Tomasz Kadziński
Szanse i zagrożenia wychowawcze
telewizji w życiu dziecka
Studia nad Rodziną 4/1 (6), 115-122
2000
2 0 0 0 R . 4 n r 1(6)
Ks. Tomasz KADZIŃSKI
SZANSE I ZAGROŻENIA WYCHOWAWCZE TELEWIZJI W ŻYCIU DZIECKA
Dziecko od najmłodszych lat wzrasta i wychowuje się przede wszystkim pod wpływem oddziaływania osób, ale również pod wpływem różnych grup społecznych, instytucji i innych czynników tworzących środowisko jego ży cia. Cała bowiem przestrzeń życiowa, k tóra otacza dziecko, tworzy dla nie go swoiste środowisko edukacyjne. Istotne miejsce w tym środowisku zaczy nają zajmować mass media.
Wydaje się, że można dziś mówić o wzroście faktycznej roli wychowawczej mediów, zwłaszcza tych audiowizualnych, jak np. telewizja1, czy multimedial nych. Mass media, czy chcemy tego, czy nie, stają się jednym z podstawowych źródeł doświadczeń dziecka i ważnym elem entem jego środowiska wycho wawczego. Niezbędne staje się więc dzisiaj rozszerzenie zakresu pojęcia „śro dowisko wychowawcze” o te właśnie wpływy. Stąd nie dziwi fakt, że daje się ostatnio zauważyć w Polsce wzrost zainteresowania problematyką związaną z wychowawczymi konsekwencjami rozwoju mass m ediów 2.
W arto więc przyjrzeć się pedagogicznem u funkcjonowaniu mass m e diów w życiu dziecka. Uczynię to na przykładzie telewizji, jest ona bowiem m edium dominującym, ze względu na codzienny z nią kontakt ogrom nej liczby dzieci. K ontakt ten rozpoczyna się bardzo wcześnie i m a systematycz ny, codzienny, wielogodzinny i wieloaspektowy charakter. Jak wykazują b a dania, czas, jaki poświęcają telewizji dzieci w ciągu każdego dnia jest znacz ny. Już dzieci 2-3 letnie poświęcają telewizji przeciętnie 45 m inut dziennie, a z wiekiem ten czas znacznie rośnie. W wielu krajach na świecie, jak p o d a ją badania, ponad 90 % dzieci w wieku 4-12 lat ogląda telewizję codziennie przez wiele godzin, czego przykładem są dane mówiące, że uczniowie szkół podstawowych w USA poświęcają więcej godzin telewizji niż nauce w szko le. Podobnie jest w krajach europejskich3. Telewizja towarzyszy dziecku
nie-' P o r. B a d a n ia O B O P , sty cz e ń 1999 (6 1 % b a d a n y c h s ta w ia te le w izję ja k o n a jw aż n ie jszy c zy n n ik w w y c h o w a n iu d zieci i m ło d z ie ży ).
3 W y ra z e m te g o b y ło m .in. z o rg a n iz o w a n ie p rz e z S e n a t R P 14 m a rc a 1995 r. w W arszaw ie s e m in a riu m n t. „W o ln y ry n e k m e d ió w a w y c h o w a n ie ” .
3 N p . w S zw ecji u c zn io w ie w cią g u d z ie się c iu la t n a u k i s z k o ln e j s p ę d z a ją 18 tys. g o d z in p rz e d te le w iz o re m , a w ięc o 3 tys. g o d z in w ięcej niż w s z k o le (p o r . J. R a c z k o w sk a , Z a g ro ż e n ie p o c z u
116
m ałże od urodzenia przez caie życie. D ostarcza m u rozrywki i zabawy, ale staje się też podstawowym źródłem wiedzy, przekazuje różne wartości lub antywartości, kształtuje i rozwija wyobraźnię, myślenie oraz wrażliwość em ocjonalną. Telewizja stała się więc alternatywnym źródłem informacji, kultury i edukacji. Stąd nic dziwnego, że dzieciństwo współcześnie żyjących dzieci określane bywa m ianem dzieciństwa telewizyjnego.
