Elenchus cleri. 1841—1846;
por. F. P u c h a l s k i , Seminarium..., s. 67.
26 Można przypuścić, że posługiwano się podręcznikiem narzuconym przez władze rządowe w 1836 r. A. C o n t z e n a , Praelectiones logicae et metaphisicae, M echliniae 1822—1823, t. 1—3.
27 T e n ż e , Praelectiones psychologicae, logicae t. 1—8, M echliniae 1830- G. U b a c h s , Logicae seu philosophicae rationalis elementa, t.
1—4, Lovanáum 1844; ADK ASD-18 k. 14, 94, 4117; ASD-40 k. 39,. 51; por.
F. P u c h a l s k i , Seminarium..., s. 188.
[9] N A U C Z A N I E F I L O Z O F I I I T E O L O G I I 105
cie nauczanie filozofii rozpoczął ks. Adam Englisz ku w ielkiem u zadow oleniu alum nów i w ładzy sem inaryjnej, cieszącej się m yślą, że nadeszła now a era w te j dyscyplinie wiedzy. N iestety, w 1866 r. ks. A. Englisz został pow ołany n a profesora do A kadem ii D u
chow nej w W arszawie, a po nim pozostała pam ięć i w ykłady spisane przez k leryka A. Tomasiewicza w latach 1863— 1865. B yły one nad al w ykorzystyw ane przez alum nów , o czym św iadczy p ro w eniencja rękopisu. Te i inne n o tatk i robione w ty m okresie świadczą, że w dalszym ciągu nie używ ano podręczników, a przy
n ajm niej nic o nich nie wiem y. N ależy jeszcze zaznaczyć, że ilość godzin filozofii, począwszy od 1854 r . 28 została obniżona z 10 do 7 tygodniowo.
Odejście znakomitego profesora ks. A. Englisza zostało w yna
grodzone ustabilizow aniem na długie lata, bo aż do zam knięcia S em inarium w 1893 r., jego następcy ks. M ichała Sław ety, sła
bego w ykładow cy, ale sum iennego i w ym agającego w iedzy n a u czyciela. Początkow o w ykładał po 7 godzin tygodniowo na kursie II, ale w 1873 r. znajdujem y w rozkładzie jeszcze 2 godziny logi
ki na k u rsie I. Ordo Iectionum z 1890/1891 w ykazuje na roku pierw szym 2 godziny logiki i na drugim dalsze 4 czyli razem 6.
I tak pozostało do czasu zam knięcia S em inarium . Tu w idzim y n a w iązanie do n ieudanej próby zm niejszenia ilości godzin z 1851 r.29 Ks. Sław eta, świadom słabości swoich w ykładów , w prow adził podręczniki, k tóre zawsze podaw ał przy program ach nauk. Stąd wiem y, że w 1874/1875 r. uczył logiki i psychologii w edług Fr.
K autnago, teodycei i ety k i na podstaw ie prac P io tra F ourniera.
W latach 1875—1881 używ ał do nauczania logiki podręczników A.
Sfoeckla i K rom era 30, a od 1881 r. k orzystał także -z L in d n era 31.
Do innych dziedzin filozofii w prow adził książkę S ulpicjanina M.
a do k ryteriologii pracę A leksandra Tyszyńskiego 32. N atom iast za
28 ADK AK-8-17 k. 124n, AK-828 k. 4m, ASD-103 k. 4v-0v, ASD-10 k. 1—118, ASD-13 k. 87—131, A-SD-14 k. 2*—52, ASD-20 k. 22, 38, 45, 46, 62ln, 69-, ASD-24 k. 56—58; Elenchus cleri, an. 1846—1865; por. F. P u c h a l s k i , Seminarium..., s. 67—69; BSK rkps 163 W ykład filozofii Prof. H. Łapin-kiewicza spisał M. -Batorski w 850 r. i rkps 1-64 W ykła
dy filaz-ofii ks. A. Englilsoha z 1863—1865 spisał A. Tomasiewicz.
29 ADK ASD-10 k. 10—4l4v, ASD--11 k. 1—62v, ASD-114 k. 54—166, ASD-24 k. 148, ASD-26 k. 6; Ordo Iectionum 1890/911.
30 ADK AK-818 k. 61; F. K a u t n y , Propedeutyka filozoficzna, K ra ków 187-1; Summa institutionis ad eloquentium, Alosti 1876; P. F o u r - n i e r, Institutiones philosophicae, L utetiae Barisio-rum 1854.
