Zak³ad Geografii Fizycznej i Paleogeografii Uniwersytet Marii Curie Sk³odowskiej w Lublinie
MARTA KUSZNERCZUK
Osobliwoœci przyrodnicze doliny Bugu pod Janowem Podlaskim szans¹ rozwoju turystyki kwalifikowanej
Natural curiosities of the Bug river valley near Janów Podlaski as a chance of the specialized tourism development
S ³ o w a k l u c z o w e: walory przyrodnicze, turystyka kwalifikowana, dolina Bugu K e y w o r d s: natural values, specialised tourism, the Bug river valley
WPROWADZENIE
Doliny rzeczne o ró¿nej wielkoœci stanowi¹ bardzo wa¿ny sk³adnik kraj- obrazu dla wielokierunkowej dzia³alnoœci cz³owieka. Pocz¹tkowo by³y one miejscem lokalizacji pierwszych osad, pe³ni³y rolê naturalnych szlaków trans- portowych. Z czasem ograniczony procesami naturalnymi zakres dzia³alnoœci cz³owieka w dolinach uleg³ znacznej zmianie. Wyznaczone postêpem tech- nicznym dzia³ania doprowadzi³y m.in. do regulacji koryt, uregulowania prze- p³ywów, zagospodarowania równi zalewowej. Wiele dolin utraci³o swój natu- ralny charakter. W dobie takich przekszta³ceñ pozosta³o niewiele obszarów, w których ta presja cz³owieka na œrodowisko jest stosunkowo ma³o zauwa¿alna.
Jednym z takich miejsc jest dolina Bugu, zw³aszcza na odcinku granicznym z Bia³orusi¹.
Wysokie walory przyrodnicze i kulturowe doliny Bugu wraz z obszarem przyleg³ym zosta³y objête ochron¹ prawn¹ w ramach Parku Krajobrazowego
„Podlaski Prze³om Bugu”. Znalaz³y one równie¿ swe odzwierciedlenie w pro-
A N N A L E S
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K £ O D O W S K A L U B L I N – P O L O N I A
VOL. LXIV, 1 SECTIO B 2009
jektach ochrony rezerwatowej i pomnikowej, popularyzowane s¹ w licznych publikacjach albumowych, folderowych i przewodnikowych. Akcentuje siê w nich szczególnie ró¿norodnoœæ i unikalny charakter elementów biotycznych œrodowiska przyrodniczego i/lub elementów kulturowych. Marginalnie natomiast traktowane s¹ przyrodnicze elementy abiotyczne, w tym m.in.
geomorfologiczne, które w sposób istotny decyduj¹ o niepowtarzalnych urokach szeroko rozumianego krajobrazu doliny.
Wœród wielu definicji turystyki kwalifikowanej (m.in. £obo¿ewicz 1983;
Militz 1988; Gaworecki 1998; Kowalczyk 2000; Lijewski i in. 2002) mo¿na wyró¿niæ dwa zasadnicze podejœcia. W pierwszym z nich akcentowane jest przede wszystkim osi¹ganie celów sprawnoœciowych, a nastêpnie celów po- znawczych. W drugim ujêciu turystyka kwalifikowana traktowana jest szerzej i obejmuje równie¿ turystykê edukacyjn¹. Podstawê przy jej wyró¿nianiu sta- nowi przede wszystkim element poznawczy, wa¿ne jest te¿ dobre przygotowanie turysty pod wzglêdem kondycyjnym, edukacyjnym oraz technicznym (Ka³uski 1993). Zgodnie z tym drugim podejœciem celem niniejszego opracowania jest przybli¿enie abiotycznych osobliwoœci przyrodniczych w postaci wycieczek dla turystów uprawiaj¹cych turystykê kwalifikowan¹. Kierowane s¹ one do szero- kiego grona odbiorców. Ich program zaœ mo¿na dostosowaæ zarówno do potrzeb
„zwyk³ego” turysty (w tym m.in. m³odzie¿y szkolnej), jak i studentów geografii czy geologii.
Zgodnie z za³o¿eniami powo³ywania parków krajobrazowych, zak³ada- j¹cymi m. in. popularyzacjê i upowszechnianie wartoœci przyrodniczych (Prawo ochrony œrodowiska z 16 paŸdziernika 2001, art. 24), do szczegó³owej charak- terystyki wybrano najbardziej charakterystyczne, osobliwe elementy przyrod- nicze s³u¿¹ce celom edukacyjnym w ramach turystyki kwalifikowanej.
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA FIZYCZNOGEOGRAFICZNA OBSZARU
W ramach rozwoju turystyki kwalifikowanej wybrano osobliwoœci przy- rodnicze w dolinie œrodkowego Bugu pod Janowem Podlaskim, na odcinku granicznym z Bia³orusi¹ (miêdzy Zaczopkami a Gnojnem), w granicach Parku Krajobrazowego „Podlaski Prze³om Bugu” (ryc. 1). Bug na tym odcinku jest ewenementem na skalê europejsk¹. Jego dolina zachowa³a swój naturalny charakter, cechuj¹c siê du¿¹ ró¿norodnoœci¹ siedlisk oraz unikatowoœci¹ kraj- obrazu. Wybrany do prezentacji odcinek doliny obejmuje równie¿ jeden z naj- bardziej spektakularnych prze³omów w ca³ym podlaskim prze³omie Bugu (vide Kondracki 1933). Zaskakuj¹ce jak na rzekê nizinn¹ s¹ zmienne cechy morfo- logiczne jej doliny. Przewa¿nie szerokie (do 6 km) dno doliny zwê¿a siê
w prze³omie do 1,5 km, a ³agodne zbocza przechodz¹ w wyraŸn¹ krawêdŸ.