Interesujące więc i ważne z punktu widzenia pedagogicznego staje się poznanie badań empirycznych dotyczących roli telewizji w życiu dziecka i sform ułowanie na ich podstawie określonych zasad wychowawczych.
Głos mój jest skrom ną próbą odpowiedzi na pytanie, czy i w jakim sen sie telewizja może wspierać wychowanie dziecka, zwłaszcza w rodzinie, oraz jakie stwarza ona zagrożenia wychowawcze dla dziecka. O prę się tu na dotychczasowym dorobku empirycznym oraz na literaturze dotyczącej om awianego zagadnienia.
1. Szanse telewizji w wychowaniu dziecka w rodzinie
Telewizja przez wielu badaczy traktow ana jest najczęściej jako integral ny składnik rodziny. Towarzyszy ona bowiem stale rodzicom i ich dzieciom w chwilach odpoczynku i podczas zajęć domowych, co nie może pozostawać bez określonych skutków wychowawczych. Mówiąc więc o szansach wycho wawczych telewizji w życiu dziecka należałoby zapytać konkretniej: czy i w jakim sensie telewizja może wspom agać rodziców w procesie wychowa nia dziecka.
Przeprow adzone badania wskazują, iż telewizja może być czynnikiem wspomagającym proces wychowania dziecka w rodzinie4. Należy jednak za uważyć, że większość prowadzonych w Polsce badań nad rolą telewizji w ro dzinnym wychowaniu dziecka ma charakter fragmentaryczny i dotyczy naj częściej tylko wybranych zagadnień. Próbą całościowego ujęcia sposobu funkcjonowania telewizji we współczesnej rodzinie jest praca Jadwigi Izdeb skiej: „Rodzina, dziecko, telewizja. Szanse wychowawcze i zagrożenia”5. Praca ta stała się podstawowym źródłem dla niniejszego opracowania.
c ia b e z p ie c z e ń s tw a a g re sją , p rz e m o c ą , o k ru c ie ń stw e m , P ro b le m y O p iek u ń cz o -W y c h o w aw c z e 1993 n. 12); w P o lsc e d zieci z a n im ro z p o c z n ą n a u k ę w s zk o le m a ją z a s o b ą o d 2 d o 3 tys. g o d z in s p ę d z o n y c h p rz e d te le w iz o re m , sta rsz e , 8 -12 le tn ie p o ś w ię c a ją telew izji ś re d n io 2-5 g o d z in k a ż d e g o d n ia (z o b . J. Iz d e b sk a , U w a r u n k o w a n ia e fe k tó w o d d z ia ły w a n ia w y b ran y ch cyklicz n ych p ro g ra m ó w telew izy jn y ch n a d z ie ci, B ia ły sto k 1991).
4 Z o b . A . Przectaw ska, Z ró żn ico w a n ie k u ltu raln e m łodzieży a p ro b le m w ychow ania, W arszaw a 1976; K. F eren z, W p ro w a d ze n ie dzieci w k u ltu rę, W rocław 1993; J. G ajd a, Telewizja, m łodzież, kul tu ra , W arszaw a 1987; M . W aw rzak -C h o d aczek , Telewizja w czasie w olnym k ob iet polskich m ających dzieci w m łodszym w ieku szkolnym , w: K o b ieta, jej czas w olny, re d . A . Z aw ad zk a, W rocław 1993.
5 Por. J. Iz d e b sk a , R o d z in a , d z ie c k o , te le w izja . S z a n se w y ch o w aw cze i z a g ro ż e n ia , B ia ły sto k 1996.