21 ADK AK-818 k. 67, 76, 83, 04, 98, L06; A. S t o e c k l , Logika z 2 -wyd. tłum. Ał. M a ł k o w s k i , K raków 1874; Lehrbuch der Religions- Philosophie, wyd. 2 Mainz 1878; Lehrbuch der Philosophie, wyd. 5 Mainz 1875; Lehrbuch der Geschichte der Philosophie, Main 1875; Ge
schichte der neuren Philosophie, Mainz 1883; J. K r e m e r , Początki logiki, K raków 1876.
32 G. L i n d n e r , Wykład psychologii empirycznej, opr. L. K u l -
106 K S . T O M A S Z W R Ó B E L [ 1 0 ]
sady m aterializm u objaśniał n a podstaw ie opracow ania ks. St. P a wlickiego i K. F o rstera 33. W latach 1882—1893 trzym ał się w w y
kładach logiki podręcznika A. Stoeckla, psychologię w ykładał we
dług Al. Baina, do nauczania etyki, teodycei, antologii i kosmolo
gii posługiw ał się pracą C. Sanseverino, a historii filozofii uczył z podręcznika S. T o n g io rg i34. Je d n a k nie należy wnioskować, że wszyscy k lerycy mogli spokojnie korzystać z powyższych podręcz
ników. Raczej trzeba przypuszczać, że w dalszym ciągu notow ali nudne w ykłady profesora, które dyktow ał z książek rozłożonych na katedrze. T aka zachowała się trad y c ja i potw ierdza ją rękopis klery k a N urow skiego z la t 1879— 1880. Znam ienne, że w B ibliote
ce przechow ał się z tego okresu rękopis histo rii filozofii w ykła
danej w sem in ariu m sandom ierskim cw 1881, a spisanej przez J a n a K w ietnia 35. Można przypuszczać, że w ykłady ks. S ław ety nie w y
starczały lub były może zbyt nieprzystępne, jeśli alum ni kieleccy pom agali sobie skryptam i profesora z innego sem inarium .
Po otw arciu S em inarium w 1897 r. nauczanie filozofii objął ks. W incenty Giebairtowski, a po jego w yjeżdzie z K ielc ks. W a
cław Niemderowski. K iedy w 1903 r. w rócił ze studiów w F ry b u r
gu S zw ajcarskim ks. Je rz y M atulewicz, ks. N iem ierow ski odstąpił m u w ykłady z większości dyscyplin filozoficznych, zatrzym ując dla siebie tylko w ykłady logiki. Z apoczątkow any podział w ykładów z filozofii m iędzy dwóch profesorów u trzy m a ł się do ostatnich cza
sów. Po w yjeżdzie z K ielc ks. M atulew icza w 1905 r. w ykłady po nim przejął ks. W ładysław Gacek i prow adził je do 1913. W tym ro k u całość filozofii rozpoczął w ykładać ks. B runo L ipiński, aż do swej śm ierci w 1917 r. Ilość godzin tygodniow o w ynosiła po
czątkowo 8, po cztery na kursach I i II. W zw iązku z planem w prow adzenia sześcioletniego nauczania w Sem inarium , filozofię rozłożono n a tnzy kursy, II, III i IV. Rok pierw szy zwolniono od tych w ykładów , ale tylko w teorii, gdyż w rzeczyw istości n ad al uczono na nim logiki w w ym iarze trzech godzin tygodniowo. Na kursie II w ykładano po 5 godzin, w sześcioletnim pianie 2; na III po 4 i n a IV — po 2 godziny. W ydaje się, gdyż n a to b ra k do
c z y ń s k i , K raków 1895; M. S. S u l p i t i i P r e s b y t e r o , Com- pendium philosophiae ad usum seminariorum, wyd. 10, Parisiis 1878;
A. T y s z y ń i s k i , Pierwsze zasady etyki powszechnej, W arszawa 1870.
33k. F o r s t e r , Studia polityczno-filozoficzne, B erlin 1866 i 1869;
S. P a w l i c k i , Studia nad derwinizmem, K raków 1875; T e n ż e , Czło
wiek i małpa, Lwów 1872.
34 ADK AK-8118 k. 122, 129, 138, 150, 157, 160, 179, 196. A. B a i n , Logika, W arszawa 1880; T e n ż e , Nauka wychowania, W arszawa 1880;
C. S a n s e v e < r i n u s , Philosophia Christiana — Dynamilogica, Neapo- li 1863, 5/1879, 6/1881; T e n ż e , Elementa philosophiae christianae, Ne
apol! 1(873—4 t. 1—4; S. S. T o n g i o r g i , Institutiones philosophicae, wyd. 3 Bruxelles 1864 it. 1<—3, wyd. 5 ¡Parisiis 1878, wyd. 1 Romae 1861.
