Widok W sprawie edycji źródeł do historii książki polskiej

I . W SPRAWIE EDYCJI ŹRÓDEŁ DO HISTORII KSI4ŻKI POLSKIEJ

B a r b a r a B ień k o w sk a

K o l e j n a , sió d m a , p o z y c ja s e r i i "Z bad ań nad p o ls k im i k s ię g o ­ z b io ra m i h i s t o r y c z n y m i " o d b ie g a n ie o o p r o f ile m od d o ty c h c z a s o ­ wych; w y k ra cza ró w n ie ż p oza z a k r e ś l o n e t y tu łe m ramy te m a ty o z n e . Obok zw y k ły c h d o n i e s i e ń o p o s tę p a c h sz c z e g ó ło w y c h badań nad daw­

nymi z b i o r a m i, k t ó r e w n in ie js z y m to m ie z a jm u ją c z ę ś ć I I , p o s t a ­ n o w iliśm y c z ę ś ć I p o ś w ię c ić rozw ażaniom nad a k tu a ln y m i p o trz e b a m i i m o ż liw o śc ia m i e d y c j i ź r ó d e ł h i s t o r y c z n y c h do d z ie jó w p o l s k i e j k s i ą ż k i .

P ro b lem w ydaje s i ę ważny i wym agający j a k n a j r y c h l e j s z e g o pod­

j ę c i a p lan o w y c h d z i a ł a ń . O s t a t n i e d z i e s i ę c i o l e c i a p r z y n io s ł y i p rz y n o s z ą n a d a l zn a czn e p o s tę p y b adań k s ię g o z n a w c z y c h , D o s k o n a li s i ę św iadom ość m e to d o lo g ic z n a i m eto d y cz n a, u k a z a ły 3 ię i u k a z u ją m onum entalne w ydaw nictw a i n f o r m a c y j n e r o ś n i e l i c z b a 4 p o ż y te c z ­ nych p r a c a n a l i t y c z n y c h . D z ię k i tem u w y r a ź n ie j r y s u j ą s i ę l u k i w n a s z e j w ie d z y , o s t r z e j d o strz e g a m y d y s p r o p o r c j e . Zdajemy s o b ie spraw ę z t r u d n o ś c i p o g ł ę b i a n i a a n a l i z , p r z e d a r c i a s i ę p r z e z po­

w ie r z c h n ię a n a c h r o n ic z n y c h , od dawna u s t a l o n y c h ste re o ty p ó w . M a rt­

wi n i e d o s t a t e k I n ie ró w n o m ie rn o ść badań r e g io n a l n y o h , c o , mimo c z y n io n y c h t u i ów dzie wyłomów, w c ią ż j e s z c z e pow oduje w p r a k ty c e s k u p i e n i e uw agi na k i l k u n a s t u , praw dopodobnie i s t o t n i e n a jw a ż ­ n i e j s z y c h , a l e n i e je d y n y c h p r z e c i e ż , o ś ro d k a c h k u l t u r y k s i ą ż k i i od dawna o k r e ś lo n y c h ś ro d o w is k a c h . W k o n s e k w e n c ji zuboża t o , a p ew nie naw et wypacza o b ra z o g ó ln y , n ie p o ró w n y w a ln ie g ł ę b s z y , bo­

g a t s z y I b a r w n ie js z y w r z e c z y w i s t o ś c i n i ż w n a s z y c h w yobraże­

n i a c h . N a d a l p re fe ro w a n e s ą w y b itn e o s i ą g n i ę c i a / n p . d ru k a rs tw o

X V I-w ieozne i X V I II- w ie c z n e , k o l e k c jo n e r s tw o m a g n a c k ie /, 00 z r e s z ­

t ą j e s t u z a s a d n i o n e , bo naw et t e znane^ wydawałoby s i ę , w ą t k i p rz y

b liż s z y m w e jr z e n i u w ym agają g e n e r a ln y c h k o r e k t u r i u z u p e łn i e ń .

I s t n i e j ą j e d n a k z n a c z n ie r o z l e g l e j s z e o b s z a ry z u p e łn i e d o ty c h c z a s

n i e ro z p o z n a n e lu b znane t y l k o f r a g m e n t a r y c z n i e , a n i e s ł y c h a n i e i s t o t n e . N a le ż ą t u , p rz y k ła d o w o h i o r ą c , b a d a n ia n ad k u ltu r ą k s i ą ż ­ k i ś w i e c k ie j w ś r e d n io w ie c z u , a w c z a s a c h n o w o ż y tn y c h - nad k s i ą ż ­ k ą r ę k o p iś m ie n n ą , życiem k s i ą ż k i p o za w ie lk im i m e tro p o lia m i, k s i ą ż ­ k ą s p o ł e c z n o ś c i m n i e j s z o ś c i narodow ych /e n k la w n aro d o w o ścio w y ch i r e l i g i j n y c h / , k s ię g o z b io r a m i p ry w atn y m i w a rstw ś r e d n i c h i n i ż ­ s z y c h , o b ie g ie m c z y te ln ic z y m i wędrówką i d e i p o p r z e z k s i ą ż k i , m iejscem k s i ą ż k i w k u l t u r z e p o l s k i e j i o b c e j o ra z w ielom a j e s z c z e podstawowym i p y t a n i a m i , n a k t ó r e — j e ś l i o d rz u cim y o g ó l n i k i - n i e p o tr a f im y z n a l e ź ć k o n k r e tn y c h , r z e t e l n i e udokum entow anych odpo­

w i e d z i, mimo że zadajem y s o b i e j e sam i i c z ę s t o sły szy m y od p r z e d ­ s t a w i c i e l i p o k rew n y ch d y s c y p l i n .

D l a t e g o w c ią ż d a le c y je s te ś m y od m o ż liw o ś c i w s p ó ł c z e s n e j , n au ­ kowej s y n te z y d z ie jó w k s i ą ż k i p o l s k i e j , t r a k t o w a n e j o czy w iście n i e ja k o kompendium zg ro m a d zo n ej w ie d z y , bo t a k i e może i pow inno pow­

staw ać w z ró ż n ic o w a n y c h w e r s ja c h p o d rę c z n ik o w y c h na każdym e t a p i e ś w ia d o m o śc i, a l e ja k o m o ż liw ie n a j b l i ż s z y h i s t o r y o z n e j r z e c z y w is ­ t o ś c i o b ra z u d z i a ł u k s i ą ż k i w ro z w o ju n a s z e g o s p o ł e c z e ń s t w a . Może d l a t e g o , m iędzy innym i p rz y c z y n a m i, ważna s f e r a o d d z ia ły w a n ia k s i ą ż k i n i e j e s t d o ty c h c z a s d o s t a t e c z n i e u w z g lę d n ia n a w o g ó ln y c h , naw et n a jn o w s z y c h , o p ra c o w a n ia c h d z ie jó w P o l s k i , j e j k u l t u r y , n a u - k i i i n s t y t u c j i , a w p o t o c z n e j św iadom ośoi k u l t u r a l n e j 2 s p o ł e ­

c z e ń stw a k s i ą ż k a z a jm u je j e s z c z e z a m ało m i e j s c a .

N ie n e g u ją c o c z y w is ty c h o s i ą g n i ę ć i n i e w y o lb rz y m ia ją c n i e d o ­ s t a t k ó w , w olno zary zy k o w ać o p i n i ę , że w o b eo n e j s y t u a o j i badaw­

c z e j w d y s c y p l i n i e h i s t o r i i k s i ą ż k i n i e da s i ę j u ż o s ią g n ą ć z n a ­ cz ący c h p o stę p ó w bez z a s a d n ic z e g o r o z s z e r z e n i a p o d sta w ź r ó d ł o ­ wych. P r z y j ę c i e t a k i e g o p o s t u l a t u p o c ią g a z a s o b ą d a l s z e k o n i e c z ­ n o ś c i . P rz e d e w sz y stk im p o t r z e b ę s p r a w n i e j s z e j i n f o r m a c j i o ź ró d ­ ł a c h , n a s t ę p n i e ł a t w i e j s z e g o d o s t ę p u do ź r ó d e ł , d o k ł a d n i e j s z e j , p la n o w e j p e n e t r a c j i zasobów a r o h iw a ln y c h i b i b l i o t e c z n y c h o ra z s i ę g n i ę c i a do n i e w y k o rz y s ta n y c h d o tą d , z p u n k tu w id z e n ia k s i ę g o - zn aw czeg o , k a t e g o r i i ź r ó d e ł i w ypraoow ania d l a ń n ie k o n w e n c jo n a l­

n y c h form o p i s u . H i s t o r y k k s i ą ż k i p o l s k i e j n a każdym bowiem k ro k u b o ry k a s f ę s a m o tn ie z p ro b lem am i b ra k u m a te r ia łó w ź ró d ło w y o h , i c h n ie k o m p l e t n o ś c i ą i n i e d o s t ę p n o ś c i ą . B aza ź ró d ło w a c o ra z b a r ­ d z i e j s i ę kurczy i ro z p rasza / n a t u r a l n e z n i s z c z e n i e , k r a d z i e ż e , n i e ­ k o m p e te n tn e m e l i o r a c j e , re fo rm y o r g a n iz a c y jn e p rz y n o s z ą c e p r z e ­ m i e s z c z e n ia i r o z b i c i e z e s p o ł ó w / . W z r a s ta ją n i e d o s t a t e k i zawod­

n o ść i n f o r m a c j i , a t a k ż e t r u d n o ś c i t e c h n i c z n e / b r a k m o ż liw o śc i

- 6 -

r e p r o d u k c j i t e k s t ó w , u m ie s z c z a n ie z b io ró w h i s t o r y c z n y c h w o d le g ­ ły c h n i e r a z m ag az y n ach , o b o s t r z e n i a re g u la m in ó w - u d o s t ę p n i a n i a , t r u d n o ś c i o r g a n iz a c y j n e b i b l i o t e k i t p . / . Y/ym ienione k ło p o ty p o t ę ­ g u j ą s i ę j e s z o z e w p rz y p a d k u m nogości zaohow anych ź r ó d e ł lu b ź r ó ­ d e ł z b io ro w y c h , co w y s tę p u je w o d n i e s i e n i u do n i e k t ó r y c h tem atów j u ż od w ie k u XVI, a d l a wieków XIX i XX s ta n o w i n ie m a l r e g u ł ę . Tymczasem h i s t o r i a k s i ą ż k i n i e d o k o n a ła w o s t a t n i c h c z a sa c h p r z e ­ p ra c o w a n ia i d o s to s o w a n ia do w ła sn y c h p o tr z e b o g ó ln y o h p o stęp ó w ź r ó d ło z n a w s tw a . Co g o r s z a , z d a je s i ę przeży w ać ró w n ie ż kryzys t r a ­ d y c y jn e j e r u d y c j i ź r ó d ło z n a w c z e j, zw iązany ze stopniow ym odcho­

dzeniem od c z y n n e j p ra c y daw nej k a d ry i n i e d o s t a t k a m i w y k s z ta łc e ­ n i a nowej .

