Krzysztof Trzci ęski
*Pocz Ĉtki nowoİytnego obywatelstwa w Europie – oby- watel pa ęstwa i katalog jego praw
w dokumentach Rewolucji Francuskiej
Od koęca XX wieku w Europie rozwija sič instytucja ponadpaę- stwowego obywatelstwa europejskiego, które obecnie pozostaje kom- plementarne wobec czãonkostwa jednostki w strukturze paęstwa.
Obywatelstwo zwiĈzane jest gãównie z paęstwem, zarówno genetycz- nie, jak i funkcjonalnie, zaĤ proces ksztaãtowania sič idei obywatel- stwa i jej prawnego urzeczywistniania leİy w cywilizacji europejskiej gãčboko u poczĈtków paęstwowoĤci. PodkreĤliþ naleİy przy tym, iİ to wydarzenia koęca XVIII wieku we Francji bezsprzecznie dodaãy roz- wojowi idei obywatelstwa nowej dynamiki, prowadzĈc do jej nowoİyt- nej instytucjonalizacji. Przez stulecia porzĈdek prawny panujĈcy w paęstwach europejskich determinowaã bowiem posiadanie przez jednostkč praw, które wynikaãy z jej przynaleİnoĤci do danej grupy spoãecznej (krčgu wolno urodzonych, grona zamoİnych czy danego stanu).1 Dopiero akty prawne doby Rewolucji Francuskiej wprowadzi- ãy kategorič praw podmiotowych jednostki.2 Sãusznie przyjčão sič uwa- İaþ, iİ Rewolucja Francuska stworzyãa „nowego czãowieka” ï obywate- la. Nieczčsto jednak zwraca sič uwagč na fakt, iİ burzliwe wydarzenia koęca XVIII wieku we Francji doprowadziãy do powstania róİnych wzorców obywatela, zaĤ wszystkie one razem staãy sič podstawĈ dla
* Dr Krzysztof Trzcięski – adiunkt w Zakãadzie Badaę Rozwoju Politycznego, Prawnego i Spoãecznego Instytutu Krajów RozwijajĈcych sič Uniwersytetu Warszaw- skiego.
1 Szerzej patrz: K.Trzcięski, Obywatelstwo w Europie. Idea i jej wyraz formalny w perspektywie historycznej, „Studia Europejskie”, nr 2/2002, zwãaszcza: s.46-55.
2 Na temat genezy pojčcia „prawa podmiotowe” patrz: K.Motyka, Prawa czãowieka.
Idee, instytucje prawne, praktyka w: Konstytucjonalizm we wspóãczesnym Ĥwiecie, red. K.Motyka, Lublin 1998, s.57-60.
stawĈ dla prawnego urzeczywistnienia obywatelstwa paęstwowego w Europie.
Trudno nie zgodziþ sič z opiniĈ K.Popielskiego, iİ „czãowiek jest lub staje sič obywatelem w okreĤlonych warunkach”.3 EgzemplifikacjĈ tego poglĈdu jawi sič sytuacja panujĈca w oĤwieceniowej Francji w przeddzieę wybuchu rewolucji. GãównĈ przesãankĈ przeãomu 1789 r.
byão dãugotrwaãe utrzymywanie sič niereformowalnej wãadzy absolut- nej, która tãumiãa wolnoĤþ poddanych. Tymczasem pod koniec XVIII wieku zaplecze intelektualne oraz pozycja finansowa stanu trzeciego w peãni predestynowaãy go do udziaãu w rzĈdzeniu paęstwem. Mate- rialny status mieszczaęstwa francuskiego umacniaã sič wraz z rozwo- jem kapitalistycznego systemu produkcji, którego zaprzeczeniem byãy obecne nadal we Francji stosunki feudalne. Emancypacja mieszczaę- stwa wymagaãa zniesienia archaicznych przywilejów stanowych oraz systemu poddaęstwa chãopów. WartoĤci te stanowiãy jednak podstawč uprzywilejowanej pozycji szlachty oraz duchowieęstwa, stĈd teİ do- gãčbne przeobraİenia systemu spoãeczno-politycznego mogãy sič w za- sadzie dokonaþ wyãĈcznie w drodze rewolucji.
Podstawy ideologiczne gruntownych przemian dawaãa twórczoĤþ wielkich myĤlicieli OĤwiecenia, zwãaszcza zaĤ poglĈdy wyraİane przez Monteskiusza i Jana Jakuba Rousseau.4 Nie bez znaczenia pozosta- waãy równieİ spoãeczno-polityczne oraz gospodarcze koncepcje przed- stawicieli szkoãy fizjokratów i encyklopedystów (czy nawet utopijnych komunistów). IntelektualiĤci epoki proponowali kierunki zmian czčsto zasadniczo od siebie odmienne, ale zawsze – teoretycznie przynajm- niej – lepsze od stanu rzeczywistego. Przelewane na papier wizje uznanych pisarzy podsycaãy ogólny klimat niezadowolenia i przyspie- szaãy dojrzewanie rozwiĈzaę radykalnych. Intelektualna krytyka ist- niejĈcego status quo prowadziãa wprost do przeãomu, który miaã uzbroiþ czãowieka w wičcej praw, poszerzyþ horyzonty jego wolnoĤci i przeksztaãciþ poddanego w obywatela.