Jak wynika z badań w spom nianej przed chwilą autorki, telewizja p o przez różne form y przekazu stwarza możliwość realizacji w życiu dziecka takich funkcji wychowawczych, jak: poznawczej, rozrywkowej i odpoczyn ku. Przeprow adzone badania, jak rów nież lite ra tu ra przedm iotu w skazu ją, że telewizja może spełnić pozytywną rolę w procesie wychowania dziecka poprzez przekazyw anie mu wiadom ości, rozwijanie jego zain tere sowań, dostarczanie wzorów postępow ania oraz inspirow anie go do no wych działań'1. Realizacja przez telewizję wymienionych funkcji wycho wawczych służy zaspokojeniu aktualnych potrzeb dziecka, zarów no tych instrum entalnych, jak i autotelicznych, i prow adzi w ten sposób do rozw o ju różnych sfer osobowości. Potw ierdzenie istnienia w badaniach em pi rycznych funkcji poznawczej, odpoczynkowej i rozrywkowej telewizji w skazuje na możliwość pozytywnego w ykorzystania jej w procesie wycho w ania dziecka w rodzinie.
O dpow iadając na pytanie, czy telew izja w spom aga rodziców w p ro ce sie wychowania dziecka, należy zauważyć, iż m oże ona, jak wykazują b a dania, stać się także źródłem kształtow ania kultury pedagogicznej rodzi ców. Przez em itow anie określonych program ów telew izja m oże pełnić rolę inicjującą poznaw anie i przysw ajanie wiedzy pedagogicznej przez rodziców oraz być inspiracją do określonych działań wychowawczych z ich strony7. Także przez stw arzanie możliwości codziennego skupiania w okół siebie członków rodziny telew izja m oże um acniać więzi psychicz ne m iędzy nim i i w ten sposób integrow ać rodzinę, w spom agając tym sa mym rozwój dziecka. Trzeba jed n ak od razu zaznaczyć, iż poglądy wielu pedagogów i socjologów w kwestii integracyjnej roli telewizji są bardzo różne. W ielu z nich zauw aża naw et, że skupienie rodziny p rzed telew izo rem nie prow adzi autom atycznie do jej integracji, a w ręcz odw rotnie, do dezintegracji lub, jak określa się to w fachow ej literatu rze, do pozornej integracji8.
Pobieżna analiza m ateriału empirycznego pozwala jednak zauważyć, że istnieją szanse pozyskania telewizji jako sprzym ierzeńca w procesie wycho w ania dziecka w rodzinie. Oczywiście, pozytywna realizacja wymienionych funkcji wychowawczych zależy nie tylko od samej telewizji, treści czy sposo bów przekazywania określonych program ów, ale przede wszystkim od w ła ściwego przygotowania dziecka do odbioru telewizji w rodzinie.
11 P o r. ta m ż e , s. 154-162.
1 P o r. ta m ż e , s. 170-181.
8 Z o b . S. V an C a ls te r, Czy te le w izja izo lu je c z ło w ie k a ? K o n su m p c ja z a m ia s t k o m u n ik a c ji, C o m 6 (1 9 9 5 ), s. 44-53; p o r. ta k ż e Z . S a re lo , M ass m e d ia - ź ró d ła d e z in te g ra c ji to ż sa m o śc i o s o by, C o m 6 (1 9 9 5 ), s. 39-43.
2. Telewizja zagrażająca wychowaniu dziecka
Telewizja stw arza nie tylko szanse wychowawcze, ale, na co rów nież wskazuje lite ra tu ra p rzed m io tu oraz potw ierdzają badania, niesie ona ze sobą pow ażne zagrożenia dla wychowania dziecka. W śród podstaw o wych zagrożeń wychowawczych telewizji w ym ienia się p rzed e wszystkim to, iż dezorganizuje o n a i zakłóca p ro g ram dnia dziecka. Staje się więc praw dą to, co mówimy potocznie, iż telew izja jest „złodziejem ” czasu, bo k rad n ie czas, który m ógłby być przeznaczony n a inne, pożyteczniejsze z p u n k tu w idzenia wychowawczego, czynności. K onsekw encją p o d p o rządkow ania sobie przez nią stru k tu ry dnia dziecka jest m .in. redukcja czasu na zabaw ę, k tó ra p o siad a w ielką w artość wychowawczą dla dziec ka, zaniedbyw anie nauki szkolnej, o d rab ian ie szkolnych prac domowych w pośpiechu - „bo zaraz idzie dobry film w telew izji”, oglądanie telewizji podczas o d rab ian ia lekcji itp.