W t e j s y t u a c j i k o n i e c z n o ś c i ą zarów no naukow ą, j a k i d y d a k ty c z ­ n ą , a naw et s p o ł e c z n ą , s t a j e s i ę p o d j ę c i e - i co w a ż n ie js z e kon­

sekw en tn e p rz e p ro w a d z e n ie - a k c j i e d y c j i ź r ó d e ł do h i s t o r i i k s ią ż ­ k i . N ie mamy w t e j m ie rz e z b y t b o g a ty c h d o św ia d c z e ń i d o p ie r o mu- sim y p r z y s t ą p i ć do i c h g ro m a d z e n ia . J e s t t o o c z y w iś c ie p r z e d s i ę ­ w z ię c ie p r z e k r a c z a j ą c e m o ż liw o ś c i je d n e g o c z ło w ie k a , czy naw et je d n e g o o ś ro d k a naukow ego; wymaga a k c e p t a c j i i w s p ó łp ra c y c a łe g o z a in te r e s o w a n e g o ś ro d o w is k a . T a k ie z a d a n ie n a s t r ę c z a w ie le t r u d ­ n o ś c i m e r y to ry c z n y c h , o r g a n iz a c y jn y c h i fin a n s o w y c h . Obecna s y t u a ­ c j a k r a j u t e ż n ie z d a je s i ę s p r z y j a ć na r a z i e w ie lk im , p e r s p e k t y ­ wicznym planom wydawniczym, ja k k o lw ie k w ła ś n ie m y ś le n ie k a te g o ­ r i a m i r a c j o n a l i z a c j i k o sztó w i w y siłk ó w , e f e k ty w n o ś c i bad ań i k s z t a ł c e n i a d o s t a r c z a t u b a r d z o s i l n y o h arg u m en tó w . Z r e s z t ą same n a k ła d y I w y konanie m uszą byó p o p rz e d z o n e n ad zw y czaj p re cy zy jn y m p rz y g o to w an iem ko n cep cy jn y m , k t ó r e w tym p rz y p a d k u wymagać b ę d z ie w ie le t r u d u I c z a s u . N a jle p sz y m ro z w ią z a n ie m wydaje s i ę r e a l i z a c j a t a k i e g o z a m i e r z e n ia w ra m a ch p o cz y n ań c e n tr a l n y c h / r e s o r to w y c h , m ię d z y r e s o r to w y c h ? /. Można b y ło b y wówozas m y śleć o t a k p o t r z e b ­ nym, wielotomowym w ydaw nictw ie monumentalnym t y p u a c t a czy

m o n u m e n t a P o l o n i a e b i b l i o l o g i o a ,

u d o s tę p n ia ją c y m we wzorowych e d y c ja c h podstaw ow e ź r ó d ła do d z i e ­ jów k s i ą ż k i p o l s k i e j . Można b y ło b y , wzorem in n y c h k r a jó w , p r o j e k ­ tow ać z ró ż n ic o w a n e t y p o l o g i c z n i e , c h r o n o lo g ic z n ie I te m a ty c z n ie s e r i e ź r ó d e ł o ra z wydawnictw in fo rm a c y jn y c h o ź r ó d ł a c h , p r z y g o to ­ wywane j e d n o l i c i e i planow o p r z e z w y s p e c ja liz o w a n e , k o m p e te n tn e z e s p o ł y . Można w re s z c ie ro z w a ż a ć w ie le odm iennych planów d o c e lo ­ wych i d o r a ź n y c h , wypracować n a jd o s k o n a ls z e w e r s j e o ra z k o l e j n o ś ć r e a l i z a c j i p o s z c z e g ó ln y c h e ta p ó w .

- 7 -

8 -

W t a k i c h t o i n t e n c j a c h p u b lik u je m y o b e c n ie p ie r w s z e w ypow iedzi p o c h o d z ą c e od A utorów w s p ó łp r a c u ją c y c h z Z akładem W iedzy o Daw­

n e j K s ią ż c e I n s t y t u t u B ib lio te k o z n a w s tw a i I n f o r m a c j i Naukowej UW, k tó r e g o te m a ty k a k o n c e n tr u j e s i ę n a p ro b le m a ty c e ż r ó d ło z n a w o z e j.

Są t o na o g ó ł d o ra ź n e s u b ie k ty w n e r e f l e k s j e w y n ik a ją c e z b e z p o ­ ś r e d n i c h d o św ia d c z e ń naukow ych h is to r y k ó w k s i ą ż k i - b i b l i o t e k a r z y , a r c h iw is tó w i wykładowców - z z a ł o ż e n i a n i e p r e t e n d u j ą c e do r a n g i kom pleksow ych program ów . D z ie lim y s i ę n im i w t r y b i e roboczym , w n a d z i e i z a i n i c j o w a n i a s z e r s z e j d y s k u s j i , z a c h ę c e n i a do w y ra ż e n ia odm iennych p o g lą d ó w , p o t w i e r d z e n i a , s k o ry g o w a n ia czy u z u p e ł n i e n i a w y ra żo n y ch o p i n i i . Może w w y n ik u sw obodnej wymiany zd ań i dośw iad­

czeń uda s i ę z a ry so w ać a d e k w a tn ą w s to s u n k u do p o t r z e b i m o ż li­

w o ści k o n c e p c ję wydawnictw ź ró d ło w y c h , k t ó r a s t a ł a b y s i ę p o d sta w ą r e a l i z a c j i , a od k t ó r e j — w każdym r a z i e - n a l e ż a ł o b y z a c z ą ć . Może p a d n ą d a l s z e p r o p o z y c je o r g a n iz a c y j n e i m e to d y c z n e , u ja w n ią s i ę n ie z n a n e z a so b y źró d ło w e? Y/ydaje s i ę , że i s t n i e j e naukowa po­

t r z e b a t a k i e j d y s k u s j i .

S e r i a "Z b ad a ń nad p o ls k im i k s ię g o z b io r a m i h is to r y c z n y m i" ma o g ra n ic z o n e m o ż liw o ś c i i k o m p e te n c je . Zam ierzam y j e d n a k ? c h o c ia ż w skromnym w y m ia rz e , r o z s z e r z a ć d o ty c h c z a so w y z a k r e s e d y c j i ź r ó d e ł i i n f o r m a c j i o ź r ó d ł a c h , k ł a d ą c n a c is k na p ro b lem y

W n a s t ę p n e j k s i ą ż c e s e r i i z n a jd ą s i ę s p o s t r z e ż e n i a

k o m p e te n tn y c h fachowców - b i b l i o t e k a r z y - na te m a t dylem atów o p i ­ s u p o s z c z e g ó ln y c h k a t e g o r i i z b io ró w s p e c j a l n y c h , r o z p a try w a n y c h z p u n k tu w id z e n ia o p t y m a l i z a c j i I n f o r m a c j i n a u k o w e j. P r o je k tu je m y ró w n ie ż e d y c je dawnych s t a t u t ó w i re g u la m in ó w b i b l i o t e c z n y c h , k a­

ta lo g ó w o r a z in w e n ta r z y k s ię g o z b io r ó w h i s t o r y c z n y c h , ja k ró w n ie ż w ypow iedzi i c h tw órców . Zaaw ansow ane s ą j u ż p r a c e n a d b i b l i o g r a ­ f i ą s p is ó w z a w a r t o ś c i zb io ró w h i s t o r y c z n y c h / i n w e n t a r z y i k a t a l o ­ gów/ w ydanych lu b t y l k o wzm iankow anych w dotychczasow ym p iś m ie n ­ n i c t w i e . J e s t t o b a r d z o b o g a ty m a t e r i a ł , n i e z m i e r n i e r o z p ro s z o n y w ydaw niczo i c h r o n o lo g i c z n i e , c z ę s t o k r o ć u to p io n y w p rzy p ad k o w y ch k o n t e k s t a c h , zapom niany we w spółczesnym o b ie g u naukowym. R e j e s t r a ­

c j a z n a c z n y c h j u ż dokonań s ta n o w i w naszym p r z e k o n a n iu k o n ie c z n y w stę p do d a l s z y c h s y s te m a ty c z n y c h b a d a ń .

w a r s z t a t o w e .

n a j b a r d z i e j

- 9 - P r z y p i s y

4 E n c y k lo p e d ia w iedzy o k s i ą ż c e , W rocław 1971; S ło w n ik pracow ­ ników k s i ą ż k i p o l s k i e j , W arszaw a-Ł ódź 1972; D ru k a rz e daw nej P o l s ­ k i od XV do X V III w ie k u , W rocław 1959—; i i n .

p N p. D z i e j e P o l s k i , W arszawa 1978; H i s t o r i a n a u k i p o l s k i e j ,

W arszawa 1970—; B .S u c h o d o l s k i , D z i e j e k u l t u r y p o l s k i e j . W arszawa

1980; M .I ł o w i e o k i , D z i e j e n a u k i p o l s k i e j , W arszawa 1981; D z ie je

U n iw e r s y te tu W a rsz a w sk ie g o , t . 1 - 2 , W arszawa 1 9 8 1 -1 9 8 2 .

■/

t

i

?'+

H a li n a C ham erska

E d y to r s tw o ź r ó d e ł do d z ie jó w k s i ą ż k i i b i b l i o t e k s t a j e s i ę z a - daniem c o r a z p i l n i e j s z y m , z w ła s z c z a i ż w o s t a t n i c h l a t a c h p o w sta ­ ł o k i l k a n a ś c i e nowych u c z e l n i a n y c h ośrodków b ib lio te k o z n a w c z y c h i t o o p r o f i l u h u m a n is ty c z n o -s p o łe o z n y m . O c z y w iśc ie czynni pracow­

n ic y naukow i o dużym d o ś w ia d c z e n iu r a d z ą s o b ie i b e z pomocy t a ­ k i c h p u b l i k a c j i , choć t a k ż e i d l a n i c h r o z p r o s z e n i e zb io ró w r ę k o ­ p iś m ie n n y c h i a r c h iw a ln y c h , z w ią z a n a z tym k o n ie c z n o ś ć p o d ró ż y o ra z in n e u t r u d n i e n i a p r z e d ł u ż a j ą z n a c z n ie p r a c ę n ad i n t e r e s u j ą ­ cymi i c h p ro b le m a m i. T ru d n o ś c i t e s ą w ięk sz e d l a m łodych b i b l i o ­ te k a r z y i in n y c h pracow ników k s i ą ż k i z m n ie js z y c h m ie js c o w o ś c i.

