TE R E SA M A ŁEC K A
Pomoc rządowa Stanów Zjednoczonych Am eryki dla państwa polskiego po I wojnie światowej
A m ery k ań sk a pom oc rządow a dla p a ń stw a polskiego po zakończeniu I w o jn y św iatow ej b yła częścią ak cji k red y to w ej p o djętej przez S ta n y Zjednoczone wobec zniszczonej w o jną Europy. S ta ła się ona przedm iotem zain tereso w ań w ielu badaczy, zarów no w okresie m iędzyw ojennym , ja k i po II w o jn ie św iatow ej. O cena tej pom ocy, ja k się pow szechnie w h isto rio g rafii polskiej i obcej o k reśla a k cję k red y to w ą a d m in istra c ji w ilsonow skiej, je s t w lite ra tu rz e bardzo zróżnicow ana. Od w yraźn ie apologetycz- nego n a staw ien ia tw órców tej kon cepcji i jej rea liz a to ró w do ostrego tonu h isto ry k ó w radzieckich, u p a tru ją c y c h w pom ocy dążenie S tan ów Z jednoczonych do „zdław ienia m łodej R ep ub lik i R adzieckiej” 1.
Położenie geograficzne p a ń stw a polskiego (sąsiedztw o z R osją R a
dziecką) oraz fak t, że spośród k ra jó w E u ro p y środkow o-w schodniej i po
łudniow ej P o lsk a uzyskała od rząd u U SA najw iększą sum ę k redytów , s ta ły się po II w o jn ie św iatow ej p rzy czy n ą p ow stania w śród h istory ków i publicy stó w znacznego zain tereso w an ia am ery k ań sk im i k re d y ta m i dla II R zeczypospolitej. N ajw ięcej prac, p rzede w szystkim o c h a ra k te rz e p rzy czyn karsk im , ukazało się w pierw szej połow ie la t p ięć d z ie siąty c h 2
N ie b y ł to p rzypadek. P la n M arsh alla i p o lity k a S tan ó w Zjednoczo
n y c h w o kresie zim nej w o jn y sk ła n ia ły do szukania analogii w p rze szłości. W Z w iązku R adzieckim zaczęły pojaw iać się p race dem ask ujące im p erializm a m e ry k ań sk i w ró żn y ch okresach h isto rii USA. Szczególne zain tereso w an ie b u d ziły lata, w k tó ry c h w R osji dokonyw ały się przeo b raż e n ia rew o lu cy jn e. Z a jm u jąc się ty m okresem , h isto rio g rafia radziec
k a o k reśla ła p o lity k ę USA jak o dążącą do o b alenia w ład zy radzieckiej.
Często w y su w an y m i arg u m en tam i, poza w skazyw aniem kierow niczej ro li USA w in te rw e n c ji p ań stw sojuszniczych przeciw pierw szem u n a św iecie p a ń stw u robotniczo-chłopskiem u, b y ła pom oc rzą d u a m e ry k a ń skiego dla P olsk i po zakończeniu I w o jn y św iatow ej. W idziano
1 Zob. m .in . H. H o o v e r , T h e M e m o irs o f H e r b e r t H o o v e r . Y e a r s of A d v e n tu r e 1874— 1920, N e w Y ork 1951; W.R. G r o v e , W a r’s A f te r m a th (P o lish R e lie f in 1919), N e w Y ork 1940; H. H . F i s c h e r , A m e r ic a a n d th e N e w P o la n d , N e w Y ork 1928; D. S t a s z e w s k i , I n te r w e n c ja p o d p o z o r e m p o m o c y , W ar
sza w a 1964, [w :] H isto ria P o w s ze c h n a t. V II, red. J. M. Ż u k ó w , W arszaw a 1973;
H is to r ia D y p lo m a c ji t. III, red. A . A . G r o m y k o i inni. W arszaw a 1973;
A. W. B i e r i o z k i n , O k tja b r s k a ja R e w o lu c ja i S S zA 1917— 1922, M osk w a 1967;
L . G w i s z j a n i , S o w ie ts k a ja R o ssija i S S z A (1917— 1920), red. N . N. J a k o w - 1 e w , M osk w a 1970.
2 Zob. n p . b ib lio g r a fię op racow an ą p rzez M. D r o z d o w s k ą , A m e r y k a P ó ł
n ocn a. B ib lio g r a fia d r u k ó w z w a r ty c h za la ta -1944— 1971 (W y b ó r), [w:] A m e r y k a P ółn ocn a. S tu d ia pod red. M. M. D r o z d o w s k i e g o , W arszaw a 1975, s. 395— 452.
P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X X , 1979, Z E S Z . 1
w niej dążenia Stan ów Z jednoczonych do stw orzenia z P olski p o ten c jal
nej bazy ag re sji p rzeciw Rosji R adzieckiej. W iele z ty c h p rac było tłu m aczone na języ k polski lub om aw iane n a łam ach polskiej p r a s y 3.
W ro zw ijający m się, zim no w o jen n y m klim acie pierw szej połow y la t pięćdziesiątych, p o jaw iały się w naszych czasopism ach liczne a rty k u ły poświęcone pom ocy USA d la II R zeczypospolitej. R ażą o ne b rak ie m obiektyw izm u i jed n ostro n n o ścią sądów. Autiorzy, często w o p arciu o skro m n ą bazę źródłow ą, form ułow ali w sposób bezk ry ty czn y sw oje opinie. I. В u к а с z n a przy k ład , om aw iając w spom nienia H. H oovera podkreślał, że A m erican R elief A d m in istratio n (ARA) pod p re te k ste m pom ocy pom agała b u rżu a z ji polskiej w p rzygo tow an iu ofen syw y p rzeciw R osji R adzieckiej 4. Z kolei w a rty k u le K. L a p t e r a „A n ty p olska po
lity k a im p erializm u am ery kań sk iego w pierw szych la ta c h II Rzeczy
pospolitej”, czytam y: „Z a pom ocą s w y c h ---a g e n tó w --- a m e ry k a ń scy im perialiści zab rali s a ę ---do użycia Polski d la re a liz a c ji swego głów nego celu — zduszenia rew o lu cji rad z iec k ie j” 5.
„ In te rw e n c y jn y m o del” ak cji k red y to w ej U SA po I w o jnie rep re z en tu ją rów nież szersze opracow ania polskich au to ró w 6. P ra c a J. K o w a l s k i e g o „W ielka P aźd ziern ik ow a R ew olucja S ocjalisty czna a w yzw ole- nie P o lsk i”, w y d an a w 1952 r., stw ierdza: „W ielki k a p ita ł am erykański, angielski, fra n c u sk i czyni w szystko, by P olskę całkow icie uzależnić od siebie tak politycznie, ja k i gospodarczo, b y p rzekształcić ją w narzędzie w o jn y an ty rad zieck iej. T ak po stęp u je w pierw szy m rzędzie zach łan n y im perializm S tan ó w Z jednoczonych A m eryk i — głów n y in sp ira to r in te r w en cji zbrojnej p rzeciw Rosji R adzieckiej. Z o staje u tw o rzo na specjalna organizacja — ARA (A m erican R elief A d m in istratio n ) — A m ery k ań sk a A d m in istracja Pom ocy, k tó ra pod pozorem n iesienia «pomocy» g ło d u ją
cej ludności E uropy m iała u łatw ić uśm ierzenie rew olu cyjn eg o w rzenia w k ra ja c h e u ro p e js k ic h ---u łatw ić w ciągnięcie ty c h k ra jó w do w o jn y przeciw Rosji R adzieckiej oraz zaopatrzyć je w ty m celu w żyw ność
3 Zob. np. A . B i e r i o z k i n , K ie r o w n ic z a ro la S ta n ó w Z je d n o c zo n y c h w p r z y g o to w a n iu i r e a liz a c ji in te r w e n c ji z b r o jn e j p r z e c iw k o R o s ji R a d z ie c k ie j (1918— 192Θ), W arszaw a 1951; N. R u b i n s z t e j n , Z h is to rii a n ty r a d z ie c k ie j p o lity k i im p e r ia liz m u a m e r y k a ń s k ie g o (tłu m . z ros. „W oprosy Is to r ii” 1951, nr 1), „S p raw y M ię
d zy n a ro d o w e” 1951, z. 1/2, s. 36— 69; W. F o m i n , A m e r y k a ń s c y i a n g lo -fra n c u s c y im p e r ia liś c i ja k o o r g a n iz a to r z y i w s p ó łu c z e s tn ic y h itle r o w s k ie j a g r e s ji p r z e c iw k o P o lsc e (tłum . z ros. „W oprosy Isto r ii” 1951, n r 11), „ N ow e D rogi” 1951, n r 6, s. 149— 173; H. B a t o w s k i , recen zja k siążk i: B.E. S z t e j n, B u r ż u a z y jn e f a ls i- f ik a to r y is to r ii 1919— 1939 (M oskw a 1951, s. 240), „ S p ra w y M ięd zy n a ro d o w e” 1952, z. 2, s. 120— 128; I. В u к а с z, Z h is to rii im p e r ia liz m u S ta n ó w Z je d n o c zo n y c h (A. E. К u m i n a, P r o w a ł a m e r ik a n s k ic h p ła n o w z a w o je w a n ija m ir o w o w o g o sp o d a r s tw a w 1917— 1920 g o d a ch , M oskw a 1951, s. 236), „ S p ra w y M ięd zy n a ro d o w e”
1951, z. 4, s. 124— 131.