Te stromo nachylone zbocza s¹ rozciête stosunkowo niewielkimi formami V-kszta³tnymi o g³êbokoœci 2–5 m.
Ten unikatowy charakter rzeŸby fluwialnej podkreœla dodatkowo dobrze zachowany system teras z ¿yw¹ mezo- i mikrorzeŸb¹. Vistuliañska terasa nadzalewowa odznacza siê szerokimi i d³ugimi paleoodsypami wraz z roz- dzielaj¹cymi je nieckowatymi kana³ami (faza rzeki roztokowej1). Holoceñsk¹ równiê zalewow¹ wyró¿niaj¹ zró¿nicowane skal¹ paleomeandry z towarzy- sz¹cymi im wa³ami meandrowymi (faza wielko- i ma³opromiennych mean- drów). Takie zmiany w ewolucji systemów fluwialnych obrazuj¹ce siê m.in.
zmian¹ parametrów koryt rzecznych s¹ odbiciem zmian klimatu. Interesuj¹cy jest fakt wykorzystywania systemów dawnych koryt jako drugorzêdnych koryt podczas powodzi, wówczas zmienia siê charakter rzeki meandruj¹cej na mean- drowo-anastomozuj¹c¹ lub anastomozuj¹c¹. Wprawdzie koryto Bugu mo¿na uznaæ na ca³ej rozpatrywanej ponad 35-kilometrowej d³ugoœci za krête, z od- cinkiem meandruj¹cym (wskaŸnik krêtoœci za Brice 1964; Leopold, Wolman 1957), to obserwuje siê tu od oko³o 200 lat œlady jego „dziczenia”, widoczne zw³aszcza w strefie prze³omowej. Rzeka ewoluuje ku wzorowi rzeki roztokowej z odsypami poprzecznymi i jest to nastêpstwo szeroko pojêtej dzia³alnoœci cz³o- wieka w ca³ym dorzeczu (m.in. Falkowski 1970).
OSOBLIWOŒCI PRZYRODNICZE NA WYCIECZKACH GEOGRAFICZNYCH
Proponowane do prezentacji osobliwoœci przyrodnicze dotycz¹ g³ównych, zestawionych genetycznie i chronologicznie, procesów morfotwórczych kszta³tu- j¹cych elementy rzeŸby doliny Bugu pod Janowem Podlaskim, tj. zwi¹zanych z powstaniem prze³omu, metamorfoz¹ Bugu oraz erozj¹ w¹wozow¹. Proponuje siê poprowadzenie wycieczki/wycieczek z Janowa Podlaskiego, który pe³niæ mo¿e znakomit¹ bazê noclegow¹ i ¿ywieniow¹. Dodatkowym atutem tej miejscowoœci s¹ liczne jej walory kulturowe, które mog¹ zostaæ w³¹czone jako odrêbne zagadnienia w ramach szeroko pojêtej turystyki kwalifikowanej. Trasy tych wycieczek mo¿na poprowadziæ dowolnie, kieruj¹c siê lokalizacj¹ poszcze- gólnych stanowisk (ryc. 1, 2).
1Objaœnienia terminów znajduj¹ siê w dalszej czêœci pracy.
P R Z E £ O M B U G U P O D J A N O W E M P O D L A S K I M – M O R F O G E N E Z A P R Z E £ O M U ( S T A N O W I S K O 1 )
Wed³ug Kondrackiego (1933) podlaski prze³om doliny Bugu tworzy krêt¹, w¹sk¹ i ograniczon¹ stromymi zboczami dolinê Bugu miêdzy ujœciem Krzny i Nurca. Cechy w³aœciwego prze³omu ma 4-kilometrowy odcinek doliny miêdzy Buczycami Starymi a Bublem Starym, gdzie rzeka o generalnym subpo³ud- nikowym przebiegu przecina pas najwy¿szych wynios³oœci wysoczyznowych.
Rzeka o swobodnym, meandrowym rozwiniêciu, wkraczaj¹c w warciañsk¹ strefê czo³owomorenow¹ (Mojski 1972; Terpi³owski i in. 2004), ulega „skrê- powaniu”, wcinaj¹c siê dodatkowo w wysoko po³o¿one pod³o¿e kredowe (Nitychoruk i in. 2003). Wyra¿a siê to nietypowym w podlaskim odcinku Bugu zwê¿eniem doliny (do 1,5 km) oraz wzrostem wysokoœci zboczy (do 30 m) – ryc. 2A.