B i o r ą c pod uwagę t e i in n e j e s z c z e a rg u m e n ty , na k t ó r e w k ró tk im s z k i c u b r a k m i e j s c a , n a l e ż a ł o b y opracow ać m o ż liw ie szy b k o :

1 / d ł u g o f a l o w y - choćby t y l k o ramowy - p r o g ­ r a m p u b l i k a c j i podstaw ow ych ź r ó d e ł z n a s z e j d z i e d z i n y w ied z y , ze w skazaniem p r i o r y t e t ó w n ie w ą tp liw y c h czy t e ż j e s z c z e p o d le g a ­ ją c y c h d y s k u s j i ,

2 / mimo z n a n y c h kryzysow ych uwarunkowań - d o r a ź n y , k r ó t ­ k o t e r m i n o w y p l a n , m ożliw y j u ż o b e c n ie do wykona­

n i a p o p r z e z p o d z i a ł za d ań pom iędzy z a in te r e s o w a n e i n s t y t u c j e ; w łaśc iw y p o d z i a ł r ó l i d o b rz y wykonawcy z a p ew n ią p r z y n a jm n ie j skromny p o c z ą te k p r a c y .

S praw ą d y s k u s y jn ą j e s t p ro b le m m e t o d y e d y c j i : czy n a j p i e r w wydawać z b i o r y d l a celów d y d a k ty c z n y c h i p o t r z e b i n ­ s t y t u tó w b ib l io t e k o z n a w s t w a , co j e s t o c z y w iśo ie ł a t w i e j s z e - czy t e ż p ie rw s z e ń s tw o dać edycjom w p e ł n i naukowym, k t ó r e by ró w n ie ż m iędzy in n y m i'm o g ły być p r z y d a tn e d l a d y d a k ty k i? A może w p l a n a c h u w z g lę d n ić i j e d e n ^ i d r u g i t y p p u b l i k a c j i ?

Moje l u ź n e uw agi d o ty c z y ć b ę d ą t y l k o m a te r ia łó w z XIX - po­

czątków XX w. / z a b ó r r o s y j s k i / i o k re s u m iędzyw ojennego do ro k u

12 -

1939; w i n n y c h e p o k a c h c i ę ż a r gatunkow y p o s z c z e g ó ln y c h k a t e g o r i i m a te r ia łó w ź ró d ło w y c h k s z t a ł t u j e s i ę n i e j e d n o k r o t n i e o d m ie n n ie .

P rzypom nę podstaw ow e d l a XIX-XX w. k a t e g o r i e ź r ó d e ł , b i o r ą c pod uwagę n ie i c h o b e c n ą , czasem przypadkow ą l o k a l i z a c j ę / b i b l i o ­ t e k a czy a rc h iw u m /, le c z i n s t y t u c j ę sp ra w c z ą :

1 . D o k u m e n t y u r z ę d o w e w ł a d z ró ż n y oh

s z c z e b l i z n a j d u j ą c e s i ę w a r c h i w a c h p aństw ow ych, s p o ­ łe c z n y c h czy p ry w a tn y c h lu b b i b l i o t e k a c h - a l e t a k ż e p u b l i ­ k o w a n e w d z i e n n i k a c h urzędow ych., z b i o r a c h praw i in n y c h w y d aw n ictw ach , o b r a z u ją c e p o l i t y k ę b i b l i o t e c z n ą w ład z z a b o r c z y c h , a p ó ź n i e j w ład z P o l s k i n i e p o d l e g ł e j . N a le ż ą t u o c z y w iś c ie a k ty praw ne r ó ż n e g o t y p u , k o r e s p o n d e n c ja słu ż b o w a , m a t e r i a ł y o p iso w e , s p r a w o z d a n ia , a t a k ż e d o k u m e n t y w ł a s n e z wew­

n ę t r z n y c h archiw ów i n s t y t u c j i utrzym yw anych p r z e z władze^ a czy n ­ nych ja k o ogniw a w c y k lu o b ie g u k s i ą ż k i od j e j p r o d u k c j i a ż do r o z p o w s z e c h n i a n i a . Tu n a l e ż ą t a k ż e n i e l i c z n e a r c h iw a s z k ó ł , u t r z y ­ mywanych p r z e z p ań stw o - c h o d z i o in f o r m a c je o b i b l i o t e k a c h szk o l­

n y c h .

2 . D o k u m e n t y o r g a n i z a c j i , s t o w a r z y

s z e ń i i n s t y t u c j i s p o ł e c z n y c h i p r y w a t ­ n y c h , k t ó r y c h d z i a ł a l n o ś ć s t a l e lu b s p o r a d y c z n ie s p l a t a ł a s i ę z a k ty w n o ś c ią p lacó w ek z a jm u ją c y c h s i ę k s i ą ż k ą i in n y m i ty p a m i dokum entów .

3 . D o k u m e n t y o s o b i s t e w y b itn y c h p r z e d ­ s t a w i c i e l i zaw odu / p a m i ę t n i k i , k o r e s p o n d e n c ja p r y w a tn a , r ę k o p is y p r a c i t d . / zachow ane b ąd ź t o w '.b i b l io t e k a c h czy a rc h iw a c h pub­

l i c z n y c h , b ąd ź t e ż w a rc h iw a c h r o d z in n y c h .

4 . P u b l i c y s t y k a ó w c z e s n a - b a rd z o r o z ­ p ro s z o n a - k t ó r a p rz y w s z y s t k i c h swych d o b rz e z n a n y c h mankamen­

t a c h j e s t d l a w i e l u tem atów ź ró d łe m n i e z a s t ą p i o n y m . Tu w p ro s t s i ę n a r z u c a j ą pewne z a g a d n i e n i a , d l a k t ó r y c h o p ra c o w a n ie z b i o r u t e k ­ stó w ź ró d ło w y c h / n i e w y b o r u / b y ło b y i n i e z b y t t r u d n e , i n a d e r p r z y d a t n e d la celó w d y d a k ty c z n y c h , n p . p o le m ik a na te m a t p o j ę c i a B i b l i o t e k i N a ro d o w e j, z a k r e s u j e j obow iązków o r a z j e j l o ­ k a l i z a c j i , d a l e j - m a t e r i a ł y do d z ie jó w P o l s k i e j M a c ie rz y S z k o l­

n e j , T o w a rzy stw a C z y te lń Ludowych, T o w arzystw a S z k ó ł lud o w y ch i in n y c h s p o łe c z n y c h o r g a n i z a c j i t e g o t y p u .

O s o b i ś c i e s ą d z ę , ż e zanim p rz e p ro w a d z i s i ę i z r e a l i z u j e p r z e d ­

s i ę w z i ę c i a zg odne z d łu g o fa lo w y m i p la n a m i, n a j b a r d z i e j r e a l n e a

u ż y te c z n e b y ło b y - obok w yżej j u ż w spom nianych te m a ty c z n y c h r e e ­

- 13 -

d y c j i p u b l i c y s t y k i - w y k o rz y s ta n ie o c a la ł y c h a r o h i w ó w

b i b l i o t e k , f i r m k s i ę g a r s k i c h czy w y -

d a w n i c z y c h d l a p u b l i k a c j i t a k i c h k a t e g o r i i ź r ó d e ł /c h o ć b y p o je d y n c z y c h ^ a n i e c a ły c h z b io r ó w /, j a k :

a / s t a t u t y i r e g u l a m i n y t y c h z w ła s z c z a b i ­ b l i o t e k , k t ó r e j e s z c z e n ie d o c z e k a ły s i ę o b s z e r n i e j s z y c h o p ra c o ­ wań h i s t o r y c z n y c h ;

b / z a g reg o w a n e m a t e r i a ł y s t a t y s t y c z n e d o ty c z ą c e g o s p o d a r k i fin a n s o w e j t y c h placó w ek - t o b a rd z o ważne d l a e k o n o m ik i b i b l i o t e k ja k o i n t e g r a l n e j c z ę ś c i sk ła d o w e j ek o n o ­ m ik i n a u k i : n i e s t e t y t u będziem y m i e l i do c z y n ie n i a g łó w n ie z ma­

t e r i a ł a m i d o ty c z ą c y m i o k re s u po I I w o jn ie św ia to w e j - b a d a c z e w c z e ś n ie js z y c h okresów n a p o t y k a j ą t u n a j c z ę ś c i e j ogromne t r u d ­ n o ś c i ,

c / w y b o r y k o r e s p o n d e n c j i w y b itn y c h o s o - b l s t o ś o i z w ład zam i z w ie rz c h n im i o ra z innym i k o n tr a h e n ta m i - j e ­ ż e l i t e m a t e r i a ł y mogą z i l u s t r o w a ć k i e r u n k i p o l i t y k i pro w ad zo n ej p r z e z d a n ą p la c ó w k ę ; j a k wiem y, w to k u n a s z y c h d z ie jó w w ew nętrzne a rc h iw a b i b l i o t e k , w ydaw nictw , k s i ę g a r n i p o n i o s ł y ogromne s t r a t y , w ie le z n i c h w o g ó le p r z e s t a ł o I s t n i e ć - tym b a r d z i e j w ięc z a s ł i t - g u ją na s z e r s z e u d o s t ę p n i e n i e dokum enty t y c h n i e l i c z n y c h , j a k i e nam p o z o s t a ł y .

T r u d n i e j s z ą i b a r d z i e j p ra c o c h ło n n ą sp ra w ą j e s t e d y c ja ź r ó d e ł n o r m a t y w n y c h , k t ó r y c h p e łn e " o o rp u s " pow inno być wy­

dane d l a t e r e n u k ażd eg o z z a b o ró w , a n a s t ę p n i e d l a d w u d z ie s to l e ­ c i a m ię d z y w o je n n e g o . C h o d z iło b y t u o a k ty praw ne w ład z ró ż n y c h s z c z e b l i n a d z o r u ją c y o h r ó ż n e k a t e g o r i e b i b l i o t e k i In n y c h p l a c ó ­ wek - d o tą d bowiem z b y t c z ę s t o w p ra c a c h h i s t o r y c z n y o h a b s t r a h o ­ wano od t y c h uw arunkow ań, w j a k i c h i n t e r e s u j ą o e n a s placówki d z i a ­ ł a ł y .