4 I. B u k a c z , recen zja k sią żk i: H. H o o v e r , T h e M e m o irs o f H e r b e r t H oover. Y e a r s o f A d v e n tu r e 1874— 1920, „S p ra w y M ięd zy n a ro d o w e” 1952, z. 4, s. 134— 139.
5 K . L a p t e r , A n ty p o ls k a p o lity k a im p e r ia liz m u a m e r y k a ń s k ie g o w p ie r w s z y c h la ta c h II R z e c z y p o s p o lite j, „ N o w e D ro g i” 1951, n r 5, s. 104— 123; zob.
ta k że in n e a r ty k u ły teg o ż autora oraz J. R a c i b o r s k i e g o , I. B u k a c z a i in n y c h w „ N o w y ch D ro g a ch ” i „ S p raw ach M ięd zy n a ro d o w y ch ”.
6 Zob. m .in. J. K o w a l s k i , W i e l t a P a ź d z ie r n ik o w a R e w o lu c ja S o c ja lis ty c z n a a w y z w o le n ie P o lsk i, W arszaw a 1952; T. A t k i n s , T. R o j e k , W ie lk a P rze g r a n a , W arszaw a 1954, S. A r s к i, А . К o r t a, Z. S a f i a n , Z m o w a g ra b ie ż c ó w , W ar
sza w a 1950.
P O M O C R Z Ą D O W A U S A D L A P O L S K I P O I W O J N IE 75
i m a te ria ły w ojenne. Im p erialiści a m ery k ań scy i ARA zm ierzali do ty ch celów zwłaszcza w Polsce i w k ra ja c h n a d b a łty c k ic h ” 7.
P olem ik ę z tak im spojrzeniem p o d jął Z. L a n d a u . W sw ym a rty k u le
„O k ilk u sp o rn y ch zagadnieniach sto su n kó w p o lsk o -am eryk ań skich w la tac h 1918— 1920”, w oparciu o m a te ria ły arc h iw a ln e w ykazał niesłuszność dw óch d o m in u jący ch tez ów czesnej lite ra tu ry : o kierow niczej ro li S ta nów Z jednoczonych w przygotow aniu Polski do in te rw e n c ji zb ro jnej przeciw R osji R adzieckiej i o d ążeniu k a p ita łu U SA do opanow ania i podporządkow ania sobie gospodarki polskiej.
O ceniając a m ery k ań sk ą pomoc rządow ą Z. L andau w skazał n a n ie bezpieczeństw a, jak ie stw arzała dla u s tro ju kap italistyczn ego R ew olucja P aźd ziern ik ow a i w y su n ął tezę, że zasadniczym celem pom ocy było p rze ciw działanie rozszerzaniu się fali rew o lu cy jn ej w E uropie. Pisze o ty m w sposób następ u jący : „R ew olucja niszcząc w ładzę k a p ita łu n a w e t w je d n y m odosobnionym k ra ju , u d erzała w zasadnicze założenia u stro jo w e in n y ch p ań stw k a p ita lis ty c z n y c h ---w p ły w ała n a akty w izację w alk i gospodarczej i politycznej k lasy robotniczej w e w szystkich k raja ch . W zw iązku z ty m rów nież i rzą d S tan ó w Z jednoczonych zain tereso w an y b ył w szybkim stłu m ie n iu rew o lucji, k tó re j ogniska zaczynały obejm ow ać w ty m o kresie poza R osją tak że N iem cy, Polskę, A u strię oraz in n e k ra je południow ej i środkow ej Europy. R ząd S tanó w Zjednoczonych sta ł na stanow isku, że najlep szą m etodą p rzeciw działania szerzeniu rew o lu cji je s t aprow izow anie tere n ó w zagrożonych jej w ybuchem , u ru ch am ian ie na obszarach ty c h dotychczas n ieczy n n y ch zakładów przem ysłow ych, stw arzan ie ludności stosunkow o znośnych fo rm b yto w an ia w istn ieją cy c h w a ru n k a ch ustro jo w y ch . T em u też zad an iu służyła działalność k iero w a nej przez H e rb e rta H oovera A m erican R elief A d m in istratio n , podobnie ja k i działalność a m ery k ań sk ich in sty tu c ji c h a ry ta ty w n y c h ” 8. S tan o w i
ska swego L an d au szerzej n ie uzasadniał, n a co nie pozw alały m u w ą
skie ra m y a rty k u łu .
Teza L a n d a u a b y ła a tra k c y jn a , gdyż w licznych do k u m en tach H. H oovera i pism ach W. W ilsona, g łów nych tw órców i organizatorów
„pom ocy”, m ożna znaleźć sform ułow ania, p o dkreślając zagrożenie ze stro n y „bolszew izm u”. C hyba głów nie to spraw iło, że p rzy ję li ją w P o l
sce badacze stosunków polsko-am eryk ańskich . Szli oni drogą w yznaczoną przez L an d au a i k on cen tro w ali uw agę n a celach p o lity k i zagranicznej S tan ó w Z jednoczonych, ze szczególnym uw zględnieniem sto su n k u do Ro
sji R adzieckiej. Z g ó ry je d n a k przy jm o w ali, że akcja k red y to w a rząd u USA, pow szechnie nazyw an a pom ocą, b y ła rzeczyw iście pomocą. S p o jrze
nie to zm niejszało ich k ry ty c y z m i nie pozw alało w niknąć w istotę w ielu dokum entów . To powodow ało, że m im o dostrzegania in n y ch aspektó w
„pom ocy” USA, przyjm ow ali, ta k ja k Z. L andau, że głów nym m oty w em działalności a d m in istra c ji w aszyngtońskiej w obec P olski i całej E u ro p y środkow o-w schodniej było dążenie do przeciw działania n a ra sta ją c e j w ty m rejo n ie fali re w o lu c y jn ej, stanow iącej zagrożenie stosu nkó w k a p italisty czn y ch 9.
7 J. K o w a l s k i , W ie lk a P a ź d z ie r n ik o w a , s. 129.
8 Z. L a n d a u , O k ilk u s p o r n y c h za g a d n ie n ia c h sto s u n k ó w p o ls k o -a m e r y k a ń s k ic h w la ta c h 1918— 1920. K H 1958, n r 4, s. 1095.
9 Zob. np. L. Z y b l i k i e w i c z , S to s u n k i p o ls k o -a m e r y k a ń s k ie w la ta c h 1917— 1923, K ra k ó w 1972, s. 217—228 (m aszyn op is p racy dok torsk iej); J. W ę d r o w - s к i. P o lity k a S ta n ó w Z je d n o c zo n y c h w o b e c s p r a w y p o ls k ie j i P o ls k i w la ta c h 1916— 1920, W arszaw a 1975, (m aszyn op is p racy d ok torsk iej w IH P A N ), M. W o j
Bliższa analiza ak cji k red y to w ej U SA w obec Polski, budzi jed n a k w ątpliw ości co do słuszności stosow anego pojęcia: pomoc. D otychczasow a lite ra tu ra , zarów no polska, ja k obca, p rzejęła je za ów czesnym i działacza
m i am ery kań sk im i, za tw ó rcam i tej koncepcji stosu jąc niek ied y cudzy
słów d la podkreślenia, że pomoc ta b y ła n ie celem , lecz narzęd ziem o k re ślonych zam ierzeń politycznych. Czy je d n a k b y ła to pomoc? Czy nie w y stę p u je tu zasugerow anie fak tem , że w ów czesnej sy tu a c ji p a ń stw e u ro pejsk ich k re d y ty um ożliw iające zakup p ew n y ch ilości n iezbędnych to w arów , stw a rz a ły pozory pom ocy bez w zględu n a w a ru n k i ich k redytów ? P rzy czy n w ątpliw ości je s t w iele. Z dokładnej an alizy tra n sa k c ji rz ą du R epubliki P olskiej z agendam i rządow ym i USA w yn ik a, że k re d y ty udzielone w ładzom polskim w la ta c h 1919— 1922 b y ły niew ielkie, zaró w no w sto su nk u do m ożliw ości k red y to w y ch USA, ja k i potrzeb Polski, że słu ży ły do sfin an so w an ia im p o rtu głów nie żyw ności i odzieży; zaled
w ie 1/4 ogólnej ich su m y została przeznaczona n a zak u p środków tra n s p o rtu , m ateriałó w sa n ita rn y c h , różn y ch u rządzeń i m aszyn, ogólnie o k re ślonych jako sp rzęt chem iczny, że w przew ażającej m ierze k re d y ty te b y ły k ró tk o - i śred n io term in o w e (1— 5 lat), o stosunkow o w ysokim , ja k n a ów czesne w a ru n k i i rodzaj k red y tó w , op rocentow aniu. Ich c h a ra k te r b y ł w y b itn ie h an d lo w y 10.
H andlow y c h a ra k te r k red y tó w p odkreśla tak że fak t, że b y ły ud ziela
ne n a zakup ty lk o am e ry k ań sk ic h tow arów , m im o że w iele k ra jó w E u ro py czyniło s ta ra n ia o uzysk an ie od rząd u U SA pożyczek gotów kow ych n a cele w alutow e, skarbow e itp.