Ryc. 1. Zasadnicze rysy rzeŸby doliny Bugu pod Janowem Podlaskim wraz z po³o¿eniem obszaru na tle obszarów chronionych (Kondracki 2000): 1 – parki krajobrazowe, 2 – obszary chronionego krajobrazu, 3 – strefy ochronne parków krajobrazowych. Prostok¹tami oznaczono obszary
szczegó³owej prezentacji
Morphological sketch of the Bug river valley near Janów Podlaski with the location of the exam- ined area against a background of protected areas (Kondracki 2000): 1 – landscape parks, 2 – pro- tected landscape areas, 3 – protected zones of landscape parks. The rectangles mark the areas of
a detailed presentation
Powstanie prze³omu wi¹¿e siê z deglacjacj¹ l¹dolodu warciañskiego, jego stref¹ koñcow¹. Szeroki zakres pojêciowy „strefy marginalnej” l¹dolodów sensu [Bartkowski (1967); Brodzikowski i Van Loon (1991)] obejmuje dwa zespo³y form: 1) przedpola krawêdzi lodowej: moreny czo³owe® równiny sandrowe ® pradoliny; 2) zaplecza krawêdzi lodowej, m.in.: zag³êbienia koñcowe, wyso- czyzny morenowe. Wprawdzie doœæ kontrowersyjnie oceniany jest zasiêg l¹dolodu warty w tej czêœci Polski (Zaborski 1927; Nowak 1973; Mojski 1972;
Lindner i in. 1985; Lindner 1988; Marks i in. 1995; Nitychoruk i in. 2003, Marks 2005), to raczej zgodnie przyjmuje siê lobowy charakter wykszta³cenia jego krawêdzi (Mojski 1972; Lindner 1988; Terpi³owski 2000; Marks 2005), wskazuj¹c ponadto na dwie fazy nasuniêæ (Albrycht 1997; Terpi³owski i in.
Ryc. 2. Szkic geomorfologiczny wybranych obszarów: 1 – wysoczyzna morenowa, 2 – zbocze doliny, 3 – w¹wozy i suche doliny erozyjno-denudacyjne, 4 – sto¿ki proluwialne, 5 – terasa nadzalewowa: a – ni¿sza, b – wy¿sza, 6 – pokrywy piasków eolicznych, 7 – wydmy, 8 – równia zalewowa: a – zewnêtrzna, b – przykorytowa, 9 – odsypy korytowe, 10 – obni¿enia miêdzyodsypowe, 11 – starorzecza (paleokoryta), 12 – kana³y przep³ywów pozakorytowych Geomorphological situation of the selected areas: 1 – moraine plateau, 2 – slope of the river valley, 3 – gullies and dry erosion-denudation valleys, 4 – proluvial fans, 5 – meadow terrace: a – higher, b – lower, 6 – eolian sand covers, 7 – dunes, 8 – floodplain: a – distal, b – proximal, 9 – bars, 10 –
inter-bar channels, 11 – paleochannels, 12 – channels of overbank flows
2004). W fazie zasiêgu maksymalnego lob Bugu dotar³ prawie do doliny Krzny pe³ni¹cej w tym okresie rolê pradoliny, któr¹ wody proglacjalne odp³ywa³y na wschód do dorzecza Prypeci (Zaborski 1927; Lindner, Marks 1995; Harasimiuk i in. 2004). W tym kontekœcie zespó³ form marginalnych w okolicach Janowa Podlaskiego rysuje siê doœæ osobliwie. Przynale¿¹ one do lobu Bugu (Ter- pi³owski 2000) – jêzora lodowcowego rozwiniêtego wzd³u¿ kopalnej doliny.
Wœród tego zespo³u form najbardziej czytelna jest wysoczyzna morenowa. W jej obrêbie zauwa¿a siê niewielkie kopulaste wzniesienia, które identyfikowaæ mo¿na z formami moreny czo³owej. Do powstania prze³omu mog³o dojœæ w wyniku „przelania siê wód” bezpoœrednio po recesji l¹dolodu warty, tak jak to przyjmowali P. Woldsted (1920) i B. Zaborski (1927) dla prze³omu Bugu pod Mielnikiem (vide Terpi³owski i in. 2004). Za tak¹ genez¹ przemawiaj¹ cechy rzeŸby glacigenicznej i fluwialnej tego obszaru.
Znaczne deniwelacje miêdzy dnem doliny a wysoczyzn¹ przy stosunkowo krótkim zboczu warunkuj¹ du¿e zró¿nicowanie krajobrazowe i wp³ywaj¹ na atrakcyjnoœæ tego miejsca. Wzd³u¿ ca³ej krawêdzi wysoczyzny wystêpuj¹ liczne punkty widokowe.
D O L I N A B U G U P O D J A N O W E M P O D L A S K I M – M E T A M O R F O Z A R Z E K I
Wprowadzenie w problematykê wycieczki (stanowisko 2)
Adaptacja koryta rzecznego do zmiennych warunków klimatycznych wa- runkuj¹cych m.in. wielkoœæ przep³ywu oraz iloœæ i uziarnienie transportowanych osadów poci¹ga ze sob¹ zmiany w obrêbie koryta. W historii geologicznej rzeka zazwyczaj ewoluuje z jednego typu do drugiego. Ta zmiennoœæ wzoru koryta w czasie nazywana jest metamorfoz¹ rzeki (Schumm 1969, 1971). Zasadniczo metamorfoza rzek od plejstocenu przebiega³a nastêpuj¹co (Teisseyre 1991):
rzeka roztokowa (glacja³) ® rzeka meandruj¹ca o du¿ych meandrach (gla- cja³/interglacja³)® rzeka meandruj¹ca o ma³ych meandrach lub anastomozuj¹ca (interglacja³). Rzeki w tym stadium przejœciowym mo¿emy obserwowaæ rów- nie¿ i wspó³czeœnie. Okreœla siê je jako rzeki „dzikie” (m.in. Falkowski 1970).