P o n a d to n a l e ż a ł o b y s y s te m a ty c z n ie in te r e s o w a ć s i ę a rch iw am i ro d z in n y m i czy - sk ro m n ie j - s p u ś c i z n a m i w y b itn y c h o s o b i s t o ś c i n a s z e g o ś w i a t a . I d z i e mi t u g łó w n ie o k o r e s p o n ­ d e n c j ę p r y w a t n ą , zarów no t ę ś c i ś l e d o ty c z ą c ą spraw k s i ą ż k i i p la c ó w e k , k t ó r e w j e j o b ie g u u c z e s t n i c z ą , j a k t e ż i o b r a z u j ą c ą s z e r s z e k o n ta k ty naukowe czy k u l t u r a l n e a d r e s a t a o ra z j e g o u d z i a ł w ż y c iu k r a j u . H ie s ą d z ę , aby t ą d r o g ą d a ł o s i ę w yło­

w ić z b y t w i e l e p am iętn ik ó w b i b l i o t e k a r z y czy k s i ę g a r z y - choć na

pewno z n a jd ą s i ę j e s z c z e i t a k i e dokum enty. D la b i o g r a f i i n a j ­

w y b i t n i e j s z y c h osób n i e b e z z n a c z e n ia b ęd ą t u ró w n ie ż p la n y czy

- 14 -

b r u l i o n y I c h p r a c naukow ych. A le ważne b y ły b y t u z w ła s z c z a p a m ię t­

n i k i , k t ó r e m . i n . / d l a o k r e s u X X - le c ia i p o w o je n n e g o / z y s k a ły t a k ­ że w a lo r m a te r ia łó w z a s tę p c z y o h wobec z a t r a t y w i e l u in n y o h k a t e ­ g o r i i ź r ó d e ł .

K o n ie c z n a w ię c w ydaje s i ę k w e ren d a w z a s o b a c h C entrum P a m i ę t n i - k a r s tw a P o l s k i e g o w p o s z u k iw a n iu p a m ię tn ik ó w b i b l i o t e k a r z y , k s i ę ­ g a r z y , wydawców - a l e ta k ż e d z i a ł a c z y o ś w i a t o ­ w y c h , k t ó r z y w śród in n y o h s w o ic h z a j ę ć o r g a n iz o w a l i ta k ż e b i ­ b l i o t e k i czy z a jm o w a li s i ę n im i a l b o s z e r z y l i in n y m i d ro g a m i c z y - t e l n i o t w o in d y w id u a ln e k s i ą ż e k , a z w ła s z c z a c z a s o p is m . Mogą s i ę t u z n a le ź ć t e k s t y w a rte o p u b lik o w a n ia , choćby we f r a g n e r r t a c h .

Ważnym polem d z i a ł a n i a j e s t t o , co j u ż od dawna c z y n ią h i s t o r y ­ cy d z ie jó w n a jn o w s z y o h , d z ie jó w ruchów s p o ł e c z n y c h , a t a k ż e d z i e ­ jów p o s z c z e g ó ln y c h g ru p zaw odow ych, m ia n o w ic ie i n s p i r o w a ­

n i e p o w s t a w a n i a ź r ó d e ł p a m i ę t n i ­

k a r s k i c h , p r z e z z a m a w ia n ie io h u w ybranych o s o b i s t o ś c i , p r z e z o rg a n iz o w a n ie konkursów S to w a r z y s z e n ia B i b l i o t e k a r z y P o l s ­ k i c h i in n y m i m eto d am i. W ła ś c iw ie n i e wiem, czy na t a k ą a k c ję n ie j e s t z a p ó źn o - w ie le o s ó b , k t ó r y c h p a m i ę t n i k i m ogłyby m ieó d l a n a s b e z c e n n ą w a rto ś ć , j u ż n i e ż y j e - tym b a r d z i e j je d n a k n a l e ż a ł o b y z a b ie g a ć o t a k i e w spo m n ien ia d o ty c z ą c e z w ła s z c z a o k r e s u m iędzywo­

je n n e g o , k t ó r e j e s z c z e s ą do n a p i s a n i a , bo n a w c z e ś n i e j s z e l a t a n i e można l i c z y ć .

S y s te m a ty c z n a k w e r e n d a a r c h i w a l n a to przed­

s i ę w z i ę c i e żmudne i b a r d z o k o s z to w n e , ja k ś w ia d c z ą o tym l o s y do­

t ą d z r e a liz o w a n y oh p r z e d s i ę w z ię ć h is to r y k ó w i a r c h i w i s tó w . Ze w z g lę d u na d u że w y d a tk i na r a z i e w ię c n i e może być mowy o kw eren ­ d z i e , l e c z t y l k o o " ro z p o z n a n iu t e r e n u " , c z y l i w ytypow aniu z e s p o ­ łów do s y s te m a ty c z n e g o p r z e g l ą d u . S ą j e s z c z e m a t e r i a ł y m .i n . w z e s p o ła c h K o m is ji R ządow ej S praw W ew nętrznych, K o m is ji R ządow ej P rzychodów i S k a rb u o r a z rz ąd ó w g u b e r n ia l n y o h . Mamy t u s y t u a c j ę o t y l e t r u d n i e j s z ą n i ż h i s t o r y c y in n y c h d z i e d z i n , że w 1939 r . s p ł o ­ n ę ł o Archiwum O ś w ie c e n ia , podstaw ow e d l a n a s archiw um m a te r ia łó w urzęd o w y ch z XIX w. T rz e b a w ię c - z a s tę p c z o - w y korzystyw ać in n e a r o h i w a l i a z Archiwum A kt Dawnych i Archiwum A kt Nowych, archiw ów te re n o w y c h i s p e c j a l n y c h . J a k w iadom o, z d o stę p e m do archiw ów r a ­ d z i e c k i c h s ą duże t r u d n o ś c i , a l e może z czasem u d a ło b y s i ę i tam d o t r z e ć . C h o d z iło b y m . i n . o archiw um c a r s k i e g o M i n i s t e r s t w a Oświa­

t y . W in n y c h z a b o r a c h s y t u a c j a b y ł a n ie o o l e p s z a .

/

R ad o sław C y b u ls k i

R o z w a ż a n ia na te m a t ź r ó d e ł do h i s t o r i i p o l s k i e j k s i ą ż k i z a - czn ijm y od s t w i e r d z e n i a , p o w sz e c h n ie z r e s z t ą z n a n e g o f a k t u , że nauka p o l s k a n ie d y s p o n u je opracow aniem h i s t o r i i k s i ą ż k i . I s t n i e - ją o e w t e j d z i e d z i n i e p u b l i k a c j e , t o a lb o s k r y p t y u n iw e r s y te c ­ k i e , a lb o p r a c e p r z y c z y n k a r s k i e , w śród k t ó r y c h rz a d k o p o j a w i a j ą s i ę m o n o g ra f ie o a s p i r a c j a c h do s y n t e z y .

T rudno j e d n o z n a c z n ie o k r e ś lić ^ w jak im s t o p n i u w aru n k i spo­

łe c z n o -e k o n o m ic z n e i p o l i t y c z n e p r z e s ą d z i ł y o tym s t a n i e r z e c z y , że n i e p o w s t a ł j e s z c z e w a r s z t a t h i s t o r y k a k s i ą ż k i , zdolny udźw ig­

nąć c i ę ż a r t a k poważnego z a d a n i a . Być m oże, że n i e u r o d z i ł s i ę j e s z c z e p o l s k i B a h l i musimy c z e k a ć na s z c z ę ś l i w e z r z ą d z e n i e l o ­ s u , a może z n a j d ą s i ę o d w a żn i, k t ó r z y w zespołow ym t r u d z i e p o - dejm ą s i ę t a k i e g o p r z e d s i ę w z i ę c i a . C okolw iek by n i e s ą d z i ć p ro ­ g n o s ty c z n ie na t e n tem aty n i e z m ie n i t o f a k t u , że je d y n ą d ro g ą p ro w a d ząc ą do c e lu j e s t w z b o g aca n ie w a r s z t a t u h is to r y k ó w k s i ą ż k i p o l s k i e j , a p u b lik o w a n ie ź r ó d e ł do h i s t o r i i k s i ą ż k i ma t u s z c z e ­ g ó ln e z n a c z e n i e .

Zajmę s i ę d a l e j g łó w n ie awoma ogniwam i p r o c e s u k o m u n ik a c ji s p o ł e c z n e j : ruchem wydawniczym i k s ię g a rs tw e m uwzględniając p r z e d ­ m iotow y i podm iotow y p u n k t w i d z e n ia . To zn a czy o k r e ś l e n i a , j a k i e m a t e r i a ł y d o ty c z ą o e wydawnictw i k s i ę g a r s tw a pow inny być p u b l i ­ kowane i j a k i e t o może m ieć z n a c z e n ie d l a obu ogniw w y tw a rz a n ia i ro z p o w s z e c h n ia n ia k s i ą ż e k , j a k ró w n ie ż d l a c a łe g o sy ste m u k s i ą ż k i .

W śród n i e l i c z n y c h drukow anych ź r ó d e ł do h i s t o r i i p o l s k i e j

k s i ą ż k i u n i k a l n y c h a r a k t e r ma trzy to m o w a e d y c ja opracow ana p r z e z

T a d e u sza T u rk o w sk ie g o , ^archiwum d r u k a r n i k s i ę g a r n i J ó z e f a

Z a w a d z k i e j w W iln ie 1 8 0 5 -1 8 6 5 , wydana w ra m ach s e r i i " M a te r ia ły

do D z ie jó w L i t e r a t u r y i O św ia ty na L itw ie i R u s i" p r z e z Towa-

16 -

rz y s tw o P r z y j a c i ó ł Nauk w W iln ie / t .1 - 1935, 1 1 -1 9 3 7 , I I I , c z .1 - 1 9 3 7 / . P onad t y s i ą c s t r o n l i c z ą c a e d y o ja n i e o b j ę ł a w s z y s tk ic h ce n n y ch m a t e r i a ł ó w , k t ó r e z n a jd o w a ły s i ę w archiwum ro d z in n y m Z aw ad zk ich ; d z i ś s ą one w o g ó le n i e d o s t ę p n e d l a p o l s ­ k i c h h is to r y k ó w k s i ą ż k i . T u rk o w sk i n ie u l e g ł s u g e s t i i wypływa­

j ą c e j z t y t u ł u s e r i i , że m a ją t o b y ć dokum enty c h a r a k t e r y z u j ą c e s t o s u n k i l i t e r a c k i e i spraw y o ś w i a t y , a l e z a p r e z e n t o w a ł ró w n ie ż m a t e r i a ł y d o t y c z ą c e spraw o r g a n iz a c y jn y c h i ek o n o m icz n y ch d ru ­ k a r n i i k s i ę g a r n i J .Z a w a d z k ie g o , d z i ę k i czemu n a s z a w ied z a zo ­ s t a ł a w zbogacona o ważne d an e I f a k t y . T ru d n o d z i ś ś c iś le o k re ś ­ l i ć , j a k i e dokum enty p o m in ą ł T .T u rk o w sk i d o k o n u ją c k o n ie c z n e g o , p o d y k to w an eg o w zględam i fin a n s o w y m i, w yboru. G odna p o d k r e ś l e n i a j e s t t r o s k a o p r z e d s t a w i e n i e p e łn e g o o b ra z u d z i a ł a l n o ś c i wydaw­

n i c z e j o r a z p r a c y d r u k a r n i I k s i ę g a r n i z a s ł u ż o n e j d l a p o l s k i e j k u l t u r y o f ic y n y w y d a w n ic z e j.