Z kolei, an aliza s tr u k tu r y tow arow ej d ostaw doko ny w any ch w ram ach k red y tó w a d m in istra c ji w ilsonow skiej, pozw ala n a stw ierd zenie, że do
ty czy ły one sprzedaży głów nie ty c h tow arów , k tó ry c h ogrom ne zapasy istn ia ły w USA. U w zględniając te n asp ek t ak cji k red y to w ej pow staje py tan ie, czy k red y tó w u d zielonych po zakończeniu I w o jn y św iatow ej przez W aszyngton nie n ależy p o trak to w ać jak o fo rm y p o p ierania ek sp o r
tu am ery k ańskieg o w celu p o dtrzy m an ia zapoczątkow anej w czasie w o j
n y ek sp an sji gospodarczej Stanów ? O dpow iedź n a to p y ta n ie um ożliw i lepsze zrozum ienie i o k reślen ie celów i m otyw ów U SA organizu jących tzw. pomoc.
Rozw ażania zacząć należy od k ró tk iej c h a ra k te ry s ty k i ek sp an sji go
spodarki am ery k ań sk iej w czasie w ojny. K o n iu n k tu ra w ojenna i p ro te k c y jn a po lity k a rzą d u w lata ch 1917— 1918 11 d oprow adziły do niezw ykle szybkiego rozw oju gospodarki Stanów . W ciągu czterech la t w o jn y USA s ta ły się n ajw ięk szą po tęg ą ekonom iczną i finansow ą św iata. Ź ródłem
c i e c h o w s k i , S ta n y Z je d n o c zo n e A m e r y k i P ó łn o c n e j i E u ro p a Ś r o d k o w a m ię d z y d w o m a w o jn a m i (1918— 1939/41). R e fe r a t w y g ło s z o n y n a X I V M ię d zy n a ro d o w y m K o n g re sie N a u k H is to r y c z n y c h w S a n F ra n cisco (22—29 sie r p n ia 1975), K H 1976, nr 2, s. 332.
10 Zob. T. M a ł e c k a , K r e d y t y i p o ż y c z k i S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h A m e r y k i d la r z ą d u p o ls k ie g o w la ta c h 1918— 1939, W arszaw a 1977, s. 8— 35 (m aszyn op is p racy d ok torsk iej w b ib lio te c e SG P iS ).
11 W cią g u 1917 i 1918 r. zostały u tw orzon e ty s ią c e o rg a n iza cji i a gen d rzą d ow ych , k tóre r e g u lo w a ły i k o n tro lo w a ły w sz y stk ie p o d sta w o w e d z ia ły gosp od ark i U S A . Por. B. N o g g 1 e, In to th e T w e n tie s . T h e U n ite d S ta te s fr o m A r m is tic e to N o rm a lc y , C h icago 1974, s. 55. M.in,. w sierp n iu 1917 r. K on gres w y d a ł F ood P ro d u ctio n A ct, k tó ry m ia ł sty m u lo w a ł w zrost p rod u k cji roln ej oraz F ood an d F u e l C ontrol A ct, k tó ry d a w a ł rząd ow i p raw o k o n tro li n a d w sz e lk im i „su row cam i, n a rzęd zia m i i m a szy n a m i, n iezb ęd n y m i d la p ro d u k cji ży w n o śc io w e j, p asz i p a liw ”. H. F a u l k n e r , A m e r ic a n E con om ic H is to r y , N e w Y ork 1959, s. 589.
P O M O C R Z Ą D O W A U S A D L A P O L S K I P O I W O J N IE
bogacenia się i dynam icznego w zro stu w szy stk ich działów w ytw órczości a m ery k ań sk iej b y ł rozw ój ek sp o rtu 4 W alcząca E uropa p o trzebow ała żywności, surow ców , b ron i i in n y ch n iezb ęd nych do p row adzenia w o jn y tow arów . K ra je pozaeuropejskie, k tó re do w y bu ch u w o jn y im p o rto w ały po trzeb n e a rty k u ły z E uro p y Z achodniej, m ogły w czasie w o jn y o trz y m yw ać je jed y n ie ze S tan ó w Z jednoczonych. S ta n y zaczęły w ięc sto p niow o zdobyw ać i opanow yw ać now e r y n k i zb ytu , k tó re stan o w iły je d nocześnie b o gate źródła s u ro w c ó w 13. S y tu a c ja ta, p rzy jednoczesnym poparciu rzą d u U S A 14, um ożliw iła w zro st ek sp o rtu am eryk ańsk iego z 5,5 m ld doi. w 1916 r. do 6,2 m ld doi. w 1918 r. w. O b ro ty a m e ry k a ń skiego h a n d lu zagranicznego zw iększyły się w czasie w o jn y trz y k ro tn ie , co pozwoliło S tan om zdobyć dom inu jącą pozycję w h a n d lu m ięd zy n a
rodow ym 16.
K o n iu n k tu ra w o je n n a w S ta n a c h spow odow ała, że w m om encie za
kończenia w o jn y, w w ielu działach w ytw órczości a m ery k ań sk iej istn ia ły n a d m ie rn ie ro zw inięte m oce w ytw órcze. Szczególnie d u ż y okazał się n a d m ia r p ro d u k tó w roln ych . U trzy m y w a n e b ow iem przez rz ą d w ysokie ceny sp raw iły, że w ciągu ro k u , do jesien i 1918 r., w yprodu k ow ano około 18 m in to n n ad w y żek żyw nościow ych, podczas g d y w no rm aln y ch , p rze d w o jen n y ch w a ru n k a c h w ynosiły on e 4— 5 m in to n r o c z n ie 11. W d o d atk u w czesną jesien ią 1918 r., nie p rzew id u jąc jeszcze końca w o jn y 18, z a k u piono żyw ność w k ra ja c h p ó łk u li południow ej, w celu zap ew nien ia (aż do now ych zbiorów w lecie 1919 r.!) zaop atrzen ia w łasnej arm ii i arm ii p a ń stw alianck ich 19. W m om encie zaw ieszenia b ro n i w listopadzie 1918 r.
S ta n y Zjednoczone posiad ały więc około 60% ogółu św iato w y ch zap a
sów ż y w n o ścio w y ch 20. Z apasy te ciągle rosły. N a p o czątku sty czn ia 1919 r. H oover w depeszy do d y re k to ra B iu ra A d m in istra c ji Zyw nościo-
12 Z w raca n a to u w a g ę C. J u l i e n , I m p e r iu m a m e r y k a ń s k ie , W arszaw a 1971, S. 201.
13 G. H. S t u a r t , L a tin A m e r ic a a n d th e U n ite d S ta te s , s. 9: „ P ierw sza w o j
na św ia to w a d ała S ta n o m Z jed n oczon ym w sp a n ia łą o k a zję do z a jęcia k lu c z o w y c h p o zy cji, k tó re od d aw n a za jm o w a ła A n g lia w h a n d lu za g ra n iczn y m rep u b lik p o łu d n io w o -a m e r y k a ń sk ic h . S ta n y Z jed n oczon e n ie o m ieszk a ły w y k o r z y sta ć tej o k azji. W la ta c h 1913— 1920 h a n d el S ta n ó w Z jed n o czo n y ch z k ra ja m i A m ery k i
Ł a ciń sk iej w z r ó sł o b lisk o 400°/o”.
14 W 1918 r. p rezy d en t W ilson n a k ło n ił K o n g res do p rzy jęcia u sta w y W ebba, k tó ra u e la s ty c z n iła a n ty tr u sto w ą u sta w ę S h erm a n a z e z w a la ją c ek sp orterom a m e r y k a ń sk im n a tw o r z e n ie k a r te li d la sk u teczn eg o z w a lcza n ia za gran icznej k o n k u
r en cji (C. J u l i e n , op. cit., s. 195, п.).
^ A A N , A m b . R P. W aszyn gton , t. 145, k . 103: rap ort ek o n o m iczn y ra d cy h a n d lo w eg o p o se lstw a R P w W a szy n g to n ie p t. „ S tan go sp o d a rk i S ta n ó w Z jed n o czo n y ch A m e r y k i w 1919 r.”. D odać n a le ż y , że r ó w n ie szyb k o, a m oże n a w e t szy b ciej r o z w ija ł się ek sp o rt w p ie r w sz y m o k r e sie w o jn y , k ie d y S ta n y n ie b ra ły je szcze w n ie j czy n n eg o u d zia łu (tam że, k. 97 п.).
16 J. C i e p i e l e w s k i , I. K o s t r o w i c k a , Z. L a n d a u , J. T o m a s z e w s k i , H isto ria g o sp o d a r c za ś w ia ta X I X w ie k u , W arszaw a 1970, s. 322.
17 S. L . B a n e , R . H . L u t z, O r g a n iz a tio n o f A m e r ic a n R e lie f in E u ro p e, S ta n fo rd 1943, s. 2 (d alej: R e lie f): H . H o o v er do A . L o v ed a y a , R é su m é o f A m e ric a n O p e ra tio n s in E u ro p e 1918— 1922.