35 BSK rkps 167 i 1(68.
[11] N A U C Z A N I E F I L O Z O F I I I T E O L O G I I 107
kum entu, że w rzeczyw istości w ty m okresie w ykładano n a I — 3, na II — 5 i na III — 4, w tym 2 godziny historii filozofii 36.
Do n au k i filozofii używ ano dobrych podręczników F ranciszka Eg- gera, a do logiki od 1903 A leksandra P echnika. Jako pomoc w ska
zane były prace T. Pescha i A. Stoeckla oraz Sum m a Theologica św. Tomasza z A kw inu 37.
Po śm ierci ks. B runo Lipińskiego, zastępczo nauczał filozofii ks.
Ja n Skalski, a od 1918 rozpoczął w ykłady ks. K azim ierz D worak, prow adząc je bez przerw y przez blisko 40 lat. W ykładał w szystkie części dziedziny filozoficznej, zależnie od potrzeb, w w ym iarze oko
ło 10 godzin tygodniowo, trzy m ając się przew ażnie swoich sk ry p tów, w późniejszych latach pow ielanych i wreszcie przygotow a
ny ch w m aszynopisie do d ru k u . W ydał ty lk o psychologię em piry
czną, k tó rą w ykładał w V III klasie licealnej i na I k ursie 38. Do nau k i kosmologii w prow adził podręcznik K. W a js a 39. O ficjalnie w relacjach do K ongregacji w Rzymie podaw any był podręcznik do filozofii J. Józefa D onata w różnych w ydaniach z la t 1920—
—1927, którego n ik t z kleryków nie używ iał40.
W 1919 r. przybył z pomocą ks. D w orakow i ks. M ichał Klepacz, k tó ry objął początkowo w ykłady całej h istorii filozofii, a od 1922 r. pozostaw ił sobie tylko historię filozofii w Polsce, jako przed
m iot specjalistyczny i prow adził ją aż do 1937 r. po jednej godzi
nie tygodniowo. W prow adził podręcznik Franciszka K w iatkow skie
go jako pomoc do n auki dla a lu m n ó w 41. W 1922 r. zjaw ił się po świeżo ukończonych studiach we F ry b u rg u S zw ajcarskim jeszcze jeden filozof ks. Paw eł Tochowicz i objął w ykłady całej h istorii filozofii ogólnej po 2 godziny n a III i IV k ursie oraz na II po dw ie godziny teodycei i etyki. Prow adził je do czasu d ru g ie j w oj-
38 ADK AK-848® k. 455, 484, 526, 552, 584, 702, 649, 654, 686n, 715, 763, ASD-10a k. 63—(103, ASD-lil k. 79, ASD-14 k. 166—231, ASD-460 k.
6n; Elenchus cleri, an. 1898—1918.
37 Fr. E g g e r , Enchiridion theolog. dogmat, generalis, B rixiniae 1893, 1889, 1904; T e n ż e , Enchiridion theolog. dogmat, specialis, Brixiniae, 1890, 1894, 1899, 1902, 191,1; T e n ż e , Propedéutica philosophica-theolo- gica, B rixiniae 1888, ¡1893, 1898, 1902; A. P e c h n i k , Logika elemen
tarna, T arnów ¡1897; T. P e s c h , Institutiones logicales, v d . 1—3j F ry burg 1888—1890; T e n ż e , Institutiones psychologicae secundum prin
cipia S. Thomae, viol. ,1—3, Fryburg 1.896—1398; A. S t o e c k i l , Lehr
buch der Philosophie, wyd. 5, Mainz 1887, t. 2 i 3.
38 K. D w o r a k , Zarys psychologii empirycznej, Kielce 1933; ADK ASD-175/1, Elenchus cleri, an. 1920— 1939 i Katalog duchowieństwa 1946.
39 ADK AK-837 k. [109, AK-417 k. 5/5; K. W a j s , Kosmologia szczegółowa, wyd. 1, W arszawa 1907.
40 ADK AK-417 k. 5/4; J. D o n a t , Summa philosophiae christianae, Oeniporute 1930—1927.
, 41 ADK AK-837 k. 110, AK-417 k. 5/3, 5/4, ASD-175/1; F. K w i a t k o w s k i , Historia filozofii w Polsce, K raków 1929; BSK rkps 179 rę kopis filozofii ks. Kwiatkowskiego z 1920 r.