Duże z e s p o ł y dokumentów a r c h iw a ln y c h f ir m w ydaw niczych i k s i ę g a r s k i c h n a l e ż ą u n a s do r z a d k o ś c i , z b y t c z ę s t e p o ż a ry wo­

je n n e n i s z c z y ł y k r a j , a in n e o k o l i c z n o ś c i t a k ż e n i e w z b u d zały n a l e ż n e j t r o s k i o p rzech o w y w an ie dokum entów, k t ó r e w pewnych s y t u a c j a c h m ogły o b ra c a ć s i ę p rz e c iw k o w ł a ś c i c i e l o w i .

Ogromne s p u s t o s z e n i a w d o k u m e n ta c ji p r a c y p o l s k i e g o wydawcy i k s i ę g a r z a w a ru n k u ją m etodę p r a c y i o r g a n i z a c j ę b ad ań ź r ó d e ł o ra z i c h p u b lik o w a n ia .

Gdybyśmy b y l i w s t a n i e p r z y j ą ć program m aksym alny, t o n a l e ­ ż a ło b y dok o n ać p o w sze ch n ej kw eren d y ź r ó d e ł za ró w n o w z a s o b a c h a r c h i w a l n y c h , j a k t e ż w z b i o r a p h p ry w a tn y c h , czy tz w . p a p i e r a c h r o d z in n y c h . K w erenda j e s t n i e z b ę d n a , a b y można b y ło o k r e ś l i ć z a s o b n o ś ć ź r ó d e ł . Na t a k i e j b a z i e m ógłby p o w sta ć p l a n e d y c j i ź r ó d e ł .

J e d n a k t a k d o s k o n a łe p o d e j ś c i e do spraw y j e s t w obecnych wa­

ru n k a c h n i e r e a l n e , wymaga bowiem s p o ry c h n ak ład ó w f in a n s o w y c h . Wobec t e g o je s te ś m y z m u sze n i p o sz u k iw a ć d ró g b a r d z i e j d o s t ę p ­ n y c h , a w każdym r a z i e w y ty c z o n y c h b a r d z i e j r e a l i s t y c z n i e . T rz e b a w ię c s i ę g n ą ć do t y c h ź r ó d e ł , k tó r y c h o d k r y c ie n ie wyma­

g a ło b y żm udnych p o s z u k iw a ń . Można by dokonać ró w n ie ż p ró b y z a ­ i n t e r e s o w a n i a sp ra w ą p ry w a tn y c h p o s ia d a c z y r ó ż n y c h dokumentów p o p rz e z c z a s o p is m a zawodoweo

Wysoce w artościow ym w zbogaceniem w a r s z t a t u h i s t o r y k a k s i ą ż ­

k i b y ło b y w y d a n ie archiw um j a k i e j ś firm y w y d a w n icze j lu b p r z e d ­

s i ę b i o r s t w a w y d a w n io z o - k s ię g a r s k ie g o na w zór w sp o m n ian ej p ra c y

17 -

T .T u rk o w s k ie g o , c h o c ia ż n ie w ydaje s i ę t o praw dopodobne, ze w zg lęd u na z n i s z c z e n i a w o je n n e . P o z o s t a j e w ię c b a r d z i e j r e a l n a m o żliw o ść p u b lik o w a n ia pew nych zachow anych frag m en tó w dokumen­

t u j ą c y c h d z i a ł a l n o ś ć wydaw nictw i k s i ę g a i ń a l b o s y s te m a ty c z n ie w m ia rę i c h o d k ry w a n ia i o p ra co w y w an ia, a l b o t e ż p rz y g o to w y w an ie tomów, w k t ó r y c h m a t e r i a ł y a r c h iw a ln e b ę d ą grupow ane w edług p r z y j ę t e g o z a ł o ż e n i a / n p . m i a s t o , r e g i o n , o k r e s , rodzaj i n i c j a t y w w y daw niczych, d z i a ł a l n o ś ć o k r e ś l o n e j s i e c i k s i ę g a r ń i t p . / .

I n i c j a t y w a wydaw ania ź r ó d e ł do h i s t o r i i k s i ą ż k i może p r z y ­ n i e ś ć o cz ek iw an e owoce, j e ś l i b ę d z ie o p a r ta na d o b rz e p r z y g o to ­ wanych z a ł o ż e n i a c h m e to d y c z n y c h . Pow inna p o w sta ć pomoc m eto­

d y c z n a , k t ó r a może m ieć c h a r a k t e r I n s t r u k c j i lu b z a l e c e n i a , j a k p o stę p o w a ć p rz y k w a lif ik o w a n iu dokumentów do p u b l i k a c j i , j a k i w edług j a k i c h k r y t e r ió w p ro w a d z ić s e l e k c j ę w a r t o ś c i u j ą c ą , j a k form ułow ać n o t k i i p r z y p is y i t p .

J a k i e m a t e r i a ł y m ają s z c z e g ó l n ą w a rto ś ć ? Na t o p y t a n i e można o d p o w ie d z ie ć w sp o só b d o ść o g ó ln y , poniew aż w i e l e z a le ż y od I n ­ d y w id u a ln y c h p rz y p ad k ó w . Spróbujm y o k r e ś l i ć , j a k i e dokum enty i j a k i e spraw y p r z e d s t a w i a j ą d l a h i s t o r y k a k s i ą ż k i p o l s k i e j s z c z e ­ g ó ln ą w a r t o ś ć . Na pierw szym m i e j s c u n a le ż y w ym ienić t e dokumen­

t y , k t ó r e c h a r a k t e r y z u j ą k u l t u r o t w ó r c z ą r o l ę wydawcy, a w ięc p o w staw a n ie i n i c j a t y w w yd aw n iczy ch , w s p ó łp ra c ę ze śro d o w isk ie m tw órczym i s t w a r z a n i e m o ż liw o ś c i p u b l i k a c j i . W sp ó łp ra c a z a u t o ­ ra m i z n a jd u j e udokum entow anie w k o r e s p o n d e n c j i , i n t e r e s u j ą c e s ą ró w n ie ż umowy w ydaw nicze i z a p is y d o ty c z ą c e r o z l i c z e ń z t y t u ł u h o n o ra riu m a u t o r s k i e g o . W s z y s tk ie dokum enty zw ią z a n e z opracow a­

niem e d y to r s k im u k a z u ją c e w ła ś c iw o ś c i w a r s z t a t u e d y t o r s k i e g o o ra z k a l k u l a c j e k o sz tó w , u s t a l a n i a nakładów i c e n , dokum enty u ja w n i a j ą c e z a s a d y f in a n s o w a n ia i o ś w i e t l a j ą c e ekonom iczne pod­

staw y o r a z re n to w n o ś ć f ir m y .

D z i ś , k i e d y k o m u n ik a c ję s p o ł e c z n ą tr a k tu je m y ja k o i n t e g r a l n y p r o c e s , s z c z e g ó ln e g o z n a c z e n ia n a b i e r a j ą dokum enty o ś w i e t l a j ą c e w s p ó ł d z i a ł a n i e p o s z c z e g ó ln y c h ogniw w p r o c e s i e p r o d u k c j i i r o z ­ p o w s z e c h n ia n ia k s i ą ż k i , a w ię c w sp ó łp ra c y wydawcy z d r u k a r n i ą i innym i k o o p e r a n ta m i, w sp ó łp ra c y z k s i ę g a r n i a m i . D z i a ł a l n o ś ć r e ­ klamowa wydawcy s ta n o w i i n t e r e s u j ą c e p o le b a d a ń i d l a t e g o doku­

m e n ta c ja form re k la m y , druków reklam ow ych, o g ło s z e ń p ra so w y c h ,

r e c e n z j i i in n y c h sposobów w z b u d zan ia z a in t e r e s o w a n ia k s i ą ż k ą

o ra z s ty m u lo w a n ia s p rz e d a ż y b u d z i z r o z u m ia łe z a i n t e r e s o w a n i e .

N a le ż y ró w n ie ż z w ró c ić uwagę na dokum enty, g łó w n ie k o re s p o n d e n ­

- 18 -

c j ę , z a w i e r a j ą c e ocenę d z i a ł a l n o ś c i wydawcy o ra z je g o m ie js c a i p r e s t i ż u w s p o ł e c z e ń s t w i e , w tym d o ty c z ą c e d z i a ł a l n o ś c i zawodo­

wych o r g a n i z a c j i .