ω T am że, s. 206. N a fa k t te n zw ra ca ł u w a g ę m .in . C. G lass w p iśm ie do N . D a v isa z 19 sty czn ia 1919. R ó w n ież p ism o H . H oovera do W. W ilson a z 24 p aźd ziern ik a 1918, św ia d czy , że n ie sp o d ziew a n o s ię ta k szy b k ieg o za k o ń czen ia w o jn y (tam że, s. 26). ,
19 T am że, s. 23: H. H oover, W e ’ll H a v e to F eed th e W o rld A g a in , 28 lis to pada 1942.
20 T am że, s. 10. Ś w ia to w e zap asy ży w n o ści sza co w a n o n a 30 m in ton . Por. ta k że I n te r -O ffic e M e m o ra n d u m fo r A m e r ic a n O ffic ia ls z 15 listop ad a 1918 (tam że, s. 49).
w ej USA w N ow ym J o rk u , E. R ick ardä p odkreślał: „M iędzy 1 stycznia i 1 lipca [1919 r. — T.M.] będziem y n a jw y ra ź n ie j m ieli nadw yżki ekspor
tow e w w ysokości 400 m in buszli zboża i pasz, 1,5 m in to n arty k u łó w hodow lanych — ogólnej w artości, w edług obecnych cen, około 1500 m in lu b 1600 m in doi.” 2l.
O bok w zrastający ch zapasów żyw nościow ych, S ta n y Zjednoczone d y sponow ały znacznym i ilościam i różn ych tow arów zgrom adzonych w m a
gazynach USA i eu ro p ejskich , k tó re m iały służyć podobnie ja k żywność, do zaspokajania potrzeb w o jn y 22. P osiadano m iędzy in n y m i ogrom ne za
pasy tab o ru kolejow ego, u m u n d u ro w an ia, b utów i w szelkiego ro d zaju sp rz ę tu w ojskow ego 23. W artość istn iejący ch n a te ry to riu m U SA zapasów w dn iu 1 listo p ad a 1918 r. oceniano na 2 m ld dolarów , w E uropie — po
nad 1330 m ld d o la ró w 24.
D odatkow o czekały n a realizację liczne k o n tra k ty z a w arte przez A liantów z p ry w a tn y m i przedsiębiorstw am i A m ery k i n a dostaw ę to w a
rów w o jenn y ch o łącznej w artości ponad 6 m ld doi.25. Zakończenie w ojny p rzek reśliło tę m ożliwość, podobnie ja k i uniem ożliw iało sprzedaż jak ic h k olw iek zgrom adzonych tow arów . U m ow y bow iem zaw ierane b y ły n a ogół n a okres działań w ojennych.
A d m in istracja w aszyn gto ń sk a sta n ę ła więc w obec tru d n e g o problem u u p ły n n ien ia zapasów . Z m uszała ją do tego zapoczątkow ana w czasie w o jn y p o lity k a in te rw e n c ji p ań stw a w sp ra w y gospodarcze. Mimo p a n u jący ch poglądów , że rozw ój gospodarczy k r a ju pow inien następow ać bez in g ere n cji rząd u , m im o zniesienia w S tan ach z dniem 1 stycznia 1919 r.
w szelkich w y d an y ch w lata ch 1917— 1918 przepisów ograniczających swobodę firm p ry w a tn y c h w zak resie działalności h andlow ej i przem y słowej 26, zdaw ano sobie spraw ę z fak tu , że p rzestaw ienie gospodarki am ery k ań sk iej n a p ro d u k cję pokojow ą i rozw ój e k sp an sji k a p ita łu p ry w atnego w ym agać będzie, p rzy n ajm n iej w początkow ym okresie, pom ocy p a ń stw a 27.
W spółczesny h isto ry k am ery k ań sk i, B. N o g g 1 e, ocenia p rz y ję tą przez W aszyngton linię postępow ania w sposób n astęp u jący : „B usiness a m ery k ań sk i —■ p rzy n a jm n ie j jego znaczna część — oczekiw ał w okresie re k o n stru k c ji znacznie w iększego protek cjonizm u ze stro n y państw a, niż zaofiarow ał W ilson” ^ T ym niem niej, podstaw ow e z p u n k tu w idzenia
21 T am że, s. 161: p ism o H. H oovera do E. R ick ard a z 9 sty czn ia 1919.
22 Z asp ok ajan ie potrzeb w o jn y d o k o n y w a ło się o c z y w iśc ie poprzez k red y to w ą sprzedaż po n ie z w y k le w y so k ic h cenach. Zob. H . H o o v er, W e ’ll H a v e to F eed, s. 20.
23 W E uropie zn a jd o w a ło s ię 1500 lo k o m o ty w , ok oło 18 ty s . w a g o n ó w , a na tery to riu m S ta n ó w — 300 lo k o m o ty w i około 8 ty s. w a g o n ó w , k tó re ,.nie m o
g ły być u ży te w U S A ”. R e lie f, s. 413: p ism o W .G. A tw o o d a do W.B. C onseÿa, 19 k w ie tn ia 1919. S zerzej n a tem a t w ie lk o ś c i za p a só w n a g ro m a d zo n y ch przez U S A zob. np. D. S t a s z e w s k i , op. cit., s. 26— 28.
24 B. N o g g l e , op. cit., 24.
25 C. H. L i p s e 11, U n ite d S ta te s W a r S u rp lu s, N e w Y ork 1924, s. 9, cyt. za:
D. S t a s z e w s k i , op. cit., s. 27. O bok rzą d o w y ch o rg a n iza cji U S A en ergiczn ą d ziałaln ość na tery to riu m E uropy ro zw in ęła jeszcze w c za sie w o jn y m .in. N a tio n a l A sso cia tio n of M a n u fa ctu res, w sk ła d której w ch o d ziło 4000 p rzem y sło w có w z k a
p ita łe m z a k ła d o w y m 75 m in fra n k ó w i z 6 m in ro b o tn ik ó w (w ięcej n iż p ołow a w szy stk ich ro b o tn ik ó w w U S A ). Por. ,‘,W iadom ości W y d zia łu E k o n o m iczn o -H a n d lo w eg o M SZ” 1919, n r 4— 5, s. 73.
26 T am że, s. 52.
27 S zerzej o ty c h sp ra w a ch por. np. B . N o g g l e , op. cit., s. 46— 83.
28 T am że, s. 51.
P O M O C R Z Ą D O W A U S A D L A P O L S K I P O I W O J N I E 79
całej gospodarki USA, pro blem y pow ojen n e znalazły się w zasięgu dzia
łalności rządu .
W kołach blisk ich p rez y d e n ta dostrzegano, że nagrom adzone zapasy, jeśli nie z n a jd ą zew n ętrzn y ch ry n k ó w zbytu , zagrożą sy tu a c ji rynk ow ej w S ta n ac h i u tru d n ią p rzestaw ien ie gospodarki am ery k ań sk iej n a to ry pokojow e. S k iero w an ie zapasów n a ry n e k w e w n ętrzn y spow odow ałoby g w ałto w n y sp ad ek cen, głów nie żywności, co odbiłoby się nie ty lk o n a rolnictw ie, ale poprzez system k red y to w y , fin a n su ją c y ek sp an sję ro ln ic tw a, rów nież n a in n y ch działach gospodarki U S A 29. S tra ty ponieśliby zarów no producenci, ja k i ek sp o rterzy, często k o rzy sta ją c y z k red y tó w bankow ych. S tąd , jeszcze przed k a p itu la c ją N iem iec, W ilson w ydał d y spozycje w celu dokonania przygotow ań do sprzedaży zgrom adzonych tow arów .
U w agę S tan ó w Zjednoczonych p rzy ciąg ała g łodująca i zniszczona E u ro pa. W ydaw ało się, że w sk u te k o grom nych potrzeb, E uropa będzie na w ielk ą sk alę k u p o w ała w S ta n ac h 30. Do w spółpracy zachęcały także n a w iązane w czasie w o jn y k o n tak ty . P rzy n io sły one A m eryce ogrom ne zyski. W iele firm było w dalszym ciągu zain tereso w an y ch w pow o jen
n y m rozw oju ek span sji do Europy. B ald w in Locom otive W orks, A m e ri
can Locom otive, A m erican C ar an d F ou n d ry , S ta n d a rd S te e l C ar C or
p o ratio n oraz k ilk a in sty tu c ji b an ko w ych założyły F o reig n F inan ce C or
poration, b y z zebranego k a p ita łu (100 m in dolarów ) finansow ać ek sp o rt do E u r o p y 31. T em u sam em u celow i m iała służyć pow ołana w 1919 r.
przez rząd USA W ar F inan ce C orporation. O zain tereso w an iu sfe r k a p itało w y ch ry n k ie m eu ro p ejsk im może św iadczyć fak t, że jeszcze w po
łow ie 1920 r. n a narodow ej k o n w en cji h a n d lu zagranicznego przew agę u trz y m ali zw olennicy dalszej w sp ółp racy z E uropą 32.
Tym czasem w E urop ie pow ojennej panow ał chaos i dezorganizacja.