Co wiêcej, ta sama rzeka równie¿ w ró¿nych swych odcinkach przybieraæ mo¿e odmienne wzory koryta.
Vistuliañska rzeka roztokowa (stanowisko 3)
Wed³ug R. Gradziñskiego i in. (1986) r z e k i r o z t o k o w e (braided rivers) charakteryzuj¹ siê obecnoœci¹ rozdzielaj¹cych siê i ponownie ³¹cz¹cych koryt ró¿nego rzêdu, miêdzy którymi istniej¹ ³achy œródkorytowe – odsypy
poprzeczne w ujêciu Zieliñskiego (1998). Czytelny w mezo- i mikrorzeŸbie obraz takiego koryta widoczny jest na powierzchni ni¿szej vistuliañskiej terasy nadzalewowej wystêpuj¹cej w postaci w¹skich, przyleg³ych do zbocza doliny w¹skich pó³ek lub oddzielnych, izolowanych wysp w okolicach Der³a, Ostro- wia, Wygody, Bubla Starego, Niemirowa.
W ramach wycieczki szczegó³owo zaprezentowane zosta³y mezoformy buduj¹ce terasê w okolicach Der³a (ryc. 2B). Zasadniczo s¹ to dwa wyraŸnie zaznaczaj¹ce siê elementy: formy wypuk³e oraz obni¿enia miêdzy nimi. Formy wypuk³e maj¹ postaæ jêzykowato wykszta³conych wa³ów o przebiegu generalnie wspó³kszta³tnym do wspó³czesnego koryta Bugu. Zgodnie z ich spadkiem wzrasta szerokoœæ (do 350,0 m) i wysokoœæ (do 2,0 m). Zaznacza siê równie¿
asymetria w nachyleniu powierzchni: dopr¹dowe s¹ d³u¿sze i ³agodniejsze, zapr¹dowe zaœ s¹ krótsze i bardziej strome. Obni¿enia miêdzy wa³ami wykazuj¹ ró¿n¹ orientacjê i cechy morfologiczne. Obni¿enia poprzecznie lub skoœnie rozdzielaj¹ce wa³y s¹ w¹skie i p³ytkie (do 1,5 m), a zorientowane zgodnie z ich przebiegiem na ogó³ szersze (do 200,0 m) i g³êbsze (do 2,0 m). Charakte- ryzowane formy mo¿na identyfikowaæ z odsypami poprzecznymi (paleoodsy- pami) oraz kana³ami miêdzyodsypowymi (sensu Zieliñski 1998). Cechy litologiczne i morfologiczne form wskazuj¹ na œrodowisko piaskodennej rzeki roztokowej, której powstanie determinowa³y vistuliañskie warunki depozycyjne systemów fluwialnych, czyli przeci¹¿enia rzeki materia³em wskutek nasilania procesów denudacyjnych (w warunkach peryglacjalnych) na zboczu doliny.
PóŸnoglacjalna rzeka o wielkich meandrach (stanowisko 4)
Wed³ug R. Gradziñskiego i in. (1986) wzór r z e k i m e a n d r u j ¹ c e j (meandering rivers) okreœla jedno, stosunkowo g³êbokie, koryto tworz¹ce charakterystyczne zakola, które przesuwaj¹c siê stopniowo, czasem ulegaj¹ odciêciu (w miejscu szyi meandru), tworz¹c starorzecza. Za rzeki meandruj¹ce o du¿ych meandrach uznaje siê rzeki posiadaj¹ce znacznie wiêksze ani¿eli wspó³czesne promienie meandrów (m.in. Starkel 2001). Funkcjonowa³y one na prze³omie okresu glacjalnego (vistulianu) i interglacjalnego (holocenu). Pro- wadzone badania w dolinie Bugu w Obni¿eniu Dubienki (Szwajgier 1999) dowodz¹ rozwoju meandrów wielkopromiennych w okresie 14–13 000 lat BP.
W obrêbie proponowanego w ramach wycieczek odcinka doliny zachowa³y siê starorzecza (paleomeandry) wskazuj¹ce na okres transformacji koryta na prze³omie vistulianu i holocenu. Jedno z nich, usytuowane w okolicach Zaczo- pek, pod krawêdzi¹ terasy nadzalewowej ma postaæ wielkopromiennego ³uku czêœciowo wype³nionego wod¹, ci¹gn¹cego siê na d³ugoœci prawie 2 km
(ryc. 2B). WyraŸna forma starorzecza ma symetryczny kszta³t o promieniu 850 m. To ³ukowate rozleg³e obni¿enie jest wype³nione torfami. W jego wnêtrzu wystêpuj¹ ³ukowato wykszta³cone wa³y piaszczyste o d³ugoœci do 900 m.
WyraŸnie nawi¹zuj¹ one swoim uk³adem do przebiegu starorzecza. Czêsto s¹ ze sob¹ po³¹czone, tworz¹c rozleg³e pola piaszczyste. Rozwój meandrów wielkopromiennych w istotny sposób wp³yn¹³ na rzeŸbê dna doliny Bugu.