K s i ę g a r n i e i p r z e d s i ę b i o r s t w a w ydaw nicze p o s i a d a j ą c e w ła s n ą s i e ć k s i ę g a r s k ą s ta n o w ią b a r d z o i n t e r e s u j ą c e p o le bad ań , a l e moż­

na o c z e k iw a ć , że d o k u m e n ta c ja j e j j e s t u b o ż sz a n i ż d z i a ł a l n o ś c i w y d a w n ic z e j, m y ślę o d o k u m en tac h , k t ó r e s ą zachow yw ane. Na pierw ­ szym m i e j s c u n a l e ż y w ym ienić m a t e r i a ł y c h a r a k t e r y z u j ą c e a s o r t y ­ m ent k s i ę g a r n i o r a z form y s p r z e d a ż y . N a s tę p n ą sp ra w ą j e s t z a s i ę g

o d d z ia ły w a n ia k s i ę g a m i , j e j k l i e n c i , na k t ó r y c h k s i ę g a r z l i c z y w k s z t a ł t o w a n i u a s o r ty m e n tu , ze szc zeg ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m s t a ­

ły ch k l i e n t ó w . Formy re k la m y k s i ę g a r n i i a s o r ty m e n tu , oi-g a n i z a - c j a p r a c y , l o k a l , w a ru n k i p r a c y , p e r s o n e l o to d a l s z y c ią g sp ra w , k t ó r e mogą in t e r e s o w a ć h i s t o r y k a . N ależy z w ra c a ć uwagę na t e do­

kum en ty , k t ó r e ś w ia d c z ą o z n a c z e n iu k s i ę g a r n i ja k o p la c ó w k i k u l ­ t u r a l n e j , n i e z a p o m in a ją c j e d n a k , że w y n ik i ekonom iczne s ą w ś c is ły m z w ią z k u z j e j a m b ic ja m i k u l t u r a l n y m i . D la te g o w ysokość o b ro tó w , k o s z t y w łasn e i r e n to w n o ś ć , m arża i r a b a t y , jednym s ł o ­ wem ekono m iczn e uw arunkow ania r o z p o w s z e c h n ia n ia k s i ą ż e k pow inny z n a le ź ć udokum entow anie w p u b lik o w a n y c h ź r ó d ł a c h . P o z a spraw am i zw iązanym i z d z i a ł a l n o ś c i ą p o s z c z e g ó ln y c h fir m k s i ę g a r s k i c h i s t ­ n i e j e r o z l e g ł a s f e r a fu n k c jo n o w a n ia s i e c i k s i ę g a r s k i e j i w tym z a k r e s i e p o t r z e b n e s ą ró ż n e d a n e ś w ia d c z ą c e o l i o z b i e k s i ę g a r ń , s p e c j a l i z a c j i , p o w ią z a n ia c h h an dlow ych z wydawcami i hurtem k s i ę ­ g a rs k im , m ówiące o o g ó ln e j z d o l n o ś c i do ś w ia d c z e n ia ty c h u s ł u g , do j a k i c h k s i ę g a r n i e s ą p o w o ła n e .

Spraw ę p u b lik o w a n ia ź r ó d e ł do h i s t o r i i k s i ą ż k i p o l s k i e j w z a k r e s i e w ydaw nictw i k s i ę g a r s t w a r o z p a t r z y l i ś m y z p u n k tu w id z e ­ n i a p o t r z e b w a r s z t a t u h i s t o r y k a , t r z e b a je d n a k z w ró c ić uw agę, a n ie j e s t t o b ez z n a c z e n ia d la p ro g ram u t a k i e g o p r z e d s i ę w z ię ­

c i a , że i s t n i e j ą in n e d o d a tk o w e , a i s t o t n e p o t r z e b y .

N ie o c e n io n e s ą v s z y s t k i e p o ż y t k i , j a k i e p ły n ą z p u b l i k a c j i ź r ó d e ł d l a d y d a k t y k i . Tu n i e c h o d z i o z a s tę p o w a n ie p o d r ę c z n i k a , c h o c ia ż i t a k ą f u n k c ję może wym usi0 je g o b ra k w śró d pomocy dy­

d a k ty c z n y c h , a l e o e g z e m p l i f i k a c j ę s tw ie r d z e ń z a w a r ty c h w wy­

k ł a d z i e , o u m o ż liw ie n ie s tu d iu ją c y m p o z n a n ia żyw ej m a t e r i i f a k ­ tó w . F u n k c jo n o w a n ie ź r ó d e ł do h i s t o r i i k s i ą ż k i w d y d a k ty c e j e s t ś c i ś l e z w ią z a n e z p rz e z n a c z e n ie m badaw czym . C h ciałb y m z w ró c ić uwagę na dwa in n e ważne s p o ł e c z n i e a s p e k ty : p o p u l a r y z a c j i spraw k s i ą ż k i w s p o ł e c z e ń s t w i e o r a z k s z t a ł t o w a n i a s i ę św iad o m o ści za­

wodowej k s i ę g a r z y i wydawców.

19 -

P u b lik o w a n ie ź r ó d e ł do h i s t o r i i k s i ą ż k i p r z y o z y n i s i ę do po­

p u l a r y z a c j i w iedzy o k s i ą ż c e , ja k o n ie z b ę d n e g o e le m e n tu o g ó ln e j e d u k o j i w s p ó łc z e s n e g o c z ło w ie k a . W iąże s i ę t o z b a r d z o z ło ż o n ą , w ie lo p ła s z c z y z n o w ą s t r e f ą k u l t u r y k s i ą ż k i w s p o ł e c z e ń s t w i e , H e- f l e k s j a nad b a r d z o t r u d n ą s y t u a c j ą p o l s k i e j k s i ą ż k i w s p ó łc z e s n e j może z o s t a ć w zbogacona h i s t o r y c z n y m i p rz y k ła d a m i w sk azu jący m i zarów no w zory p o sta w do n a ś la d o w a n ia , j a k i g e n e z ę w s p ó łc z e ś n ie t r a p i ą c y c h n i e d o s t a t k ó w . Ź r ó d ł a do h i s t o r i i k s i ą ż k i b ęd ą s łu ż y ć p u b l i c y s t y c e k u l t u r a l n e j i opracow aniom p o p u l a r y z a t o r s k i m , oo p r z y c z y n i s i ę do r o z s z e r z e n i a w iedzy o k s i ą ż c e , j a k o i s t o t n e g o e le m e n tu k u l t u r y k s i ą ż k i w s p o ł e c z e ń s t w i e .

Z a in t e r e s o w a n i e h i s t o r i ą k s i ą ż k i n ie ró w n o m ie rn ie j e s t u p ra ­ w iane w ś ro d o w is k a c h zawodowych wydawców, k s i ę g a r z y i b i b l i o t e ­ k a r z y . B i b l i o t e k a r z e m ają n a j b o g a t s z e t r a d y c j e i n a jw ię k s z y do­

r o b e k . Z u zn a n ie m n a le ż y p o d k r e ś l i ć t r o s k ę S to w a r z y s z e n ia K s ię ­ g a rz y P o l s k i c h o z a b e z p ie c z e n ie m a te r ia łó w źró d ło w y c h do h i s t o ­ r i i k s i ę g a r s t w a i p o p i e r a n i e n o to w a n ia wspom nień z p ra c y zawo­

dowej . N a jm n ie js z e z a in t e r e s o w a n ie spraw am i h is to r y c z n y m i wyka­

z u j ą p ra c o w n ic y w ydaw nictw .

P ra c o w n ic y wydawnictw m a ją o g ra n ic z o n y d o s t ę p do m a te r ia łó w p o z w a la ją c y c h poznaw ać p r a c ę dawnych wydawnictw n a p o d s ta w ie do­

kum entów . P u b lik o w a n ie ź r ó d e ł może t ę lu k ę w y p e łn ić i p r z y b l i ż a ­ j ą c p r z e s z ł o ś ć , w z b o g acić d o ś w ia d c z e n ie o ra z św iadom ość zawodo­

wą.

K o n fro n to w a n ie w sp ó łc z e s n y c h problem ów w ydaw niczych coraz k s i ę ­

g a r s k i c h z o s i ą g n i ę c i a m i i t r u d n o ś c i a m i p o p r z e d n ic h p o k o le ń ma

duże z n a c z e n ie wychowawcze, o k tó ry m wypada p a m ię ta ć r o z p a t r u j ą c

p o t r z e b ę w ydaw ania ź r ó d e ł do h i s t o r i i k s i ą ż k i p o l s k i e j .

H enryk H o l l e n d e r

E d y c ja ma n a o e l u u m o ż liw ie n ie h is to r y k o w i k o n t a k t u ze ź r ó d ­ łem , b e z k o n i e c z n o ś c i d o t a r c i a do n ie g o w je g o m a t e r i a l n e j f o r ­ m ie . Ź r ó d ło wydane n i e s t a j e s i ę je d n a k p r z e z t o niczym w r o d z a ­ j u ź r ó d ł a z a s t ę p c z e g o . O d w ro tn ie - e d y c ja w pewnym s e n s i e r e t u ­ s z u j e ź r ó d ł o , p o d su w a ją c ew en tu aln em u b ad a czo w i k i e r u n e k i n t e r ­ p r e t a c j i . Wydawca i n i c j u j e p r o c e s k r y t y k i ź r ó d ł a . L l a w ytraw nego o d b io rc y ź r ó d ło d o b rz e wydane s ta n o w i p ó ł p r o d u k t .

P o ś r e d n i c z e n i e m iędzy b a z ą ź ró d ło w ą a badaczem odbywa s i ę n ie t y l k o p o p rz e z p r a c e e d y t o r s k i e . Aby u w y d a tn ić r o d z a j t r u d n o ś c i , z j a k i m i możemy m ieć do c z y n i e n i a p rz y p ró b a c h w y k o rz y sty w a n ia ź r ó d e ł z b io ro w y c h /z w ł a s z c z a - w h i s t o r i i k s i ą ż k i / , wskażmy na Inny sp o só b i s t n i e n i a f a k t u źró d ło w eg o w p ra c y h i s t o r t o g r a f i c z ­ n e j , m ia n o w ic ie na z w y cza jn e pow oływ anie s i ę na dokum ent ź r ó d ło ­ wy w p r z y p i s i e . Wszak n i e zaw sze odsyłam y do ź r ó d ł a d o s tę p n e g o w fo rm ie k r y t y c z n e j e d y c j i ; c z ę s t o muslmy w skazać na ź r ó d ł o , i s t ­ n i e j ą c e s o b i e g d z i e ś w t a k im ś ro d o w is k u , w ja k im j e o d n a l e ź l i ś ­ my: w a r c h i w a l n e j t e o z c e , r o c z n i k u c z a s o p is m a , z a b y tk o w e j k s i ą ż ­ ce i t p . N ie ma t u ju ż o c z y w iś c ie mowy o ja k im ś w k ra c z a n iu na dro­

gę k r y t y k i ź r ó d ł a - w p ra c y p re z e n tu je m y r a c z e j j e j w y n ik , p o - m i j a j ą c sam p r z e k a z badany . A j e d n a k , p o p rz e z f a k t u m ie s z c z e n ia

p r z y p i s u , dokonujem y p o n ie k ą d n a m i a s t k i k r y t y k i . Komunikujemy c z y te l n ik o w i: i s t n i e j e t a k i do k u m en t, d o s tę p n y i n a d a ją c y s i ę do a n a l i z y . L o k a l i z u j ą c dokum ent i n az y w ając g o , o c ie ra m y s i ę p r z y ­ n a jm n ie j o k r y t y k ę z e w n ę tr z n ą .