P od w p ły w em rew o lu cji socjalistycznej w Rosji w zm ogły działalność p a rtie robotnicze. N iezadow olenie z istn iejącej sy tu a c ji (głód, tru d n o ści pow ojenne) doprow adziło w w ielu k ra ja c h do ru ch ó w rew o lu cy jn y ch . Szczególnie w ażn y s ta ł się pro b lem nowo u tw o rzo n y ch p ań stw w E u ro pie środkow ow schodniej, k tó re stanow ić m ogły dla firm U SA w ażny ry n e k zbytu. P a ń stw a te w sk u te k działań w o jen n y ch zostały d o tk n ię te ogrom nym i zniszczeniam i, cierp iały głód i nędzę. B ra k było rezerw , a p ro d u k c ja przem ysłow a i ro ln a sp ad ły w w y n ik u d ew astacy jn ej p o lity k i o k u p a n ta ta k znacznie, że podniesienie jej w ym agało o grom nych śro d ków, k tó ry c h nie znajdow ano. N ie posiadano ich rów nież n a d o raźny im p o rt żyw ności i in n y ch a rty k u łó w pierw szej potrzeby. M imo więc ogrom nego zap otrzebow ania żywności, surow ców itp. w E uropie środk o
w ow schodniej i południow ej S ta n y Zjednoczone nie zn ajd o w ały tu do
29 Te a sp e k ty sz czeg ó ln ie m ocno a k c e n to w a ł H. H oover, zw ią z a n y ś c iśle z r o ln ic tw e m i z a in te r e so w a n y w u trzy m a n iu cen a r ty k u łó w ro ln y ch n a w y s o k im p oziom ie. P o d k r e śla ł on, że w e d łu g w ie lu o b serw a to ró w S ta n y n ie u n ik n ą
„p an ik i fin a n s o w e j” w y w o ła n e j n iezd o ln o ścią sp rzed aży n a d m iern y ch za p a só w to w a ro w y ch . R e lie f, s. 418; H. H oover, R e v ie w o f th e E u rop ean F ood S itu a tio n , 29 k w ie tn ia 1919; ta m że, s. 161 п.: p ism o H. H o o v era do E. R ick ard a z 9 sty c z n ia 1919 r.
30 A A N , A m b . R P W aszyn gton , t. 181; bp.: raport k on su la g en era ln eg o w N o w y m Y ork u o sta n ie gosp od ark i S ta n ó w Z jed n o czo n y ch w 1921 r.
31 S ta n y Z je d n o c zo n e a h a n d el z E u ropą, „W iad om ości W yd ziału E k on om icz
n eg o M SZ ” 1919 r., n r 20— 24, s. 241.
godnego ry n k u zbytu , gdyż -państw a tego re jo n u n ie m iały czym płacić 33 Z dru g iej stro n y , istn ieją ce w USA ustaw o daw stw o uniem ożliw iało do
starczen ia im żyw ności n a k re d y t ^
O graniczone b y ły także m ożliw ości sprzed aży to w arów a m e ry k a ń skich dla „Big A llied ” . A nglia, F ra n cja i W łochy zaczęły z w iększą siłą, niż w czasie w ojny, kw estionow ać ceny to w aró w a m e ry k ań sk ic h żądając ich obniżenia. W obec sprzeciw u Stanów , zaczęły im portow ać tańszą żyw ność z A u stralii, A rg e n ty n y i B razylii 35. A nglia pierw sza w ym ów iła A m eryce szereg k o n tra k tó w . P od n aciskiem a d m in istra c ji w ilsonow skiej alianci godzili się b rać żyw ność a m ery k ań sk ą pod w aru n k iem , że d o sta
w y odbyw ać się będą w ram a ch k red y tó w przy zn an y ch przez T re a su ry D e p a rtm en t з®.
W tej sy tu acji, g d y ry n e k w e w n ętrzn y b y ł nasycony, a ek sp o rt n a p o ty k ał przeszkody (braki finansow e im p o rte ró w i k o n k u ren c ja k ra jó w zam orskich), je d y n y m w y jściem dla u p ły n n ie n ia nad w y żek okazał się' k r e d y t 37 P e łn ił on zresztą nie tylk o fu n k c ję s ty m u la to ra ek p o rtu , ale w ręcz um ożliw iał go; bez k red y tó w S tano m n ie udało by się sprzedać E uropie tej m asy to w aro w ej, k tó rą o statecznie wyw ieziono.
Pow yższe uw agi są chy ba w y starczający m dow odem , że p o lity ka U SA w zakresie ak cji k red y to w e j dla E uropy b y ła p o lity k ą „b u sinessu”. Nic nie su g eru je, że S ta n y u d zielały E uropie k re d y tó w je d y n ie po to, b y pomóc jej w przezw yciężeniu ogrom nych tru d n o śc i spow odow anych czte
ro le tn ią w ojną. Sam i A m ery k an ie p o d kreślali w 1919 r., że p o trzebu jąca d łu g o term inow y ch k re d y tó w E u ro pa pozw ala gospodarce am ery k ań sk iej osiągać korzyści zarów no z ty tu łu u d zielan ych jej przez U SA pożyczek, ja k i rozw ijanego h a n d lu 3®. Stosow anie w ięc pojęcia „pom ocy” dla ok reślen ia ów czesnej ak c ji k red y to w ej rz ą d u S tan ó w Z jednoczonych po zakończeniu I w o jn y św iatow ej w y d aje się niew łaściw e. B ry ty jsk i eko
nom ista F. B e n h a m , piszący o podobnej ak c ji a m ery k ań sk iej n a rzecz trzeciego św ia ta po II w o jn ie św iatow ej w y raził się: „ P rzy je m n ie je s t odczuwać, że pom agam y naszym bliźnim a jednocześnie zw iększać sw ój w łasn y zysk” 39.
O kreślenie ak cji k red y to w e j a d m in istra c ji w ilsonow skiej jak o p o lity ki „b u sin essu” n ie w yklu cza tez y naszej i obcej h isto rio g rafii, że „pom oc”
ta w 1919 r. m ia ła n a celu przeciw działanie fa li rew o lu cy jn ej w p a ń
33 P o tw ie r d z iły to m isje h o o v ero w sk ie, k tó re n e g o c jo w a ły w a r u n k i k o n tra k tó w z w ie lo m a p a ń stw a m i śro d k o w o eu ro p ejsk im i. D o cza su ro zw ią za n ia p ro
b lem u fin a n so w a n ia d o sta w p rzez K ongres U S A n o w o u tw orzon e k ra je m o g ły otrzym ać n iezb ęd n e a r ty k u ły ty lk o za go tó w k ę.
34 Zob. L ib erty L o a n A ct z 1917 r.
35 H. H oover, W e ’ll H a v e to F eed , s. 20.
36 R e lie f, s. 207: p ism o С. G la ssa do N. D a v isa z 21 sty czn ia 1919.
37 S ta n y Z je d n o c z o n e a h a n d e l z E uropą, „W iad om ości W y d zia łu E k on om icz
n eg o M SZ” 1919 r., n r 20— 24, s. 241; „ P rzeszk od y t e [u tru d n ia ją ce ek sp ort do E uropy — T.M.] m ożn a k b y u su n ąć w znaczn ej m ierze p rzez u d z ie le n ie E uropie d łu g o term in o w y ch k r e d y tó w ”. R ó w n ież gu b ern a to r F e d e r a l R ese r v e B an k , В . S tro n g p od k reślał: „a b y u m o żliw ić w y w ó z w y r o b ó w S ta n ó w Z jed n oczon ych , a przed e w sz y stk im p ro d u k tó w ro ln iczy ch , ek sp o rt k a p ita łu je s t n ie o d z o w n y ”.
C yt. za: H. G l i w i c , K a p ita ł w ę d r o w n y w g o sp o d a r c e ś w ia to w e j, K ra k ó w 1938, s. 436.
38 Zob. np. F . A . V a n d e r l i p , What H a p p e n e d to E u rope (N ew Y ork 1919), cyt. za: B. N о g g 1 e, op. cit., s. 151.
39 F. B e n h a m, P r o te c tio n a n d th e U n d e r d e v e lo p e d C o u n trie s [w:] T h e C o lo m b o P la n a n d O th e r E ssa y s (1956), s. 59, cy t. za: J. Z a w a d z k i , K a p ita liz m w s p ó łc z e s n y . S z k ic e e k o n o m ic zn e , W arszaw a 1960, s. 498.
P O M O C R Z Ą D O W A U S A D L A P O L S K I P O I W O J N IE 81
stw ach śro d kow o-południow o-w schodnio-europejskich. K o n tro w e rsję b u dzi n a to m ia st w aga i c h a ra k te r, jak ie się p rzy p isu je pow yższej tezie w ocenie celów p o lity k i W ilsona.
B. N oggle stw ierd za: „Both to g et rid o f th e su rp lu s and to save Europe fro m w h a t he called „anarchy”, H oover w a n te d to use food as a w eapon in U.S. fo reig n p o lic y ” 40. N oggle podkreśla, że p ro g ra m pom o
cy żyw nościow ej tak , ja k go w idział H. Hoover, poza d em on stro w an iem am ery k ań sk iej hojności, m iał n a celu p o d trzy m y w an ie cen a rty k u łó w ro ln y c h w k r a ju poprzez e k sp o rt nadw yżek, a jednocześnie u ży w a n y b y ł jak o b ro ń przeciw ko „bolszew izm ow i” w E u ro p ie 41.