108 K S . T O M A S Z W R Ó B E L [12]
ny św iatow ej n a podstaw ie swoich skryptów , choć oficjalnym pod
ręcznikiem podaw anych w w ykazach była Historia filozofii w za
rysie A. S to e ck la-W ein g ae rtn era42. Ju ż w 1938 r. nauczanie te- odycei (po 3 godiz.) przejął ks. Ja n Jaroszew icz, posługując się pod
ręcznikiem ks. J. Pastuszki, później M. Sieniatyckdego i C. Boye
ra 43. W czasie w ojny w ykłady ety k i przejął w 1940 r. ks. Szcze
pan Sobalkowsiki i prow adził je (po 1 godz.) przez rok, w edług podręcznika J. W oronieckiego i K. M orawskiego 44. Po n:im, w r.
1941 w ykładał etykę ks. Józef Ł apot na podstaw ie w łasnych sk ry ptów. W czasie w ojny w ykłady przejął ks. P io tr Oborski. W ykła
dał psychologię em piryczną (2 godz.) z podręcznika ks. D w oraka i J. Lindw orskyego, kosmologię 1(2 godz.) w edług J. D onata, bio logię (2 godz.) na podstaw ie J. W ilczyńskiego i w łasnych skryptów uniw ersyteckich oraz historię filozofii '(2 godz.) z podręcznika Wł.
T atarkiew icza 45. W 1942 r. odszedł na parafię, a w ykłady po nim p rzejął sprow adzony z K rakow a jezuita ks. A ntoni Wieszczak, uży
w ając do pomocy dzieł C. B oyera i Stoeckla-W eingaertnera. W 1944 opuścił Kielce, a w ykłady objął ks. P io tr C hojnacki, profe
sor U niw ersytetu W arszawskiego. W ykładał logikę — 3 godziny na podstaw ie C. Boyera, historię filozofii (2 godz.) w edług Stoec- kla-W aingaetnera i kosmologię (2 godz.) z podręcznika K. W aj
sa 46.
Po w ojnie w 1945 r. ks. P io tr O borski wrócił ponow nie na stanow isko profesora filozofii, w ykładając swoje daw ne przedm io
ty. Po roku opuścił S em inarium K ieleckie, udając się na U niw er
sytet W arszaw ski jako ad iu n k t ks. prof. P io tra Chojnackiego. Na jego miejsce sprowadzono z K rakow a jezuitę ks. F ranciszka Ilków - -Gołąika i oddano m u w ykłady filozofii po ks. Oborskim. P ro wadził je do 1948 r. w edług B oyera i K w iatkow skiego 47. Na jego m iejsce dojeżdżał z K rakow a m isjonarz te . F ranciszek Śleziona i w ykładał: logikę, kosmologię, biologię i historię filozofii, w edług
42 A. S t o e c k 1-W e i n g a e r t n e r , Historia filozofii w zarysie, tłum. F. K w i a t k o w s k i , K raków 1928 i 19130 t. 1—2.
43 ADK ASD-1I7i5/;1'; J. P a s t u s z k o , Filozofia religii w zarysie, W ar
szawa 1932; M. S i e n i a t y c k i , Problem istnienia Boga, Poznań 1923;
C. B o y e r, Cursus philosophiae ad usum seminariorum, t. 1—2, Pa- rissis 1935.
44 ADK ASD-475/il; J. W o r o n i e c k i , Katolicka etyka wycnowaw- cza, t. 1—2, Poznań 1925 i Kraków 1946; M. M o r a w s k i , Podstawy
etyki i prawa, K raków 1908, 1930, ¡11931.
45 ADK ASD-175/1; J. L i n d w o r s k y . Psychologia eksperymental
na, K raków 1933; J. D o n a t . Summa philosophiae christianae — Co
smología, Oeniponte 1913; J. W i l c z y ń s k i , Biologia ogólna, Wilno 1923; S. S z u m a n . S. S k o w r o n , Organizm i życie psychiczne, W arszawa 1934; W. T a t a r k i e w i c z , Historia filozofii, t. 1-^3 W ar
szawa 1946, 1947, 1950.
46 C. B o y e r , Cursus philosophiae—
47 ADK ASD-177/4 k. 102.
N A U C Z A N I E F I L O Z O F I I I T E O L O G I I
[13] 109
Boyera i Kwiatkow skiego, antologię na podstaw ie K. W ajsa, a psy
chologię racjonalną i teodyceę w oparciu o S um m ę Teologiczną św. Tomasza — w szystkie przedm ioty w tym sam ym w ym iarze go
dzin, a w sum ie tygodniowo 15 « . W ro k u szkolnym 1950/1951 roz
począł dojeżdżać także z K rakow a inny m isjonarz, ks. A leksander Usowicz z w ykładam i filozofii współczesnej. K orzystał z pomocy własnego skryptu, opracowanego na podstaw ie prac ks. J. P astu sz
ki i H istorii filozofii Wł. T atarkiew icza t. I I I 49, w w ym iarze trzech godzin tygodniowo. W ty m czasie tr a k ta t ,,De religione” z apolo- getyki włącizano do dyscyplin filozoficznych, pod nazw ą filozofia religii (zwana także religioznaw stw em lub religiologią). W ykładał go :ks. Stanisław W łudyga w 1952 r., w w ym iarze jednej godziny tygodniowo, na podstaw ie A pologetyki podręcznej ks. St. Bairty- nowskiego i własnego sk ry p tu 50.