Szerokie, prawie p³askie dno doliny umo¿liwia³o swobodny ich rozwój w obrê- bie ca³ego dna doliny. Jak wskazuj¹ badania (Szwajgier 1998), meandry te wykorzystywa³y niektóre nisze o genezie termokrasowej, rozwijaj¹ce siê w kra- wêdzi terasy nadzalewowej. Wskazuj¹ na to osady zwi¹zane z dzia³alnoœci¹ rzeki oraz bardzo wyraŸne ³uki odsypów meandrowych. Paleomeander w oko- licach Zaczopek podcina jedn¹ z takich nisz. Jednak najprawdopodobniej nie by³a ona przez niego wykorzystywana, na co wskazuje brak morfologicznie wykszta³conych form zwi¹zanych z dzia³alnoœci¹ rzeki meandruj¹cej; nisza ta jest wype³niona torfami.
Holoceñska rzeka o ma³ych meandrach (stanowisko 5)
Ustabilizowanie dynamiki przep³ywów w okresie holoceñskim wp³ynê³o zasadniczo na wielkoœæ meandrów. Meandruj¹ca rzeka wykorzystywa³a tylko czêœæ dna doliny Bugu, prowadzi³o to do wyodrêbnienia siê wyraŸnego pasa meandrowego. W obrêbie tego pasa, na powierzchni równi zalewowej (zew- nêtrznej i przykorytowej) wyraŸnie rysuj¹ siê starorzecza (paleokoryta) oraz szereg wspó³kszta³tnie uk³adaj¹cych siê do nich wa³ów i obni¿eñ (ryc. 2B).
Starorzecza maj¹ bardzo ró¿ne rozmiary; wielkoœæ promieni wahaj¹ca siê w zakresie 150–450 m nie odbiega znacznie od wspó³czesnych. Wystêpuj¹ce w jego wnêtrzu wachlarzowato wykszta³cone wa³y piaszczyste nawi¹zuj¹ swoim uk³adem do przebiegu starorzecza. Osi¹gaj¹ one niewielkie rozmiary.
Zarówno ich wysokoœci (do 1,5 m), jak i szerokoœci (u nasady formy dochodz¹ce do 10,0 m) malej¹ w stronê starorzecza. Zewnêtrzny, d³u¿szy brzeg wa³u jest
³agodnie nachylony, wewnêtrzny zaœ jest krótszy i cechuje siê wiêkszym nachyleniem. Rozdzielaj¹ce je obni¿enia, uk³adaj¹ce siê do nich wspó³kszta³t- nie, maj¹ zró¿nicowane szerokoœci (5,0–120,0 m). WyraŸne ³uki starorzeczy dokumentuj¹ dawne g³ówne koryta Bugu. Wspó³kszta³tnie uk³adaj¹ce siê do niego wachlarzowato wykszta³cone wa³y piaszczyste to typowe odsypy mean- drowe (sensu Zieliñski 1998). Dokumentuj¹ one migracjê boczn¹ koryta.
Towarzysz¹ce im o zró¿nicowanej szerokoœci obni¿enia stanowi¹ zapis g³êb- szych stref pr¹dowania wód i koncentracji przep³ywu w migruj¹cym korycie.
Dodatkowo w obrêbie równi zalewowej mo¿na wyró¿niæ liczne kana³y prze-
p³ywów pozakorytowych. Stanowi¹ one wraz ze starorzeczami poboczne koryta przep³ywu wód powodziowych. Zazwyczaj w okresie wiosennych roztopów, podczas wiêkszych pozakorytowych przep³ywów wód zmienia siê organizacja koryta na meandruj¹co-anastomozuj¹ce lub anastomozuj¹ce (anastomosing rivers).
Wspó³czesna rzeka „dzika” (stanowisko 6)
Na fakt „dziczenia” koryt rzecznych zwracano uwagê w wielu pracach dotycz¹cych Ni¿u Polskiego (Falkowski 1970; Kozarski, Rotnicki 1977; Rotnic- ki, Starkel 1991). Za takie koryta uznaje siê te, które trac¹ swoje wyraŸne cechy jako koryta rzek meandruj¹cych, a posiadaj¹ cechy rzek roztokowych. W obrê- bie koryta pojawiaj¹ siê liczne p³ycizny, odsypy korytowe (œródkorytowe i zakotwiczone). Taki charakter przybiera koryto w czêœci prze³omowej doliny (ryc. 2A). Tu w obrêbie równi zalewowej (przykorytowej) w na ogó³ wyprosto- wanym korycie (z niewielk¹ jedynie tendencj¹ do meandrowania) zdecydowanie zaznaczaj¹ siê odsypy œródkorytowe. Koryto na tym odcinku jest doœæ szerokie (do 200 m), o innym przekroju poprzecznym ani¿eli w przypadku koryt meandrowych. Odsypy korytowe (o wysokoœci przy œrednim poziomie wód do 2,5 m) maj¹ wyd³u¿ony kszta³t, z tendencj¹ do poszerzania siê zgodnie z kie- runkiem przep³ywu wód. Niektóre z nich s¹ doœæ du¿ych rozmiarów, osi¹gaj¹c przy szerokoœci do 100 m d³ugoœæ 550 m. Charakterystyczn¹ ich cech¹ jest asymetryczny profil pod³u¿ny: stoki dopr¹dowe s¹ d³u¿sze i ³agodniejsze, zapr¹dowe s¹ krótsze i bardziej strome.