Z kolei, P. W a n d у с z, h isto ry k a m e ry k ań sk i narodow ości polskiej pisze: „Jak k o lw ie k m ożna p rzyjąć, iż am e ry k ań sk ie zain teresow an ie w stabilizacji E u ro p y Środkow o-W schodniej łączyło się z obaw am i przed w zrostem kom u nizm u w ty c h k raja ch , nie n ależy chyb a przeceniać tego czy n n ik a” 42. Nieco w cześniej stw ierdza: „W pro b lem aty ce A m ery k a—
E uropa Środkow o-W schodnia dom inow ały sp ra w y g o s p o d a r c z e --- Z p u n k tu w idzenia politycznego, zain tereso w an ie E uropą Srodkow o- -W schodnią było raczej m ałe, choć W aszyngton, rzecz jasn a , p rag n ą ł p ew nej stab ilizacji gospodarczej i w ew n ętrzno-po lityczn ej ty ch k r a jó w ” 43. S tab ilizację tę S ta n y Z jednoczone tra k to w a ły , w ed ług W andycza,
„głów nie jak o konieczny w a ru n e k do odbudow y m iędzynarodow ej s tr u k tu r y gospodarczej, w k tó re j am e ry k ań sk i k a p ita ł i h a n d e l o d g ryw ały pierw szorzędną ro lę ” 44
W św ietle p rze jrz a n y c h m ateriałó w p o w sta ją w ątpliw ości, czy słusz
na je s t dotychczasow a in te rp re ta c ja celów „pom ocy” głosząca, że p rze ciw działanie ru ch o m rew o lu c y jn y m w E u rop ie w ynikało z obaw p rzed kom unizm em , ro zu m ian y m jak o ideologiczne zagrożenie stosunków k a pitalisty czn y ch. Z ró żn y ch w ypow iedzi W ilsona, H oovera (głów nych org a
nizato rów ak cji k red y to w ej dla E u ro p y w 1919 r.) oraz in n y ch członków a d m in istra c ji w aszyngtońskiej w ynika, że nie zdaw ano sobie w ów czas sp ra w y z rzeczy w isty ch konsekw en cji u tw o rzen ia pierw szego w św iecie p a ń stw a socjalistycznego. W ru ch a c h rew o lu cy jn y ch , w rozszerzaniu się
„bolszew izm u” n ie w idziano, ja k się w yd aje, zagrożenia dla u s tro ju k a pitalistycznego. „W la ta c h 1920-tych rew o lu c ja socjalna b y ła za rogiem jed y n ie w w yo b raźn i działaczy K o m in te rn u ” 45 — stw ierdza P. W andycz.
D la a d m in istra c ji w ilsonow skiej kom unizm , ru c h y rew o lu cyjn e, bol- szewizm , ró w n a ły się an archii, chaosow i p o lityczn em u i gospodarczem u, u tru d n ia ją c e m u odbudow ę n o rm a ln y ch tzn. przed w o jen n y ch stosunków gospodarczych w św iecie 46.
40 B. N o g g l e , op. cit., s. 60.
41 T am że, s. 150— 151. A u tork a zd a je so b ie sp ra w ę z fa k tu , że n ie je s t to je d y n e sta n o w isk o h isto rio g ra fii a m ery k a ń sk iej. O bok prac w y su w a ją c y c h n a p ierw sze m ie jsc e p o lity k i W ilson a r y w a liz a c ję „ w ilso n izm u ” i „ len in izm u ” p o w sta ją ta k że prace a k c e n tu ją c e c e le ek o n o m iczn e w p o lity c e U S A la t 1919— 1920.
42 P . W a n d y c z , S ta n y Z je d n o c zo n e a E u ro p a Ś ro d k o w o -W sc h o d n ia w o k r e sie m ię d z y w o je n n y m 1921— 1939, „ Z eszy ty H isto r y c z n e ” 1976, n r 36, s. 13.
43 T am że, s. 12.
44 T am że, s. 23.
45 T am że, s. 23.
48 R e lie f, s. 384: A . E. T aylor, R e p o r t on E co n o m ic a n d In d u s tria l C o n d itio n s in C e n tra l E u ro p e z k w ie tn ia 1919 r.; p ism a N. D a v isa do A . R ath b on e i C. G lassa
do N . D a v isa z 21—28 lu te g o 1919, ta m że, s. 272— 277; P r e s id e n t W ilso n ’s M essage to C o n g ressio n a l L e a d e r s U rg in g th e A p p r o p r ia tio n fo r R e lie f z 11 sty czn ia 1919, tam że, s. 177 o raz in n e d o k u m en ty ta m że, p a ss im .
O niezrozum ieniu isto ty socjalizm u, idei głoszonych przez W. L enina, św iadczą słow a w ypow iedziane w 1918 r. przez se k re ta rz a stan u , L. L a n - singa: „Bolszew izm je s t to w ielki ru c h m iędzynarodow y ciem nych m as dążących do obalen ia w szelkich rządów i zniszczenia obecnego p o rządku społecznego. Jeg o ap el [bolszewizm — T.M.] sk iero w an y je s t do og ra
niczonych i b ru ta ln y c h elem entów ludzkości, b y zab rały in telig en to m i ludziom cieszącym się pom yślnością ich p raw a i w łasność i b y zepchnę
ły ich do sta n u niew olniczego” 47. Lansing w idział więc w ru c h u bolsze
w ickim ty lk o siłę niszczącą, nie dostrzegał sił w ytw ó rczych i postępo
w ych, k tó re poprzez sw ą wyższość m ogły zagrozić u stro jo w i k a p ita lis
tycznem u. Podobnie, zdaniem M ayera — p a trz ał n a kom unizm p rez y d e n t W ilson. A przecież M ayer należy do ty c h h isto ry k ó w am ery kań skich , k tó rz y z n iezw y k łą siłą a k c e n tu ją „anty bo lszew icki” c h a ra k te r w ilso
now skiej po lity k i
N a ogół w sferach rządo w y ch W aszyngtonu, ja k i pozarządow ych, ko
m unizm trak to w a n o jak o chw ilow e odchylenie od sta n u „norm alnego ” . Dow odem m oże być działalność i opinia pow ołanych w 1917 r. przez W ilsona ekspertów , tw o rzących tzw. T h e In q u iry . Z ad aniem In q u iry było zbadanie sy tu a c ji w E uropie i przygotow anie d la p rez y d e n ta p o stu lató w n a k o n feren cję p o k o jo w ą 49. Mimo że w sk ład jej w chodzili eko
nom iści, h isto ry cy , geografow ie i inn i znaw cy E uropy, nie pow stał w niej ani jed e n ra p o rt o „m ożliw ym zagrożeniu bolszew izm u dla społeczności e u ro p e jsk ie j” 50. P rzeciw nie: „Bolszew izm w R osji był dla nich ty m cza
sową, n ien o rm aln ą sy tu a c ją i w szystkie ich p lan y zak ład ały bliskie u s ta now ienie k o n sty tu c y jn y c h rządów d em o k raty czn y ch w R osji” 51.
P o tw ierd zen iem powyższego stanow iska m oże być rów nież stosun ek S tan ów Z jednoczonych do R osji R adzieckiej. Mimo o grom nych k o n tro w ersji, jak ie b udziła i ciągle budzi ta sp raw a w histo rio g rafii 52, m ożna w skazać n a k ilk a zasadniczych m om entów . A m ery k an ie nie w ierzy li w u trz y m an ie się przez dłuższy czas p a rtii bolszew ickiej u w ładzy.
A m basador U SA w P io tro g rad zie, D. R. F rancis, od m o m entu w y b u ch u
47 L a n sin g m e m o o n a b s o lu tis m an d B o lsh e v ism , O ctober 26, 1918 cy t. za:
B . N о g g 1 e, op. cit., s. 127.
48 A. J. M a y e r , H isto ric a l T h o u g h t a n d A m e r ic a n F o reig n P o lic y in th e E ra of th e F irs t W o r ld W a r, [w:] F . L . L o e w e n h e i m i in n i, T h e H isto ria n a n d th e D ip lo m a t. T h e R o le o f H is to r y a n d H isto ria n s in A m e r ic a n F o reig n P o lic y , N e w Y ork 1967, s. 85, szerzej zob. A . J. M a y e r , P o litic s a n d D ip lo m a c y of P ea cem a k in g : C o n ta in m e n t a n d C o u n te r r e v o lu tio n a t V e r s a ille s , 1918— 1920, N e w Y ork 1967.
49 S zerzej: L . G e l f a n d , T h e I n q u iry : A m e r ic a n P re p a r a tio n fo r P ea ce, 1919—
1918, N e w H a v en 1963, cyt. za: B. N o g g l e , op. cit., s. 52.
50 L. G e l f a n d , T h e I n q u ir y , s. 211—214, cyt. za: B. N o g g l e , op. cit., s. 127.
51 B. N o g g l e , op. cit., s. 127.
52 S to su n ek W ilson a do R osji R ad zieck iej sta ł się p rzed m io tem b ad ań h isto rio g r a fii a m ery k a ń sk iej d op iero w la ta c h p ięćd ziesią ty ch . D o n a jw ię k s z y c h d zieł n a le ż y praca G. F . K e n i x a n a ( S o v ie t- A m e r ic a n R e la tio n s, 1917— 1920, t. I: R u ssia L e a v e s th e W a r, t. II: T h e D ecisio n to I n te r v e n e , P rin ceto n 1956), w której au to r p od k reśla, że W ilso n fa k ty c z n ie „n igd y ca łk o w ic ie n ie ro zu m ia ł i n ie a p ro b o w a ł”
in te r w e n c ji w R osji. Zob. T h e D ecisio n to I n te r v e n e , s. 379 n . In n e sta n o w isk o z a j
m u ją np. W. A . W i l l i a m s , A. J. M a y e r i N. G. L e v i n , k tó rzy n a p ie r w szy m m iejscu sta w ia ją „ a n ty b o lsz e w iz m ” W. W ilson a (W. A . W i l l i a m s , A m e r i- c a n -R u ssia n R e la tio n s 1781— 1947, N e ' / Y ork 1952; A . J. M a y e r , P o litic s ; N. G.