Myślę, że w arto przytoczyć tu interesujące b ad an ia eksperym entalne p rzeprow adzone w Stanach Zjednoczonych. W ykazały one, że k o n tro lo w anie przez rodziców czasu oglądania telewizji m oże przynieść dziecku duże korzyści wychowawcze. Dzieci z grupy eksperym entalnej, w której oglądalność telew izji była ograniczona o 50 % , uzyskały lepsze wyniki w nauce niż ich koledzy z innej grupy k o n tro ln ej. Przykład ten wskazuje na isto tn ą rolę rodziców w odbiorze telewizji przez dziecko i na efekty wychowawcze w ynikające z racjonalnej organizacji dnia i korzystania z telewizji.
G roźne z punktu wychowawczego jest również to, iż telewizja bardzo wyraźnie ogranicza czas na rozmowy rodzinne, na wspólne spacery, na bez pośrednie kontakty dzieci i rodziców.
Ten ujemny wpływ telewizji na strukturę budżetu czasu dziecka określa ny jest w literaturze przedm iotu „efektem wyporności”, ponieważ telewizja posiada silę wypierania z życia dziecka innych czynności wartościowych i niezbędnych dla prawidłowego rozwoju jego osobowości.
N ieracjonalny zakres kontaktów dziecka z telewizją prowadzi także do innych niebezpiecznych dla jego praw idłow ego rozwoju skutków. Przeja wiają się one m. in. w niewłaściwym rozwoju fizycznym dziecka. Zw raca się tutaj uwagę na ujem ny wpływ telewizji na wzrok, na pow odow anie wzrostu schorzeń alergicznych, niekorzystnych zm ian w układzie nerwowym, wy woływanych oglądaniem filmów ukazujących grozę, przem oc czy gwałt.
Innym negatywnym przejawem nadm iernego kontaktu dziecka z telewi zją są zakłócenia i niekorzystne zmiany w sferze poznawczej, em ocjonalnej i motywacyjnej osobowości dziecka.
D uża ilość docierających ze szklanego ekranu informacji sprawia, że dziecko, ze względu na m ałe dośw iadczenie i określony poziom rozwoju
psychicznego, nie zawsze potrafi zrozum ieć, co jest ważne, a co drugorzęd ne w przekazywanych treściach, co jest fikcją, a co rzeczywistością. N ad m iar treści powoduje, że dziecko nie ma czasu na zastanow ienie i uporząd kowanie poszczególnych faktów. Prowadzi to z kolei do kształtow ania się u dzieci postawy przejawiającej się w doborze przede wszystkim progra mów rozrywkowych i nie wymagających wysiłku intelektualnego. Stąd tele wizja sprzyja, jak pisze M. B raun-G ałkow ska, „bierności i lenistwu umy słowemu oraz obniżaniu sprawności m yślenia abstrakcyjnego”3. W konse kwencji dziecko nie potrafi przez dłuższy czas skoncentrow ać się na tre ściach trudnych i wymagających myślenia, staje się rozleniw ione in telektu alnie, jest niezdolne do sam odzielnego myślenia i refleksji nad treścią, ja ka do niego dociera. Niekorzystne zmiany zachodzą również w aktywności twórczej i wyobraźni dziecka. Telewizja dysponując obrazem , dźwiękiem i ruchem wyręcza potrzebę w yobrażania tego, o czym się słyszy i co się wi dzi. To właśnie dlatego dzieci wychowywane przez telewizję powielają go towe, lansow ane przez ekran telewizyjny wiadom ości, wzory postępow ania i przeżywania. Są to tylko niektóre przykłady pokazujące zagrożenia i nie bezpieczeństw a ujem nego wpływu telewizji na sferę poznawczą osobow o ści dziecka.
Podobne zagrożenia zachodzą w sferze emocjonalnej dziecka. Analiza wyników badań empirycznych wskazuje, iż telewizja przedstawiając sceny grozy i okrucieństwa, ale także filmy i program y zawierające treści o dużym napięciu dramatycznym wpływa ujemnie na psychikę dziecka i zakłóca jego równowagę emocjonalną, powodując uczucie lęku, strachu oraz stany roz drażnienia, zwiększonej pobudliwości i agresji, a nawet groźne urazy psy chiczne.