Przyczyn tej ostatniej metamorfozy koryta nale¿y upatrywaæ w gospo- darczej dzia³alnoœci cz³owieka w dorzeczu. Wylesienie i prowadzenie dzia³al- noœci rolniczej w strefie wysoczyznowej oddzia³ywa³o na dno doliny. Zak³ó- cony zosta³ rytm sedymentacyjny rzeki. W znacznym stopniu zmniejszy³a siê mo¿liwoœæ retencji wód opadowych i roztopowych w dorzeczu oraz wzros³a lokalna dostawa ³adunku/rumowiska do koryta. Niektóre odsypy s¹ sto- sunkowo m³ode i mo¿na je datowaæ na zaledwie ostatnie kilkadziesi¹t lat (Kusznerczuk 2008 w druku). Szybko nastêpuje przerzucanie g³ównego nurtu rzeki, przy³¹czanie odsypów do brzegów przy stopniowym wkraczaniu roœlin- noœci oraz powstawanie nowych p³ycizn w korycie, bêd¹cych zazwyczaj inicjalnymi formami kolejnych odsypów. Wspó³czeœnie na tym odcinku za- uwa¿a siê tendencjê ewoluowania Bugu ku wzorowi rzeki roztokowej (podob- nie jak m.in. dolina Wis³y œrodkowej), a przyczyn jej „dziczenia” nale¿y szukaæ w niezamierzonej dzia³alnoœci cz³owieka (Falkowski 1967; Falkowski 1970; Babiñski 1992).
W ¥ W O Z Y W D O L I N I E B U G U P O D J A N O W E M P O D L A S K I M – R O Z W Ó J W ¥ W O Z Ó W ( S T A N O W I S K O 7 )
Szeroki zakres pojêcia w¹wóz obejmuje zró¿nicowane morfologicznie for- my zmywowe, które w kolejnych fazach rozwoju okreœla siê jako: w¹wozy ® debrza ® parowy ® suche doliny (Maruszczak 1973). S¹ one efektem wspó³dzia³ania czynników naturalnych (nisko po³o¿ona baza erozyjna, litologia ska³ pod³o¿a) i antropogenicznych (wylesianie i rozwój rolnictwa). Klasycznym obszarem wystêpowania zró¿nicowanych morfologicznie w¹wozów s¹ rolniczo u¿ytkowane obszary lessowe; zagêszczenie sieci w¹wozów osi¹ga tu œredni¹ wartoœæ rzêdu 2,5 km/km2 (Maruszczak 1973), a lokalnie (P³askowy¿ Na³ê- czowski) oko³o 10 km/km2(Rodzik 1984). S¹ to najwiêksze wartoœci nie tylko w Polsce, ale i w Europie. W tym kontekœcie wystêpowanie erozji w¹wozowej i zwi¹zanej z ni¹ form w dolinie Bugu rysuje siê doœæ osobliwie.
W¹wozy w dolinie Bugu wystêpuj¹ g³ównie w czêœci prze³omowej (ryc. 2A). Rozcinaj¹ one strome, wysokie (do 30 m), na ogó³ zalesione zbocze.
S¹ to pojedyncze formy prostolinijne lub nieznacznie rozga³êzione systemy w³o-
¿one w niewielkie dolinki nieckowate lub rozcinaj¹ce garby miêdzy nimi.
Przewa¿aj¹ krótkie (kilkudziesiêciometrowe), liczne zazwyczaj V-kszta³tne do- linki typu debrze (sensu Klimaszewski 1978). U ich wylotu brak jest w wiêk- szoœci prograduj¹cych sto¿ków proluwialnych, zosta³y one usuniête w wyniku dzia³alnoœci erozyjnej rzeki. Jedynie zachowa³ siê sto¿ek u wylotu jednego z w¹wozów, którego rozwój przypada³ najprawdopodobniej po „odsuniêciu” siê koryta. Buduj¹ go piaski drobno- i œrednioziarniste. Osady te nale¿¹ do osadów najbardziej podatnych na erozjê (Hjulström vide Klimaszewski 1978), dlatego zbocze doliny tak ³atwo ulega przemodelowaniu przez erozjê w¹wozow¹.
Sumaryczna d³ugoœæ rozciêæ w prze³omie lewobrze¿nej (polskiej) czêœci doliny wynosi 6,77 km, co w przeliczeniu na powierzchniê zbocza daje gêstoœæ oko³o 8,06 km/km2.
Powstanie licznych form erozyjnych typu debrze nale¿y wi¹zaæ zarówno z czynnikami naturalnymi, jak i prowadzon¹ dzia³alnoœci¹ rolnicz¹ cz³owieka w przyleg³ym do doliny obszarze wysoczyznowym. Wœród przyczyn natu- ralnych nale¿y wskazaæ przede wszystkim podatnoœæ piaszczystego pod³o¿a (lokalnie wystêpuj¹ osady gliniaste, wyraŸnie ograniczaj¹ce rozwój form), erozjê boczn¹ Bugu warunkuj¹c¹ powstanie krawêdzi oraz stosunkowo ma³¹ zlewniê poszczególnych rozciêæ. Przyczyny antropogeniczne to przede wszyst- kim wylesienie oraz uk³ad pól i uprawa roli o kierunku prostopad³ym do osi doliny, intensyfikuj¹ce i koncentruj¹ce sp³yw wód powierzchniowych. Obecnie w zwi¹zku z wkroczeniem roœlinnoœci na zbocze doliny rozwój erozji w¹wo- zowej zosta³ zahamowany.