W październiku 1955 r. p rzestał przyjeżdżać na w ykłady ks.
F r. Śleziona, a wozeiśniej jeszcze uczynił to te . A. Usowicz. Wo
bec tego w ykłady filozofii współczesnej przejął ks. K. D w orak a m etafizykę, psychologię racjonalną i historię filozofii, w w ym ia
rze ośmiu godzin tygodniow o w ykładał przybyły po studiach ks.
Leszek Kuc. N atom iast pozostałą część filozofii, a więc logikę — 4 godziny i etykę w ykładał ks. A ndrzej Zubenbier, tę ostatn ią na podstaw ie sk ry p tu ks. J. Ł apota i podręcznika J. K ellera. W dal
szym oiągu zasadniczym i podręcznikam i były dzieła B oyera, T a ta r
kiew icza i M. K rąpca 51. W styczniu 1956 r. rozpoczął w ykłady ks.
Ja n Lew icki. Na niego spadła zdecydow ana większość w ykładów w ilości 13 godzin, zwłaszcza po odejściu z K ielc ks. K uca w 1957 r. Ks. Lew icki ściśle trzym ał się wyżej w ym ienionych autorów , do w ykładów biologii używ ał pracy S. Skow rona i ks. L. K aczm ar
ka, do filozofii współczesnej M. J. Bocheńskiego oraz skryptów Usowicza i K rąpca, do teo rii poznania tegoż i P. Chojnackiego, do nauczania w stępu do filozofii M. Kowalewskiego a do psychologii em pirycznej dzieła ks. J. P a s tu s z k i52.
48 Taimże, AK-4H8. Program wykładów na nok 119152/3; C. B o y e r , Cursus philosophiae...; F. K w i a t k o w s k i , Filozofia wieczysta w za
rysie, K raków 1947; K. W a j s , Ontologia, Lwów 1926.
49 J. P a s t u s z k o , Filozofia współczesna, t. 1—2, Lublin 1934—
1936; Wł. T a t a r k i e w i c z , Historia filozofii...
50 S-t. B a r t y n o w s k i , Apologetyka podręczna, K raków 1928 i W arszawa 1948.
51 C. B o y e r , Cursus philosophiae...; J. K e l l e r , Etyka, W arsza
wa^ 1954; M. K r ą p i e c , Ontologia, Lublin 1955 (skrypt).
52 K. W a j s, Kosmologia szczegółowa, wyd. 2, Gniezno 1932; S. S k o w r o n , Biologia ogólna, W arszawa 1946; J. B o c h e ń s k i , Europeische Philosophie der Gegenwart, B ern 1947; A. U s o w i c z , Filozofia współ
czesna (skrypt); K. K ł ó s a k , Kosmologia, K raków 1957, 1960; M.
K r ą p i e c , Pierwsze zasady krytycznego myślenia, Lublin 1955; L.
K a c z m a r e k , Zarys psychologii neotomistycznej, Poznań 1958; M.
K r ą p i e c , Realizm ludzkiego poznania, Poznań 1959; P. C h o j n a c -
110 K S . T O M A S Z W R Ó B E L [14]
2. TEOLOGIA MORALNA
W dekrecie erekcyjnym z 1726 r. bp K onstanty Szaniawski, ja ko głów ny przedm iot nauczania w S em inarium w ym ienił teolo
gię m oralną, k tó rą kom uniści m ieli obow iązek w ykładać codzien
nie — ran o i po południu, a rozw iązyw anie kazusów sum ienia po
lecił prow adzić raz w ty g o d n iu * 53. W iadomo z „Diaiuum” ks. K a rasia, że pierw szym w ykładow cą teologii w latach 1727—1730 był ks. M arcin Goździński. Jego w ykłady spisał w 1727 r. k lery k B e
n ed y k t N ornicki pt. „Clericus ordinandus a prim a to n su ra ad pre- sb y tera tu m inclusive” i „T ractatus theofagieus d e virtutdibus ithe- ologicae” 54. Bezpośrednio po jego w yjeździe z Kielc w ykłady p ro wadził ks. M ateusz Szulc, ale krótko, bo już w 1731 r. przejął je ks. W alenty G erzyński. I na nim u ry w a się kolejność w ykładow ców teologii m oralnej. W ykłady prow adzono na podstaw ie popu
larnego wówczas podręcznika H. Busembauma ( + 1668), p rz ed ru kow yw anego w B raniew ie, L ublinie i Sandom ierzu. Być może, że używ ano go jeszcze w drugiej połowie X V III w. po przeróbce, a w łaściw ie rozszerzonego B usenbaum a przez jezuitę F ranciszka A n
toniego Z acharia (+1795). Na jego w ielką popularność i zarazem w artość w skazyw ałaby wielość w ydań w różnych k ra ja ch i w P o ls c e 55. Są jed n ak pew ne ślady, że mógł być w użyciu także podręcznik A nakleta R eiffenstuela (+1703). Tego zdania jest o.