J a k a może być f u n k c ja owego dokum entu, na k t ó r y t y l k o s i ę po­

w ołujem y - n i e j a k o z a s t ę p c z o , a p r z e c i e ż na o g ó ł b e z z a m ia ru wy­

d aw an ia go - j e ś l i z d a r z a mu s i ę n a l e ż e ć do k a t e g o r i i p rzekazów

tw o rz o n y c h s e r y j n i e i masowo? . p

22 -

S p ó jrz m y , j a k s t a r a s i ę p o d o ła ć obow iązkow i ś c i s ł e g o l o k a l i ­ zow ania bazy ź ró d ło w e j A g n ie s z k a M o c z u lsk a , w ziąw szy s i ę za a k t a n o t a r i a l n e w c e l u p o z n a n ia m i e j s c a , j a k i e w d o b y tk u w a rs z a w s k ie j b u r ż u a z j i zajm o w ała k s i ą ż k a . Wie sp o só b n ie z a d a ć s o b ie p y ta ­ n i a , czy p r z y p i s y n ie u j a w n i a j ą t u t a j z b y t m a łe j l i c z b y n i c i , łą ­ cz ący c h f a k t y z r e k o n s tru o w a n e p r z e z b a d a czk ę z f a k ta m i źródłow y­

m i. W praw dzie a u t o r k a p o w o łu je s i 4» na w ie le a k t n o t a r i a l n y c h , a le p r z e c i e ż w n io s k i s ą sfo rm u ło w a n e n a p o d s ta w ie c a łe g o z a s o b u ^ . P rz y p iso m n ic z e g o n i e b r a k u j e , wnioskom t e ż n i e , b r a k u je n a t o ­ m ia s t u j a w n i e n i a r e g u ł , na mocy k t ó r y c h t e a n i e in n e f a k ty źród- łowe z o s t a ł y w y n ie s io n e do g o d n o ś c i p rz y p is ó w , aby wspierać wnios­

k i . Zauważmy, że a u t o r k a z a c h o w a ła w s z e lk ie ś r o d k i o s t r o ż n o ś c i , z gó ry e l i m i n u j ą c z z a k r e s u sw o je j p ra c y t o , czeg o n ie m ogłaby r o z s t r z y g n ą ć , d y s p o n u ją c t a k o g r a n ic z o n ą i t a k s p e c y f i c z n ą m asą ź ró d ło w ą , a w ię c n p . z a g a d n ie n ie r e c e p c j i t r e ś c i k s i ą ż e k . W j e j a r t y k u l e n i e ma n i c z e g o , co b y ło b y z g rz y te m c z y n ie d o p a tr z e n ie m .

a

je d n a k - ja k o c z y t e l n i k - czułbym s i ę b e z p i e c z n i e j , gdyby a r t y ­ k u ł d o t y c z y ł j e d n e j k a n c e l a r i i , j e d n e j r o d z in y czy je d n e g o k r ó t ­ k ie g o o k r e s u , o p i e r a ł s i ę na p e ł n e j d o k u m e n ta c ji z a r e j e s t r o w a n e ­ go m a ją tk u i do t a k i e j d o k u m e n ta c ji o d s y ł a ł . Wawet j e ś l i b y p ó ź­

n i e j a u t o r k a p ró b o w a ła u o g ó l n i a ć sw oje s p o s t r z e ż e n i a na pewną g ru p ę czy w a rstw ę w a rs z a w s k ie j b u r ż u a z j i lu b p ew ie n moment h i ­ s t o r y c z n y , co w i s t o c i e b y ło b y o w ie le b a r d z i e j niepew ne i w ą t­

p liw e m e to d o lo g ic z n ie n i ż d r o g a , j a k ą o b r a ł a w r z e c z y w i s t o ś c i . Podstaw ow y sp o só b u j a w n i a n i a b a z y ź ró d ło w e j w p ra c y h i s t o ­ r y c z n e j , w wypadku p o s ł u ż e n i a s i ę ź ró d ła m i z b io ro w y m i, j e s t w ięc n i e p r z e k o n u j ą c y . To, co da s i ę p rz y w o ła ć , n ie j e s t j e s z c z e ź r ó d ­ łem . Ź ró d ło tw o rz y d o p ie r o s e r i a czy g ru p a p rz e k a z ó w . Każdy z n i c h j e s t n ie k o m p le tn y bez r e s z t y . A n a l i z i e poddajem y z b i ó r , a n ie p o je d y n c z e ź r ó d ł a z o s o b n a . Na o g ó ł j e s t t o ' a n a l i z a i l o ś c i o ­ wa. C hcąc p o s łu g iw a ć s i ę a p a ra te m p rz y p is ó w , musimy wydobywać z t e j masy p o s z c z e g ó ln e ź r ó d ł a i z a p e w n ia ć , że c h a r a k t e r y z u j ą one w d o s ta te c z n y m s t o p n i u n ie m o ż liw ą do p r z y w o ła n ia r e s z t ę .

I s t n i e j e p e w ie n ś ro d e k u w ia r y g o d n ia ją c y t a k ą p r o c e d u r ę , p o ­ s łu ż o n o s i ę nim ró w n ie ż w p rz y k ła d o w o t u wspomnianym a r t y k u l e , a za c h w ilę s p r ó b u j ę w y o b ra z ić s o b i e , że może on w j a k i e j ś m ie rz e p ro w a d z ić do ro z w ią z a n ia p ro b le m u e d y c j i ź r ó d e ł z b io ro w y c h . Wróć­

my je d n a k do owego p ro b lem u z p o z y c j i a u t o r a p r z y p is ó w , k t ó r y

waha s i ę , j a k i a k t n o t a r i a l n y , j a k ą t e c z k ę spraw y U rz ęd o w e j, z

k t ó r e g o d n ia z a w a r to ś ć r u b r y k i o g ło s z e ń w g a z e c i e , k t ó r y kam ień

- 23 -

n ag ro b n y z pew nego w a r s z t a t u k a m ie n ia r s k ie g o i t p . j e s t b a r d z i e j r e p r e z e n ta ty w n y od in n y c h . Gdyby s t a ł o p rz e d nim z a d a n ie w ydania te g o ź r ó d ł a , tr u d n o ś ć b y ła b y p o d o b n a . Z a ło ż y on zapew ne, że o a ła m asa ź ró d ło w a n i e n a d a je s i ę do e d y c j i , z b y t w i e l e tam elem entów p o w ta r z a ln y c h , z b y t m ałe r ó ż n i c e pom iędzy p o s z c z e g ó ln y m i p rz e k a ­

za m i. Je d y n e sensow ne r o z w i ą z a n ie : p rz e p ro w a d z ić t y p o l o g i ę c a ­ ł o ś c i i wydać dokum enty ty p o w e , t z n . s ta n o w ią c e w pewnych g ru ­ p a c h tz w . ty p y e m p iry c z n e ^ . Tak s i ę n ie k ie d y p o s t ę p u j e , choć w tym wypadku n a d a l p oza z a s ię g ie m k o n t r o l i c z y t e l n i k a p o z o s t a j e r e p r e z e n ta ty w n o ś ć ź r ó d ł a , w y branego ja k o ty p o w e . T am ,g d zie można obyć s i ę b e z w i e l k i e j ś c i s ł o ś c i , a z w ła s z c z a ta m , g d z i e n i e z a ­ c h o d z i p o t r z e b a z a a n g a ż o w a n ia m etod i l o ś c i o w y c h , sp o só b t e n z d a - j e je d n a k e g z a m in . Za s k r a jn y p r z y k ła d t a k i e j " e d y c j i " ź r ó d ła z b io ro w eg o u zn a ć można p o d a n ie p r z e z J a n u s z a D u n in a p e łn e g o t e k ­ s t u je d n e g o z e s z y t u s e r y j n i e wydawanych p rz y g ó d S h e r lo c k a H olm e- s a ^ . To samo można p o w ie d z ie ć o in n y c h cy to w a n y ch p r z e z t e g o a u t o r a t e k s t a c h : s ą one w pewnym s e n s i e e d y c ja m i ty p ó w l i t e r a t u ­ r y t a n d e t n e j , a n i e t y l k o k o n k re tn y c h utw orów .

Z d a ję s o b i e sp ra w ę , że w ł ą c z a j ą c do t y c h ro z w a ż a ń utw ory, bądź co b ą d ź , l i t e r a c k i e , rozpycham k a t e g o r i ę " ź r ó d ł a z b io ro w e g o " . W szystko z a le ż y od t e g o , ozy p o t r a f im y i p ra g n ie m y w d z i e ł a c h s z t u k i d o s t r z e g a ć e le m e n ty p o w t a r z a l n e . J e ś l i t a k , możemy s i ę g ­ nąć d a l e j w k ie r u n k u z ja w is k w y s o k o a r ty s ty c z n y c h , w y d ając n p . ja k o ź r ó d ło z b io ro w e p o w ieść o d cin k o w ą, c h a r a k t e r y s t y c z n ą d l a pew nej g ru p y d z i e w ię tn a s to w ie c z n y c h ty g o d n ik ó w . Typowość t a n ie może je d n a k być p e łn a i n i e p o w in n a , j e ś l i chcem y, by badacz m iał w ta k im ź r ó d le do o d k ry c ia j e s z c z e c o ś , czego n ie w i e d z i a ł wy­

daw ca. W przeciw nym wypadku " e d y c j a " s t a n i e s i ę modelem d y d ak ­ ty czn y m , pozbawionym w alorów po zn aw czy ch . Tym s p o s tr z e ż e n ie m ob­

nażamy j e d n a k podstaw ow y, t a u t o l o g i c z n y d e f e k t " ź r ó d ł a typow e­

g o " , a m ia n o w ic ie je g o p o d e j r z a n ą r e p r e z e n t a t y w n o ś ć . P ow raca t u ­ t a j w z m ie n io n e j fo rm ie p ro b le m w y jścio w y : k t ó r y ze zb io ro w o two­

rz o n y c h dokumentów wydobyć na ś w i a t ł o d z ie n n e ?