PODSUMOWANE I WNIOSKI
Przedstawione przyrodnicze osobliwoœci abiotyczne dowodz¹ ogromnej atrakcyjnoœci doliny Bugu na tym odcinku. Dziêki temu potencja³owi turystycz- nemu dolina ta posiada wysok¹ wartoœæ krajoznawcz¹, wypoczynkow¹ oraz zdrowotn¹, o czym œwiadczy objêcie tego obszaru ochron¹ prawn¹. Kontakt z przyrod¹ jest jedn¹ z mo¿liwoœci regeneracji si³ zarówno fizycznych, jak i psychicznych. Cz³owiek obecnie poszukuje takich miejsc, w których móg³by podj¹æ ró¿nego rodzaju aktywnoœæ rekreacyjn¹. Dolina Bugu spe³nia w zu- pe³noœci te wymagania. Oprócz mo¿liwoœci uprawiania ró¿nych form turystyki kwalifikowanej (np. kolarstwo terenowe, marszobieg, surwiwal) istnieje ta szczególna mo¿liwoœæ po³¹czenia aspektów poznawczych i edukacyjnych. Co wiêcej, obszar przygraniczny nale¿y do najs³abiej rozwiniêtych gospodarczo regionów. Szans¹ dla niego jest rozwój turystyki kwalifikowanej, prowadz¹cej do jego aktywizacji.
LITERATURA
A l b r y c h t A., 1997: Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1: 50 000, ark. £osice wraz z objaœnieniami. Wyd. Geol., Warszawa.
B a b i ñ s k i Z., 1992: Wspó³czesne procesy korytowe Dolnej Wis³y. Pr. Geogr. 157, Wroc-
³aw–Warszawa–Kraków.
B a r t k o w s k i T., 1967: O formach strefy marginalnej na Nizinie Wielkopolskiej. PTPN, Prace Kom. Geogr.-Geol., 7.
B r i c e J. C., 1964: Channel patterns and terraces of the Loup River in Nebraska. US Geol.
Surv. Prof. Paper 422-D.
B r o d z i k o w s k i K., V a n L o o n A. J., 1991: Glacigenic seidments. Developments in Sedimentology, 49.
F a l k o w s k i E., 1967: Ewolucja holoceñskiej Wis³y na odcinku Zawichost – Solec i in¿y- niersko-geologiczna prognoza jej dalszego rozwoju. Biul. Inst. Geol., 198.
F a l k o w s k i E., 1970: Historia i prognoza rozwoju uk³adu koryta wybranych odcinków rzek nizinnych Polski. Biul. Geol., UW, 12.
G a w o r e c k i W., 1998: Turystyka. PWE, Warszawa.
G r a d z i ñ s k i R., K o s t e c k a A., R a d o m s k i A., U n r u g R., 1986: Zarys sedy- mentologii. Wyd. Geologiczne, Warszawa.
H a r a s i m i u k M., S z w a j g i e r W., T e r p i ³ o w s k i S., 2004: Wp³yw l¹dolodu zlodo- wacenia warty na rzeŸbê pó³nocnego przedpola Wy¿yny Lubelskiej, [w:] M. Hara- simiuk, S. Terpi³owski (red.), Zlodowacenie warty w Polsce. Wyd. UMCS, Lublin.
K a ³ u s k i S., 1993: Turystyka kwalifikowana jako czynnik rozwoju regionalnego obszarów przygranicznych Polski. Fundacja im. Friedricha Eberta, Warszawa.
K l i m a s z e w s k i M., 1978: Geomorfologia. PWN, Warszawa.
K o n d r a c k i J., 1933: Terasy dolnego Bugu. Przegl. Geogr., 13, 2–4.
K o n d r a c k i J., 2000: Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa.
K o w a l c z y k A., 2000: Geografia turyzmu. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
K o z a r s k i S., R o t n i c k i K., 1977: Valley floors and changes of the river channel patterns in the North Polish Plain during the Late-Würn and Holocene. Quaest. Geogr., 4.
K u s z n e r c z u k M., 2008 (w druku): Cz³owiek i œrodowisko w dolinie Bugu pod Janowem Podlaskim (Podlaski Prze³om Bugu), [w:] A. £ajczak (red.), Antropopresja w gó- rach i na przedpolu – zapis zmian w formach terenu i osadach. Materia³y. Sosno- wiec.
L e o p o l d L. B., W o l m a n M. G., 1957: River channel patterns – braided, meandering and straight. US Geol. Surv. Prof. Paper 282-B.
L i j e w s k i T., M i k u ³ o w s k i B., W y r z y k o w s k i J., 2002: Geografia turystyki Polski.
PWE, Warszawa.
L i n d n e r L., 1988: Zarys stratygrafii plejstocenu rejonu Bia³ej Podlaskiej wraz z prób¹ korelacji z przyleg³ymi obszarami Zwi¹zku Radzieckiego. Prz. Geol., 11.
L i n d n e r L., M a r k s L., 1995: Zarys paleomorfologii obszaru Polski podczas zlodowaceñ skandynawskich. Prz. Geol. 43, 7.
L i n d n e r L., M a r u s z c z a k H., W o j t a n o w i c z J., 1985: Zasiêgi i chronologia star- szych nasuniêæ stadialnych l¹dolodu œrodkowopolskiego (Saalian) miêdzy górn¹ Wart¹ a Bugiem. Prz. Geol., 32, 2.
£ o b o ¿ e w i c z T., 1983: Turystyka kwalifikowana. Wyd. PTTK Kraj, Warszawa.