L e v i n , W o o d r o w W ilso n a n d W o r ld P o litic s. A m e r ic a ’s R esp o n se to W a r a n d R e v o lu tio n , N e w Y ork 1968). Zob. te ż k ró tk ie o m ó w ie n ie sto su n k u h isto rio g ra fii a m ery k a ń sk iej do p rob lem u p o lity k i W ilsona w o b ec R o sji R a d zieck iej w : B.
N o g g l e , op. cit., s. 125— 132 oraz s. 220—221.
P O M O C R Z Ą D O W A U S A D L A P O L S K I P O I W O J N IE 83
rew o lu cji socjalistycznej utrzy m y w ał, że „now y re ż im ” w k ró tce zała
m ie się i rad zi nie uznaw ać now ej w ładzy, dopóki „ sy tu a c ja się nie w y jaśn i i bolszew icy n ie zostaną odsunięci od rząd ó w ” и . R adca h an d lo w e
go P oselstw a R P w W aszyngtonie, H. G liw ic pisał jeszcze w połow ie 1922 r.: „A m e ry k a n ie nie w ierzą w m ożność u trz y m an ia się à la longue reżim u b o lsz e w ic k ie g o --- M ówią też oni ciągle o przyszłej in te g ra ln e j dem o kraty czn ej Rosji. N ie chcą bow iem z d ru g iej stro n y A m ery k an ie po
w ro tu a u to k ra ty z m u uw ażając, że fo rm a a u to k ra ty c z n a d a je ta k sam o m ałą ręk o jm ię do ro zw o ju gospodarczego, ja k i bolszew izm ” 54. Z w ia rą w k ró tk o trw ało ść p ań stw a radzieckiego łączył się p o stu la t in teg raln o ści te ry to ria ln e j Rosji i opozycja w obec „czynników trzecich p rag n ący ch obalić bolszew izm ” 5S.
S k u tk i takiego stan o w iska bezpośrednio odczuła P olska, k tó ra ani w okresie przy g o tow ań do w o jn y z R osją R adziecką, ani w tra k c ie tr w a nia w alk, nie o trz y m ała żadnych k red y tó w , żadnej pom ocy od rzą d u am erykańskiego. Z p u n k tu w idzenia nin iejszy ch rozw ażań nie je s t je d n a k konieczne szersze om aw ianie sto su n k u U SA do polsko-radzieckiego k o n flik tu zbrojn eg o w 1920 r. Doczekał się on w Polsce k ilk u o pracow ań i w y starczy za n im i pow tórzyć, że W aszyngton od początku p rzeciw ny b ył polskiej po lity ce w schodniej, zag rażającej procesow i stab ilizacji w E u ro p ie 56.
W ydaje się, że pow yższe cechy a m ery k ań sk iej p o lity k i wobec R osji są dowodem , że ad m in istra c ja w ilsonow ska nie dostrzegała n iebezpie
czeństw a w y n ik ająceg o dla k ap italizm u ze zw ycięstw a rew o lu c ji socja
listycznej w Rosji; co w ięcej, w ielu b yło w USA zw olenników uzn ania w ładzy L en ina. Z arów no sen ato r B orah, k tó ry w ygłaszał opinię, że „Ro
sja m a tak ie sam o p raw o do u sta n a w ia n ia p a ń stw a socjalistycznego w k a pitalisty czn y m św iecie, ja k ie m iała re p u b lik a ń sk a A m ery k a w św iecie m o n archiczn y m ” 51, ja k i sfe ry gospodarcze, k tó re w id ziały „ży w otn y in te re s w h a n d lu z R osją 58 w y po w iad ały się za naw iązan iem stosun kó w d y p lo m aty czny ch z R osją Radziecką.
Skoro n ie ro zu m iano isto ty p rzem ian re w o lu c y jn y ch w R osji i nie do
ceniano ich sk u tk ó w dla sy stem u kapitalisty czn ego, niesłuszna w y d a je się teza, że przeciw d ziałan ie ru ch o m rew o lu c y jn y m w E uro pie środkow o- południow ow schodniej w y n ik ało przede w szystk im z obaw p rzed k o m u nizm em .
D odatkow ym a rg u m e n te m przeciw ko te j tezie je s t tak że sto su n ek S ta nów Z jednoczonych do a k c ji k red y to w ej d la P olsk i i in n y ch now o u tw o rzo ny ch p a ń stw w E u ro p ie c e n tra ln e j i południow ej. Mimo, że ru c h y
53 F. R. D u l l e s , T h e R oad to T eh eran . T h e S to r y o j R u ssia a n d A m e ric a , 1781—1943, N ew York 1944, s. 107 nn.
54 AAN, Amb. RP W aszyngton, t. 228, k. 99—100: raport radcy handlowego, H. G liw ica pt. „Zasadnicze w ytyczne polsko-am erykańskiej p olityki”, w ysłan y do MPiH 19 lipca 1922. Szereg argum entów przytacza też J. W ędrowski, P o lity k a , s. 357 nn.
55 P. W a n d y c z , S ta n y Z je d n o czo n e, s. 23.
56 Z. L a n d a u , O k ilk u , s. 1096— 1100; L. Z y b l i k i e w i c z , S ta n y Z je d n o c zo n e, s. 220—243; J. W ę d r o w s k i , P o lity k a , s. 351—419.
57 P. W a n d y c z , op. cit., s. 24.
58 Pism o przewodniczącego A m erican Com m ercial A ssociation to Prom ote Trade w ith Russia, H. K ellocka, do senatora Borah, z 20 m aja 1920, cyt. za: В. N о g g 1 e, op. cit., s. 146; zob. też R. F. S m i t h , A m e r ic a n F o reig n R e la tio n s, 1920— 1942, [w:] B. J. B e r n s t e i n , T o w a r d s a N e w P a st: D isse n tin g E ssa ys in A m e ric a n H is to r y , N ew York 1968, s. 237—238, cyt. za: B. N o g g l e , op. cit., s. 150.
rew o lu cy jn e ro zw ija ły się w ty c h k ra ja c h ju ż w końcu 1918 r. „po
m oc” U SA nadeszła dopiero w lu ty m 1919 r. Z g ó ry też założono, że będzie ona trw a ć do koń ca lipca t. r., chociaż n ie m ożna było przew idzieć czy fala re w o lu c y jn a do tego czasu ustąpi. Dużej pom ocy udzielono poza ty m Belgii i północnej F ra n cji, o k tó ry c h tru d n o tw ierdzić, że b y ły za
grożone przez kom unizm .
P rz ed ostateczną odpow iedzią n a p y tan ie , ja k ie czynnik i decydow ały o podjęciu przez U SA a k c ji k red y to w ej w sto su n k u do now o p ow stały ch p a ń stw w E uropie, n ależy k ilk a słów pośw ięcić polityce p rez y d e n ta W il
sona. L e k tu ra w y b ra n y c h pozycji n iezm iernie obszernej i k o n tro w e rsy j
nej 59 lite r a tu r y prow adzi do w niosku, że W ilson pod osłoną w zniosłych h aseł i zasad k iero w ał się w p ra k ty c e re a ln y m in te rese m S tan ó w Z jed n o czonych. Poprzez w łączenie k r a ju w n u r t sp ra w św iatow ych, poprzez oddziaływ anie n a postanow ienia tra k ta tu pokojow ego i p rag n ie n ie stw o rzen ia „now ego ład u w św iecie”, sta ra ł się zapew nić S tan o m dom in ującą pozycję w św iecie, co stw arzało b y k o rzy stn e w a ru n k i dla niesk ręp o w a
nego rozw oju ek sp an sji gospodarczej am ery k ań sk ieg o k a p ita łu p ry w a t
nego i pozw oliłoby u trz y m ać w ysoką k o n iu n k tu rę w k r a ju M.
E u ro p ejsk a p o lity k a k re d y to w a W ilsona tak , ja k i cała jego p o lity k a zagraniczna w la ta c h 1919— 1920, b y ła w yp adkow ą ró żn y ch dążeń i ce
lów, różn y ch stan o w isk i poglądów , ścierający ch się w łonie a d m in istra cji w aszyngtońskiej. Szczególnie po zakończeniu w o jn y n a ra s ta ły sprzecz
ności i k o n flik ty , k rzy żow ały się przeciw staw n e in te resy , p rz e p la ta ły się cele po lity k i w e w n ętrzn e j i zagranicznej.