M arian Brudzisz, opierając je na obecności w Bibliotece sem ina
ry jn e j rękopisu z lat 1759—1760 pt. „Theologia practica S. Tho- m ae A quinatis legibus paucissim is im m utatis et subtraotis ex T he
ologia Morali(...) Anaclerti R eiffenstuel OFM in Collegio P ia ru m Szezuczynensii”. J a k ą drogą dostał się on do K ielc — nie w iado
mo. N atom iast — rzecz dziw na — nic n ie rwiemy o używ aniu w S em inarium K ieleckim podręczników ¡popularnych i w yko rzy sty w anych w sem inariach prow adzonych przez m isjonarzy, takich au torów jak: P io tra Cołleta i G abriela A ntoine 56.
k i, Teoria poznania, W arszawa 1948; M. K o w a l e w s k i , Wstęp do filozofii, Poznań 1958; J. P a s t u s z k o , Psychologia ogólna, Lublin
1931.
53 AKMKr. A. Ep. t. 79 k. 264 por. F. P u c h a l s k i , Seminarium..., s. 104.
34 B&K rkps 73.
55 ADK ASD-5 k. 6—7v; por. F. P u c h a l s k i , Seminarium..., s.
263, 288n, 57; H. B u s e n b a u m , Medullae theologiae moralis, Muen- ster 1350. W Bibliotece znajdują się w ydania, w różnych zagranicz
nych miejscowościach z lat: 1652, 16(53, 1658, 1681, 1693, 1694, 1695, 17011, 1710, 1714, 1719, 1723, 1729, 1730, 1733, 1755, 1783. Z polskich w ydań znajdują się: 1665, 1693, 1696, 1732, 11737 i 1753; por. M. B r u d z i s z , Dzieje Seminarium..., s. 182; Fr. A. Z a c h a r i a , Theologia moralis, F e rrarie 1712—1719.
5! A. R e i f f e n s t u e l , Theologia moralis, Muenchen 1692; BSK
(15] N A U C Z A N I E F I L O Z O F I I I T E O L O G I I 111
?o dłuższej przerw ie i b ra k u wiadomości o w ykładow cy teolo
gii m oralnej znajdujem y słabe dane, które w skazują, że mógł ją w ykładać około 1750 r. profesor teologii dogm atycznej ks. Ma
rian Kozłowski. M amy pew ną relację, że przed rokiem 1759 w y kładał teologię m oralną ks. A ntoni Rogali, a po jego śm ierci (+ 1 V 1759) w ykłady zastępcze tego przedm iotu prow adził ks. Erazm Franciszek Preiss, w ikariusz kolegiaty od 1753 r., późniejszy kan o n ik 'kolegiaty. IW n astępnym ro k u 1760 spotykam y już profesora teologii m oralnej i zarazem p ra w a kościelnego ks. W aw rzyńca Augustowskiego, k tó ry w 1765 r. został m ianow any w ieeregen- sem. Po nim w ykłady prow adził iks. Jak u b R rasnodębski do 1769 r. i ks. K arol Szaff, a od 1773 ks. Ja n Funk. W latach 1774—
—¡1782 nauczał teologii m oralnej ks. M ikołaj Czapieżyński. Po nim zastępczo w ykładał ks. A dam C hrist, a od 1784 przez 9 la t prow a
dził w ykłady iks. Sebastian Grzybowski, w latac h 1793—1795 w y
kładał ks. F r. K saw ery Szaniaw ski, w 1795—1798 ks. B ern ard Bzim- kowski, po nim przez jeden rok ks. Józef Czekajowicz, a w 1799—
1801 ks. J a n R atyński d wreszcie w roku 1801— 1802 ks. M ichał B am a 57.