P ro b lem u te g o n i e u n ik n iem y w z u p e ł n o ś c i , n i e d e c y d u ją c s i ę

na j a k ą ś form ę e d y c j i k o m p l e t n e j . O d rz u c iliśm y p o p r z e d n io t a k ą

m o ż liw o ść , a p r z e c i e ż e d y c je t a k i e i s t n i e j ą , t y l e że w b a rd z o

n ie tr a d y c y jn y m k s z t a ł c i e . J e d y n ą bowiem m o ż liw o ś c ią j e s t e l i m i ­

n a c ja t y c h w s z y s t k i c h z a w a rty c h w ź r ó d le kom unikatów , k t ó r e s ą

n ie p r z y d a t n e d l a p r z e d s i ę w z ię te g o b a d a n ia . J e ś l i u zn a ć t o z a n a ­

c z e ln y p u n k t j a k i e j ś h i p o t e t y c z n e j i n s t r u k c j i w ydaw ania ź r ó d e ł

- 2H -

z b io ro w y c h , t o t r z e b a p r z y z n a ć , że c z e g o ś t a k i e g o d o k o n a ła d l a w ła s n y c h p o t r z e b ró w n ie ż A .M o c z u lsk a w omawianym p o p r z e d n io do­

n i e s i e n i u . Za pew ną form ę e d y c j i ź r ó d ł a u z n a ję bowiem zam ieszczo­

ne w j e j a r t y k u l e t a b e l e ! ’’Zam ożność domu a w a r to ś ć w yposaże­

n i a " , " P o d z i a ł w i e l k o ś c i k s ię g o z b io ró w " i " P o d z i a ł w a r t o ś c i k s ię ­ g o zb io ró w " \ S ta n o w ią one p r z e c i e ż form ę p r z e d s t a w i e n i a z j a w i s k , k t ó r e ró w n ie d o b rz e można by u ch w y cić w t r a d y c y j n e j e d y c j i , p rzy ­ t a c z a j ą c e j w o d p o w ie d n ic h fra g m e n ta c h w s z y s tk ie obserw ow ane do­

kum en ty . Wobec zam iarów badaw czych a u t o r k i e d y c ja t a k a b y ła b y je d n a k n i e p o t r z e b n a , t r u d n a do r e a l i z a c j i i j e s z c z e t r u d n i e j s z a w o d b i o r z e .

T a b e le t e s ą w i s t o c i e p rz e d s ta w ie n ie m w sp o só b m aksym alnie t r e ś c i w y p o ż ą d a n y c h i n f o r m a c j i , w ydo b y ty ch z z a s o b u ź ró d ło w e g o , o ra z i c h ilo śc io w y m podsum ow aniem . Czy t o z a m ało? K ażda p r z e ­ c i e ż e d y c ja ź r ó d ł a p rz e p ro w a d z o n a j e s t - p o d o b n ie j a k b a d a n ie , do k t ó r e g o s ta n o w i w stę p - w ed łu g pewnego k w e s t i o n a r i u s z a , pom i­

j a zatem n i e k t ó r e ce ch y ź r ó d ł a . P ra w d a , że w w ypadku ¡ń?ódła z b i o ­ row ego "wydawanego" p r z e z M o c z u lsk ą k w e s t i o n a r i u s z t e n a ż n a d to u k ie ru n k o w u je b a d a n ie ; n i e d a ło b y s i ę ju ż o p raco w an y ch t a k s k r ó ­ tow o i je d n o k ie ru n k o w o a k t n o t a r i a l n y c h w y k o rz y s ta ć w p ra c y nad innym te m a te m . A le wyobraźmy s o b i e t a b e l e , z e s t a w i e n i a , s u m a r iu - sze b a r d z i e j z ło ż o n e i p r e c y z y j n i e j s z e . To o n e , t y l k o o n e , mogą nam w wypadku ź r ó d e ł z b io ro w y c h z a s t ą p i ć t r a d y c y j n i e p o j ę t e edy­

c j e . U d o s k o n a le n ie m etod s p o r z ą d z a n ia t a k i c h z e s ta w i e ń można i pow inno s i ę w łą c z y ć do p r o b le m a ty k i e d y to r s tw a ź r ó d e ł . O

W izja ź r ó d e ł , wydawanych w fo rm ie n a w pół s t a t y s t y c z n y c h z e ­ s ta w ie ń może s i ę wydawać o d s t r ę c z a j ą c a . W wypadku p raw dziw yoh e d y c j i na t a b e l a c h kończyć s i ę je d n a k może t y l k o w y jątk o w o , t u z a ś p o s ł u ż y ł y mi one ja k o p r z y k ła d m aksym alnego s k r ó t u , z a s t o s o ­ wanego p r z e z h i s t o r y k a . D la w i ę k s z o ś c i ź r ó d e ł z b io ro w y c h m usi w y s ta r c z y ć p r e c y z y j n e r o z r ó ż n i e n i e elem entów w ła ś c iw y c h całem u z b io ro w i i elem entów in d y w id u a ln y c h , w noszonych p r z e z każdy p rz e ­ k az z o s o b n a . P r e p a r a c j a ź r ó d ł a m u s ia ła b y s i ę odbywać w e d łu g r e ­ g u ł u ja w n io n y o h we w s tę p ie do e d y c j i . Y/stęp t a k i o d g ry w a łb y , być m oże, w ię k s z ą r o l ę n i ż w w y d a n ia ch k la s y c z n y c h ź r ó d e ł h i s t o r y c z ­ n y c h , z w ła s z c z a z a ś p o w in ie n w y ja ś n ia ć s t r u k t u r ę w e w n ętrzn ą i cechy fo r m a ln e ź r ó d ł a , k t ó r e w e d y c j i mogą u l e g a ć z a t a r c i u , o ra z i n t e n c j e wydawcy co do k i e r u n k u w y k o r z y s ta n ia e d y c j i . T rudno na­

t o m i a s t w y o b ra z ić t u s o b i e j a k i e ś o g ó l n i e j s z e z a b i e g i n o r m a liz a ­

c y j n e . Z c a ł ą p e w n o śc ią u r e g u lo w a n ia wymaga sp ra w a z a c h o w a n ia w

~ 25 -

e d y o j i ry só w c h a r a k te r y s ty c z n y c h , s y ste m u k a n c e l a r y j n e g o , j e ś l i na ź r ó d ło s k ł a d a j ą siQ a k t a u rz ę d o w e , n p . r o s y j s k i e .

I t a k n p . w ydanie a k t g u h e r n ia l n y c h u rzęd ó w do spraw sto w a­

r z y s z e ń , pow oływ anych do ż y c i a w K r ó le s tw ie D o lsk im na mocy prze­

pisó w z 4 m arc a 1906 r . , w yobrażam s o b ie j a k o c o ś w r o d z a j u p o - s z e rz o n e g o i n w e n ta r z a a r c h iw a ln e g o . D la sam ej g u b e r n i w arszaw s­ Q k i e j z b i ó r a k t o b ejm u je o k . 1200 s y g n a t u r / l i c z ą c t y l k o p o s z y ty za p o c z ą tk o w a n e z ło ż e n ie m p o d a n ia o z a ło ż e n i e j a k i e g o ś s to w a r z y ­ s z e n i a / . Ze w z g lę d u na r o z m a i to ś ć z a k ła d a n y c h s t o w a r z y s z e ń , z b ió r t e n p r z e d s t a w i a d u żą w a rto ś ć d l a h is to r y k ó w w i e l u s p e c j a l n o ś c i . H i s t o r y k k s i ą ż k i z n a j d z i e w nim i n f o r m a c ję n ie t y l k o o to w a rz y ­

s tw a c h , k t ó r y c h głównym celem b y ło p ro w a d z e n ie b i b l i o t e k , a l e i o t a k i c h , d l a k tó r y c h u trzy m y w a n ie k s ię g o z b io ró w s ta n o w i ł o c e l p o b o c z n y . J e s t w ięc do p o m y ś le n ia p rz e p ro w a d z e n ie e d y c j i a k t u rz ę d u pod k ątem p o t r z e b h i s t o r y k a k s i ą ż k i , a może od r a z u s z e ­ r z e j - h i s t o r y k a k u l t u r y .

Ha i n f o r m a c j ę u w z g lę d n io n ą w t a k i e j e d y c j i s k ł a d a ć s i ę pow in­

ny co n a j m n i e j : nazwa s t o w a r z y s z e n i a , n a z w isk a i d an e o za w odzie w nioskodaw ców , d a t a w n i e s i e n i a w n io sk u o r e j e s t r a c j ę i sk ró t s t a ­ t u t u . Za n ieo d zo w n e p u n k ty s t a t u t u u zn a ć n a l e ż y sfo rm u ło w a n ia d o ty c z ą c e c e l u i s t n i e n i a to w a r z y s tw a , m i e j s c a c z y t e l ń , b i b l i o ­ t e k , s z k ó ł i in n y c h ośrodków ł ą c z n o ś c i s p o ł e c z n e j w je g o d z i a ­ ł a l n o ś c i o r a z w s z e lk ie k w e s t i e , k t ó r e w yw ołały n eg a ty w n ą r e a k c j ę w ła d z 1 0 . D a le j - podać n a l e ż y d ato w an e d e c y z je u r z ę d u w raz z mo­

ty w a c ja m i, k o l e j n e a rg u m e n ty , używane p r z e z w nioskodaw ców i u rz ą d /w p o s t a c i z n a c z ą c y c h fr a g n e n tó w p o d a ń , odw ołań i k o r e s ­ p o n d e n c j i / , k o re s p o n d e n c ję z innym i osobam i i u rz ę d a m i / n a c z e l ­ n ik am i p o w ia tó w , p o l i c m a j s t r a m i , k a n c e l a r i ą g e n e r a ł - g u b e r n a t o r a i t p . / , VI e d y c j i powinny być u j ę t e t y l k o p o s z y ty z a w i e r a ją c e i n ­ fo rm a c je zg o d n e z j e j zam ierzonym zak resem te m a ty c z n y m , n a l e ż a ­ łoby j e d n a k ohyba u w z g lę d n ić p r z y n a jm n ie j nazwy w s z y s tk ic h po­

z o s t a ł y c h wniesionych do u r z ę d u sp ra w , aby u z y sk a ć in f o r m a c j ę , j a k i e / b o p r z e c i e ż n i e zaw sze p i e r w s z e / m ie j s c e w r u c h u sto w a ­ rzyszen io w y m zajm ow ały p r z e d s i ę w z i ę c i a o c h a r a k t e r z e k u ltu ra ln y m .

C a ło ść u z u p e ł n i a ł b y z e s ta w in d ek só w : osobow y, rz ecz o w y i nazw s to w a r z y s z e ń . Można t e ż s o b i e w y o b ra z ić e d y c ję w zbogaconą o i n ­ deks aktów p ra w n y ch , na k t ó r e p o w o ły w a li s i ę w nioskodaw cy i urzę­

dy o ra z - być może - in d e k s o k o l i c z n o ś c i i argum entów po zap raw ­

n y ch , t a k , aby n p . w strz y m a n ie p r o c e s u l e g a l i z a c y j n e g o z e w z g lę ­

du na b r a k o d p o w ie d n ic h znaczków sk arb o w y ch , złożenie s ta tu s u w zbyt