M a r k s L., 2005: Pleistocene glacial limits in the territory of Poland. Prz. Geol., 53, 10/2.
M a r k s L., L i n d n e r L., N i t y c h o r u k J., 1995: New approach to a stratigraphic position of the Warta Stage in Poland. Acta Geographica Lodziensia, 68.
M a r u s z c z a k H., 1973. Erozja w¹wozowa we wschodniej czêœci pasa wy¿yn po³udniowo- polskich, [w:] Z badañ nad erozj¹ gleb. Czêœæ III. Zeszyty problemowe Post. Nauk Rolniczych, 151.
M i l i t z W., 1988: PTTK dla Ciebie. Wyd. PTTK Kraj, Warszawa.
M o j s k i J. E., 1972: Nizina Podlaska, [w:] R. Galon (red.), Geomorfologia Polski, 2, Ni¿
Polski. PWN, Warszawa.
N i t y c h o r u k J., D z i e r ¿ e k J., S t a ñ c z u k D., 2003: Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Janów Podlaski wraz z objaœnieniami. PIG, Warszawa.
N o w a k J., 1973: Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Bia³a Podlaska, wyd. A. Wyd.
Geol., Warszawa.
R o d z i k J., 1984: Natê¿enie wspó³czynnika denudacji w silnie urzeŸbionym terenie lesso- wym okolicy Kazimierza Dolnego. Przew. Ogólnopolskiego Zjazdu PTG, cz.2, Lublin.
R o t n i c k i K., S t a r k e l L., 1991: Ewolucja den dolin, [w:] L. Starkel (red.), Geografia Polski – œrodowisko przyrodnicze, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
R z e c h o w s k i J., 1963: M³odoczwartorzêdowe osady doliny Bugu w Okolicach Dubienki.
Annales UMCS, B, 16.
S c h u m m S. A., 1969: River metamorphosis. Am. Soc. Civil Eng. Proc., J. Hydraul. Div., 95, HY1.
S c h u m m S. A., 1971: Fluvial geomophology: channel adjustment and river metamorfosis, [w:] H.W. Shen (red.), River mechanics, 1, 5. 1–5. 22. Fort Collins, Colorado.
S t a r k e l L., 2001: Historia doliny Wis³y od ostatniego zlodowacenia do dziœ. IGiPZ PAN, Warszawa.
S z w a j g i e r W., 1998: Plejstoceñska ewolucja doliny Bugu w Obni¿eniu Dubienki, [w:]
R. Dobrowolski (red.), G³ówne kierunki badañ geomorfologicznych w Polsce – stan
aktualny i perspektywy. Przewodnik wycieczkowy – IV Zjazd Geomorfologów Polskich. Wyd. UMCS, Lublin.
S z w a j g i e r W., 1999: Warunki rozwoju doliny Bugu na odcinku Horod³o–W³odawa w czasie póŸnego vistulianu i w holocenie. Annales UMCS, B, 54, 6.
T e i s s e y r e A., 1991: Klasyfikacja rzek w œwietle analizy systemu fluwialnego i geometrii hydraulicznej. Wyd. UW, Wroc³aw.
T e r p i ³ o w s k i S., 2000: Pogl¹dy na zasiêg oraz rozwój warciañskiej strefy glacimarginalnej w obszarze nadbu¿añskim (stanowisko Mielnik–Ma³e Uszeœcie), [w:] S. Terpi-
³owski (red.), Osady, struktury deformacyjne i formy warcianskiej strefy glacjo- marginalnej na Nizinie Podlaskiej. Materia³y – Warsztaty Terenowe. Lublin.
T e r p i ³ o w s k i S., D o b r o w o l s k i R., G ó r n i k o w s k a M., 2004: Prze³om Bugu pod Mielnikiem – geneza i ewolucja œrodowiska fluwialnego, [w:] R. Dobrowolski, S. Terpi³owski (red.), Stan i zmiany œrodowiska geograficznego wybranych regio- nów wschodniej Polski. Wyd. UMCS, Lublin.
W o l d s t e d t P., 1920: Die Durchbrüche von Schtschara und Bug durch den westrussichen Landrücken, Zeitschr. D. Gessel für Erdk. zu Berlin.
Z a b o r s k i B., 1927: Studia nad morfologi¹ dyluwium Podlasia i terenów s¹siednich.
Przegl¹d Geograficzny, 7.
Z i e l i ñ s k i T., 1998: Litofacjalna identyfikacja osadów rzecznych, [w:] E. Mycielska-Dow- gia³³o (red.), Struktury sedymentacyjne i postsedymentacyjne w osadach czwarto- rzêdowych i ich wartoœæ interpretacyjna. Wydz. Geograf. i Stud. Reg. UW, War- szawa.
SUMMARY
This paper presents the most precious natural curiosities of the Bug river valley near Janów Podlaski (between Zaczopki and Gnojno). This area is protected as the landscape park – “Podlasie Bug Water Gap”. The natural abiotic elements, among others geomorphological ones significantly conditioning unrepeatable charms of the Bug river valley landscape, are regarded as marginal in many papers concerning the unique values of this valley. The presented natural curiosities are ar- ranged in genetic and chronological order. These main relief elements of the Bug river valley are associated with different morphogenetic processes, i.e. the gap formation, the Bug river metamor- phosis and gully erosion. These elements can be a chance of the development of specialised tour- ism, which will influence the economic mobilization of this undeveloped region.