Te częste zm iany n a stanow isku profesora tak ważnego przed
m iotu świadczyły, że Księża K om uniści nie posiadali ludzi w tym k ie ru n k u w ykształconych i nie dostrzegali, że teologia m oralna od połowy X V III w. przechodziła zasadniczą ewolucję. Pod w pływ em prąd ó w oświecenia starano się ją ożywić przez w prow adzenie „no
wej filozofii” o odcieniu racjonalistycznym . Dążąc do „uzdrow ie
n ia ” teologii m oralnej odrzucano kazuistykę, a kładziono większy
„nacisk na filozofię praw a i n auki praw nicze wszelkiego ty p u ”.
To powodowało stopniow e oddzielanie się norm w arunkujących ży
cie m oralne od przepisów praw nego ich zastosow ania i w rezu l
tacie doprow adziło do nauczania osobnych przedm iotów — teologii m oralnej i praw a kanonicznego 58.
Na tym tle zrozum iała jest n o tatk a z 19 IV 1766 r. przy nazw i
sku ks. W aw rzyńca A ugustowskiego, że był profesorem teologii m oralnej i p raw a kanonicznego 59. Również uzasadnione było do
m aganie się autora „Przełożenia...” z 1792 r., aby w iceregensow i rkps 120; por. M. B r u d z i s z , Dzieje Seminarium..., por. J. B a j d a , Teologia moralna w XVII i X V III w., w: Dzieje Teol. kat. u> Polsce, t. 2 cz. 1, Lublin 1975.
57 ADK AK-PKK-2 k. 31, ASD-6 k. 38, 62n, ASD-8, k. 9, 31, 15, ASD-42 k. 26, 37n, 42, 77, 81, 103, ASD-44 k. 13n, 33, 34, 53, 71, Acta Cap. Min. 1769—(18116 k. 1, 50, 54, 60, 63; Homo viator seu Cathalogus 44, 46; por. F. P u c h a l s k i , Seminarium..., s. 57—6:1; M. B r u d z i s z , Dzieje Seminarium..., s. 124—125.
58 J. B a j d a, Teologia moralna..., s. 295.
59 ADK ASD-6 k. 38; O. M. Brudzisz m ylnie napisał, że „ówczesny Profesor teologii dogmatycznej był także' wykładowcą praw a kanonicz
nego”. ¡m. B r u d z i s z , Nauczanie teologii w Instytucie Księży Komu-
112 K S . T O M A S Z W R Ó B E L [ 1 6 ]
pow ierzyć „daw anie lekcji]...) historii kościelnej, kanonów , tłum a
czenia Pism a św., jako po w szystkich inszych sem inariach dawać zw ykłych i koniecznie kapłanow i potrzebnych”. Widocznie wzięto te słowa pod uw agę i tem uż autorow i, w edług wszelkiego praw dopodobieństw a Iks. Franciszkow i K saw erem u Szaniaw skiem u, po
wierzono w 1793 r. nauczanie teologii m oralnej. Nie utrzym ał się długo n a tym stanow isku. Po dwóch latach zrzekł się wykładów, pozostał w ikariuszem przy kolegiacie, a później w yjechał do W a r
szawy, gdzie w ykładał praw o 60.
Faktyczne oddzielenie teologii m oralnej od praw a kanoniczne
go nastąpiło w czasie reform y au striackiej w latach 1801—1802.
Ordo saientiarum z 1803/1804 po raz pierw szy podaje dla teologów trzy razy w tygodniu po dwie godziny n au k ę teologii m oralnej, a w środę lekcję jednogodzinną od 19—20 praw a kanonicznego dla filozofów i dla teologów razem. Zaś Ordo soientiairum z 1805 w y
kazuje już 3 lekcje praw a w tygodniu w tych sam ych godzinach 61 62 *. Pierw szym w ykładow cą obu przedm iotów osobno był ks. Teodor Żochowski w latach 1802—1808, a po nim zastępczo przez jeden rok 1808/1809 ks. Jak u b M iętuszew ski 62.
O w iele trudniejsze jest zidentyfikow anie używ anego w tych czasach podręcznika do teologii m oralnej. Można by przypuszczać, że nadal posługiwano się podręcznikiem B usenbaum a, gdyż nie ma żadnych danych, aby w prow adzano inny nowszy albo podręczniki narzucone przez władze austriackie i pisane w duchu józefmizmu.
Wolno przypuszczać w takiej sytuacji, że podręcznikiem używ a
nym w S em inarium K ieleckim w pierw szej połowie XIX w. było dzieło czterotom owe W acława Schanza i jego skrót, napisane w duchu legalizm u o tendencjach jansenistycznych, powszechnie u- żywane w W iedniu. Stam tąd, poprzez centralne sem inarium gali
cyjskie we Lwowie, mogło się dostać do Kielc i do Janow a P odla
skiego. Albo prościej, mógł je przywieźć ze sobą do Kielc któryś ze studiujących w W iedniu alum nów nip, Ja n Kalaitowicz czy To
masz Św iątkow ski lub inny student. Ale tego się nie udowodni.