P re z y d e n t W ilson, m im o sw ej niezw ykle silnej pozycji wobec K o n gresu, jak ą zdobył w ok resie w o jny , b y ł po jej zakończeniu coraz b a r
dziej k ręp o w an y przez opozycję w K ongresie, przez szeroko ro zum ianą opinię publiczną. Społeczeństw o a m ery k ań sk ie chciało ja k najszybciej w rócić do „ sta n u n o rm aln eg o ” , tj. do s ta n u sp rzed 1917 r. 61. W obec roz
czarow ania p ow o jen ną sy tu a c ją, daleką od w izji św ia ta „bezpiecznego d la d e m o k racji”, ro sła w opinii publicznej S tan ó w niechęć do Europy, k tó rą obw iniano o spow odow anie w szystkich tru d n o ś c i62. Szerokie rz e sze ludności am e ry k ań sk ie j dość m ia ły w ysokich podatków , w ysokich cen żywności, w ysokich kosztów u trzy m an ia, do szukując się ich p rz y czyn w fin an so w an iu E u ro p y przez rzą d U SA ” 63.
59 O gólną c h a r a k te r y sty k ę p o g lą d ó w i sta n o w isk o d n o śn ie p o lity k i za g ra n icz
n ej W ilson a w la ta c h 1918— 1920 zn a jd zie c z y te ln ik w p ra cy B . N o g g l e , I n to th e T w e n tie s , s. 123— 128. W ję z y k u p o lsk im is tn ie ją u k oń czon e n ie d a w n o , d w ie prace d ok torsk ie J. W ę d r o w s k i e g o i L. Z y b l i k i e w i c z a , k tó re d otyczą o m a w ia n eg o ok resu . C iek a w e u w a g i z a w iera ją ró w n ie ż ra p o rty H . G liw ic a , A A N , A m b . R P W aszyn gton , t. 228, k. S3— 95: „Z asadnicze w y ty c z n e p o lsk o -a m ery k a ń sk iej p o lity k i”, w y s ła n y do M P iH 19 lip ca 1922.
60 H isto ry k a m ery k a ń sk i, N . G. L e v i n (W o o d ro w W ilso n , s. 147 n.) p isze:
„D ążen iem A m ery k i w P a r y ż u b y ł o ---u sta n o w ie n ie zm o d y fik o w a n eg o sy ste m u w o ln e g o han d lu , k tó ry zn ió słb y d y sk ry m in a cy jn e b a riery h a n d lo w e i z a m k n ięte b lo k i ek o n o m iczn e i k tó ry w e fe k c ie u sta n o w iłb y w s k a li ca łeg o św ia ta za sa d ę O tw a rty ch D rzw i (O pen D o o r) i K la u zu li N a jw ię k sz e g o U p r z y w ile jo w a n ia . U sta n o w ie n ie ta k ieg o ś w ia to w e g o s y s te m u h a n d lo w eg o w y n ik a ło z p o trzeb y z a p e w n ie n ia ek sp a n sji ek sp o rtu a m ery k a ń sk ieg o , co zaw sze tra k to w a n e b y ło p rzez a d m in istra cję w ilso n o w sk ą ja k o k o n ieczn y w a ru n ek dla u trzy m a n ia w y so k ie j k o n iu n k tu ry w S ta n a c h ”. P o tw ierd za ją to liczn e d ok u m en ty w R e lie f, p a ssim .
81 H. F a u l k n e r , A m e r ic a n E con om ic H is to r y , N e w Y ork 1959.
62 R. F . D u l l e s , T h e U n ite d S ta te s sin c e 1865, N e w Y ork 1959, s. 258, 263 i 270.
63 K s zta łto w a n ie s ię k o sz tó w w U S A w la ta c h 1918— 1923, zob. J. C i e p i e - 1 e w s к i i in n i, H isto ria , ta b l. 29, s. 338.
P O M O C R Z Ą D O W A U S A D L A P O L S K I P O I W O J N IE 85
Szczególnie ostro podnosili te n fa k t zw olennicy izolacjonizm u. G ło
sili oni, że pom oc d la E u ro p y stan o w iła zb y t duże obciążenie dla spo
łeczeństw a am erykańskiego, gdyż pań stw o czerpało środki n a k re d y ty i pożyczki n ie ty lk o z pożyczek w e w n ętrzn y c h i podatków , ale u trz y m u jąc w k ra ja c h w ysokie cen y n a żyw ność, co p rzy ogólnej pow ojennej te n d e n c ji do w zro stu cen, podw yższało koszty u trz y m a n ia 64. R osnące w p ły w y izolacjonistów oraz pow szechne przekon an ie, że p o d jęta w cza
sie w o jn y pom oc d la A lian tó w zostanie zakończona w m om encie zaw ie
szenia b r o n i 65, sp raw iły , że g d y w 1919 r. p o w stała konieczność z n ale
zienia środków n a sfin an so w an ie dostaw k red y to w y c h d la E u ro p y ś ro d - kow opołudniow o-w schodniej, W ilson m u siał rozw inąć szeroką k a m p a nię prop ag an d o w ą p rzed staw iając a k cję fin ansow ą w k a te g o ria c h pom ocy w im ię ideałó w i zasad d em o kraty zm u , p o d k reślając posłannictw o i m i
sję dziejow ą S ta n ó w 66. O dpow iednia p ro p ag an d a i stosunkow o jeszcze siln a pozycja W ilsona d oprow adziły w sty czn iu do w y asygnow ania przez K ongres, m im o znacznej opozycji 67, 100 m in doi. n a k re d y ty d la n o wo utw o rzo n y ch p a ń stw w E uropie c e n tra ln e j i południow ej. Poza ty m , S k a rb USA udzielił alian to m licznych pożyczek w ram a ch T he F ifth L ib e rty Loan of 1919 68.
Z czasem jed n a k , g dy w społeczeństw ie am e ry k ań sk im „idealizm u stą p ił m iejsca a p a tii i ro zczaro w an iu” 69, g d y nie sp raw d ziły się o p ty m istyczne n ad zieje szybkiego uzd ro w ien ia gospodarczego E uropy, gdy okazało się, że E uro p a nie m iała czym płacić, opozycja w obec p o lity k i zagranicznej W ilsona zaczęła zdobyw ać coraz w ięcej zw olenników . Ju ż w czasie trw a n ia K o n fe re n c ji P okojow ej W ilson tra c ił w pływ y, a po jej zakończeniu m u siał stoczyć k ilkum iesięczną w alkę z przeciw nikam i T ra k ta tu W arsalskiego i L igi N a ro d ó w 70, co głośnym echem od bijało się w społeczeństw ie, pogłębiało ten d e n c je izolacjonistyczne. W alka ta za
kończyła się całk o w itą k lęsk ą W ilsona. Z w ycięstw o odniósł pogląd: P ro
sper A m erica F irst 71, k tó ry sta ł się h asłem izolacjonistów w czasie w y borów p rezy d en ck ich w 1920 r.
64 Ogólny koszt w ojn y poniesiony przez am erykańskie społeczeństw o w yn iósł ok. 35 .m ld doi. Cztery tzw . Liberty Loans em itow ane w czasie w ojn y i V ictory Loan z okresu powojennego osiągnęły razem p on ad 21 m ld doL F . R . D u l l e s , T h e U n ite d S ta te s , s. 261.
65 R e lie f, s. 160: pism o E. Rickarda do H. Hoovera z 6 stycznia 1919.
M Zob. m.in. J n te r -O ffic e M em o ra n d u m fo r A m e ric a n O ffic ia ls z 15 listopada 1918, tam że, s. 50; pism o H. Hoovera do J. B a m esa z 17 m arca 1919, ta m że, s. 337;
pism o H. Hoovera do W. W ilsona z 11 k w ietnia 1919 i W. W ilsona do H. Hoovera z 15 k w ietn ia 1919, tam że, s. 401; H. Hoover, S ta te m e n t o f F in a n cia l R e q u ir e m e n ts o f E u ro p e fr o m th e U n ite d S ta te s in th e C o m in g Y e a r , F ro m th e P r o m is e o f P ea ce a n d th e R e tu r n o f E u ro p e to W o r k , z 7 m aja 1919, tam że, s. 544.
67 Zob. tam że, s. 49: pism o H. Hoovera do W. W ilsona z 14 listopada 1918.
68 N a m ocy The F ifth Liberty Loan B ill z 1919 r. przeznaczono 1,5 m ld dola
rów na kredyty dla rządów alianckich oraz powołano War Finance Corporation, która m iała udzielać długoterm inow ych kredytów dla am erykańskich firm ekspor
tow ych, B. N o g g l e , op. cit., s. 151.
® R. F. D u l l e s , T h e U n ite d S ta te s , s. 270.
70 Tamże, s. 271. Podjęcie przez Cabot Lodge’a w alk i z W ilsonem oznaczało, że b ył on zw olennikiem izolacjonizm u. N ie b y ł rów nież przeciw nikiem L igi Narodów jako takiej. Spór m iędzy senatorem a W ilsonem b y ł sporem „między zw olennikam i silnego system u bezpieczeństw a zbiorowego [Wilson] a grupą w ystępującą za bar
dziej ograniczonym i zobowiązaniam i w sprawach m iędzynarodow ych”. A. S. L i n k , W ilso n th e D ip lo m a tis t, Baltim ore 1957, s. 134, cyt. za: L. Z y b l i k i e w i c z , S to su n k i, s. 209.
71 W m arcu 1920 r. Senat odm ów ił ratyfikacji Traktatu W ersalskiego i Ligi Narodów, tam że, s. 271 nn. i s. 287.