Silne pobudzenie em ocjonalne wywoływane przez niektóre programy telewizyjne występuje tylko początkowo. Potem , na skutek ciągłego, wielo krotnego oglądania przez dziecko tych scen, następuje zobojętnienie i znie czulenie10. Jest to groźne zjawisko z punktu widzenia wychowawczego, gdyż ham uje reakcję dziecka na przem oc i krzywdę występującą w życiu realnym. W iele badań eksperym entalnych pokazuje, że dzieci oglądające filmy o tre ści agresywnej reagowały mniej em ocjonalnie niż dzieci oglądające filmy o innych treściach11.
Szczególnie groźne z punktu w idzenia wychowawczego staje się o d działywanie program ów ze scenam i grozy. W iadom o, że dziecko uczy się
’ M . B ra u n -G atk o w sk a, W ptyw telew izyjnych o b razó w p rzem o cy n a p sy c h ik ę dzieci, w: B iu ro S tu diów i A n aliz K an celarii S e n a tu , D zieci a telew izja. P ró b a ocen y oddziaływ ania, W arszaw a 1995.
P o r. M . B ra u n -G a lk o w sk a , W y k o rz y sta n ie ś ro d k ó w m a so w e g o p rz e k a z u w p ro c e s ie w y c h o w a n ia ro d z in n e g o , C h S 4 -5 (1 9 7 6 ), s. 185-186.
nie tylko obserwując realne osoby, ale także fikcyjne postaci bohaterów te lewizyjnych. Dzieci naśladują więc negatywne postaci filmowe, a nawet identyfikują się z nimi. Staje się to tym bardziej niepokojące, ponieważ, jak w skazują badania, w zrasta wciąż ilość telewizyjnych scen grozy, okrucień stwa i przemocy. Z badań przeprow adzonych przez M. B raun-G alkow ską12 wynika, że na 68 program ów przeznaczonych dla dzieci - emitowanych w styczniu 1995 r. - 39 zawierało sceny nasycone em ocjam i przemocy, zło śliwości itp.
Wiele program ów telewizyjnych pow oduje więc niekorzystne zmiany w osobowości dziecka, zarówno w jego sferze poznawczej, em ocjonalnej, jak i behawioralnej.
Analiza m ateriału em pirycznego dostarczonego przez badaczy potw ier dza więc wysuniętą wcześniej hipotezę, iż z telewizją związane są szanse i nadzieje wychowawcze, ale także poważne niebezpieczeństwa i zagrożenia dla prawidłowego rozwoju dziecka.
Te am biw alentne możliwości telewizji wyznaczają szczególne zdania wy chowawcom, a zwłaszcza rodzicom . N ie chodzi przecież o biadanie nad tym wspaniałym darem , jakim jest telewizja (nad „bratem telew izorem ”, jak n a pisze Kardynał Carlo M aria M artini13). Chodzi raczej o takie jej wykorzy stanie, aby - na ile możliwe - uniknąć związanych z nią niebezpieczeństw, a przeciwnie, pozyskać ją dla procesu wychowania dziecka.
3. TYzy zasady dotyczące wychowawczej roli telewizji w życiu dziecka za miast zakończenia
Zasada selektywnego i świadomego wyboru programów telewizyjnych
Szczególnie dzisiaj, kiedy dziecko jest narażone na wpływ olbrzymiej ilości informacji pochodzących z telewizji krajowej, satelitarnej czy z kaset video, za sada ta ma szczególne znaczenie. Jest to pierwsza zasada pedagogiczna racjo nalnego wykorzystania telewizji w wychowaniu dziecka. Podstawowym m oto rem tej zasady jest umiar. „Trzeba uważać, mówił Papież Paweł VI w jednym ze swoich przemówień, żeby dusza nie zmieniła się w kliszę, na której odbijają się tysiące wrażeń, na jakie jest wystawiona” 14. Kształtowanie więc um iejętno ści panowania nad olbrzymią ilością atakujących informacji, obrazów i dźwię ków, ich selekcjonowania w kierunku treści pożądanych wychowawczo, w arto ściowych poznawczo i artystycznie staje się dzisiaj sprawą konieczną i niezbęd ną do realizowania. Ważne jest tutaj, aby rodzice oraz pozostali wychowawcy pomagali dzieciom w dokonywaniu wyboru programów najbardziej dla nich