Samo przypuszczenie opiera się n a rękopisie z 1803 r. znajdującym się w Bibliotece sem inaryjnej pt. „Theologia m oralis” t. II z pod
pisem ks. W alenty W itkowski. Czy korzystał z niego ów alum n nistów, w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, t. 2 ciz. 2, Lublin iQ75,
60 ADK ASD-7 k. 4v. ASD-8 k. 19, ASD-44 k. 53, Acta Cap Miin.
17(59_i8ii6 s. 50; Księga prcxt. Kap. Kol., s. 279; por. F. P u c h a l s k i ,
Seminarium..., s. 59. , _________
«i ADK AK-844 k. H3, 32; AKDS iw. Stan Sam. Kieł. z r. 1818, por.
F. P u c h a l s k i , Seminarium..., 30, 611; J. Z d a n o w s k i Seminarium..., s.' 25; M. B r u d z i s z , Nauczanie teologii..., s. 189.
62 ADK AK-PKK-2 k. 188n; Directonum Dioec. Kieł. laUa, lnu*, F. P u c h a l s k i , Seminarium..., s. 61.
[17] N A U C Z A N I E F I L O Z O F I I I T E O L O G I I 113
W itkowski, p ó źn iejszy profesor S em inarium i M blloM um ^ też go jakąś drogą naby! lub »d kogoś o t e y n j " P g “
A kadem ii W arszaw skiej — m e dow iem y się nigoy
praw dopodobne w ydaje się inne przypuszczenie W r o k u 1809^ro z począł w ykłady teologii m oralnej ks. W ojciech W e tu ls K p o c h o ^ dzący z G alicji, studiujący w szkołach w ęgierskich w y >
£ S i ę na U niw ersytecie K rakow skim . Mógł on pod- recznflt W. Schanza do K ielc i z niego przez rok prow adził w y
kłady, a któryś z kleryków je zanotow ał lub z ksiąz i Prz^ P ‘ Ten rękopis mógł dostać ks. W itkow ski, albo go znalazł w Biblio tece i podpisał się. Jednakże są to tylko ks p io tr
Po ks. W etulskim w ykładow cą teologia _ m oralnej y • P rzvrow ski ale na żądanie bpa W. Górskiego m usiał juz w 1811 r w ykłady’ oddać ks. Jakubow i Żebrow skiem u. Ten ^ do 1820 r. i po przerw ie od 1823 az dc. s w o j e j ^ roku
i ^ ! S i a r tygodniow y wynosił w ty m czasie 6 godzin na II
“ i *
w “ ■70 wDrowadzdł do S em inarium Kieleckiego podręcznik
’ • l o n i n i H » ssa ‘rssirS K ,
cy: Przem iany społeczno-reUgi] e , Theologia moralis chn- połowie X IX wieku (w druku), W. S c h a g Theologia moralis);
stiana in systema « ^ t a y i e n U a S t i -4, ^ józefiúski BSIK rkps l®2’ P \ f J a, rwoS Gazeta Kośeielna” 25 (4918)'n r 27
go sem. gen. obrz. łac. we der Theologie W s. 318; E. H o s p , Die loseP ^ Q rtalsohriit” 105 (1957) s. 202.
Oesterreich, „Theologlisch-piaktiische Q a AK-844 k. 232, AK-
m ADK AK-OD-5/1 k. 102 AX-PKK-I2 K- ^ 64_ 7U ASD- -847, k. 520, ASD-8 k. 68,, ASD-10 k. *jnarium 1820—1329 dokumenty -17 k. 270u, ASD-23, k. ’I1-1 ^ ^ ^ K i S an isiO. por. F. P u c h a l - .z lat 1821—1823; Durectooum Dioec. Kiei..jan. ,
ADKmAK-8l4 k. 13, 32,. AK-816 k 6
2instytutów rei. i dek. w Kroi. , s- m.. S 28pvoaV . , w S ™ w «u i » “ r r « - c h a l s k i , Seminarium..., s. 185 n. USum seminario-
2 P. C o l l e t , Institutiones theologiae Qims “dns" o n 6 s ( h r e . rum(...) contraxit, t. .8—4, C h e łm n o 17 wyd w Wilnie 1784;
viori forma contraxit, Lugdumi 1767, Usum seminariorum, Vil-
Ł r & \ . >»-
8 — N a sz a P rz e sz ło ść t. 59