120
12 M . B ra u n -G a tk o w s k a , W p ty w telew izyjnych..., dz. cyt.
13 P or. C. M . M a rtin i, R o zm o w y z m o im tele w izo rem , K ra k ó w 1998, s.113.
wartościowych, związanych z ich indywidualnymi zainteresowaniami. Bardzo ważny jest wzór osobowy samych rodziców. Dziecko uczy się przez obserwację i naśladowanie. Rodzice muszą uczyć swoje dzieci korzystania z telewizji wła snym przykładem, poprzez racjonalny, selektywny, aktywny i krytyczny odbiór programów. Dla dziecka rodzice stają się wzorem, jeśli chodzi o czas ogląda nia, rodzaj programu, zainteresowania telewizyjne czy sposób odbioru telewi zji.
Ważne jest także, aby rodzice i wychowawcy uczyli dzieci atrakcyjnego spędzania czasu wolnego i wyrabiali u nich postawę twórczej aktywności15.
Zasada kształtowania umiejętności aktywnego i kreatywnego odbioru programów telewizyjnych
N iezbędne są ze strony rodziców i wychowawców zabiegi wychowaw cze m ające na celu pom oc dzieciom we właściwym o d b ieran iu przez nie treści, w zrozum ieniu ich i przysw ojeniu. B ędzie to możliwe, jeśli rodzice zadbają o to, aby w spólnie z dzieckiem dokonyw ać w yboru program ów najbardziej w artościow ych wychowawczo, m obilizow ać je do w spólnego oglądania, a po obejrzanych program ach w spólnie je przedyskutow ać. Rozmowy dziecka z rodzicam i m ają isto tn e znaczenie wychowawcze, uczą bow iem w yrażania własnych myśli, ułatw iają zrozum ienie treści po przez wyjaśnienia itp.
Zasada ingerowania rodziców w zakres kontaktów telewizyjnych dziecka
Jeśli telewizja ma być wykorzystana jako środek wychowawczy, to nie zbędne staje się kierowanie tym procesem przez rodziców, m. in. przez kon trolow anie czasu odbioru telewizji, inicjację w oglądanie program ów w arto ściowych, regulowanie oglądalności telewizji, czyli ograniczenie odbioru program ów m ało korzystnych wychowawczo i zachęcanie do oglądania wartościowych społecznie, zakaz oglądania filmów ze scenami brutalnej przemocy, grozy, okrucieństwa, erotyki oraz wyrażanie dezaprobaty wobec takich filmów w rozmowie z dziećmi.
Telewizja jako m edium nie jest dobra ani zła dla życia i wychowania dziecka. Jej wartość zależy od tego, w jakim kierunku tkwiące w niej możli wości wychowawczego oddziaływania będą spożytkowane. Trzeba tylko mądrych rodziców i nauczycieli, którzy najpierw sami odpow iednio przygo tują się do odbioru telewizji, a potem dobrze wychowają dzieci do właściwe go z niej korzystania.
122
Fr Tom asz K ad zin sk i - E d u cation al chances and risks o f television in the life o f a child
M ass m edia are becom ing today o n e of basic sources of experiences for a child and an im portant elem ent o f th e educational environm ent.
Television can potentially be a factor supporting th e process o f upbringing the child in the family. H ow ever, a positive im plem entation of educational functions depends not only on th e co n ten t o f program m es o r the way they are presented, but above all on p ro p e r p rep aratio n o f the child in the family to receive T V program mes. A p art from opening educational chances, television carries serious educatio nal risks causing unfavourable changes in the child’s personality in the cognitive, em otional and behavioural spheres.