Dogodne warunki do obalenia absolutyzmu we Francji przyniosãa jednak dopiero eksplodujĈca niemal w jednym czasie mnogoĤþ pro- blemów wewnčtrznych: zaãamanie finansów paęstwa, postčpujĈcy kryzys ekonomiczny, ucisk fiskalny, klčska nieurodzaju. Skutecznie
3 K.Popielski, Znaczenie wartoĤci w procesie stawania sič czãowieka i byciaobywa- telem w: Czãowiek jako obywatel, red. M.Szyszkowska, ISP PAN, Warszawa 1995, s.26.
4 Patrz: Ch.L.de Montesquieu, O duchu praw, t. I, Warszawa 1957 oraz J.-J.Rousseau, Umowa spoãeczna w: J.-J.Rousseau, Umowa spoãeczna oraz uwagi o rzĈdzie polskim, Warszawa 1966.
wzmocniãa ona frustracje Francuzów, z których ponad 24 miliony byão mieszczanami lub chãopami, zaĤ do stanu szlacheckiego naleİaão zale- dwie okoão póã miliona.5 Niezadowolenie stanu trzeciego silnie objawi- ão sič juİ w 1787 r., w odmowie rejestracji przez parlamenty ordonan- sów wprowadzajĈcych podwyİkč podatków. Wykãadnia prawna parlamentu paryskiego wskazaãa wówczas na koniecznoĤþ zwoãania przez króla Stanów Generalnych dla uchwalenia zwičkszonych obciĈ- İeę fiskalnych narodu.6 Czarč goryczy przepeãniãa podjčta przez Ludwika XVI próba odebrania parlamentom prawa do ewidencjono- wania dekretów królewskich. Pod presjĈ gwaãtownego i powszechnego oburzenia chwiejny oraz niekonsekwentny w swej polityce monarcha zgodziã sič ostatecznie na zebranie 5 maja 1789 r.7 Stanów General- nych i na przydzielenie w nich stanowi trzeciemu aİ poãowy miejsc.
W toku kampanii wyborczej uaktywniã sič zagorzaãy rzecznik intere- sów mieszczaęstwa, ksiĈdz Emmanuel Joseph Sieyès, którego broszu- ra Co to jest stan trzeci? stanowiãa ostrĈ krytykč – okrzykničtej mia- nem imperium in imperio – szlachty oraz petryfikowanego przez niĈ stanu nierównoĤci i niesprawiedliwoĤci spoãecznej. Sieyès wychwalaã zarazem stan trzeci, utoİsamiajĈc go z narodem i İĈdajĈc oddania mu wãadzy w paęstwie: „Bo któİ oĤmieli sič powiedzieþ, İe stan trzeci nie ma w sobie wszystkiego, czego potrzeba do stanowienia caãego naro- du? Jest to czãowiek mocny i czerstwy, którego ramič jest jeszcze za- kute
w kajdany”.8
Po zebraniu sič Stanów Generalnych przyjčta zostaãa zasada ko- lektywnych obrad przedstawicieli wszystkich stanów, a takİe wymóg gãosowania indywidualnego. To istotne novum w praktyce prowadze- nia prac parlamentu staão sič podstawĈ reguãy, iİ posãowie reprezen- tujĈ caãy naród, a nie jedynie wãasne stany. W konsekwencji Stany
5 M.Sczaniecki, Powszechna historia paęstwa i prawa, Warszawa 2000, s.334.
6 F.Dumont pisze o „wskrzeszeniu” przez sčdziów parlamentów tezy o obligatoryj- nej zgodzie stanów na regulowanie przez monarchč kwestii podatkowych (idem, Zgromadzenia stanowe we Francji a sprawy podatkowe, „Czasopismo Prawno- Historyczne”, nr 2/1975, s.103). Autor ten dodaje równieİ, iİ nakãadanie „podatków na samych podatników (assiette de l’impôt) wbrew wystčpujĈcym od XIV w. aspira- cjom Stanów Generalnych wymknčão sič z ich kompetencji i przeszão w caãoĤci na urzčdników (agents) królewskich. Inaczej byão w Stanach Partykularnych, gdzie zaaprobowana zostaãa zasada poboru podatków przez prowincjč, wzglčdnie kraj”
(ibidem, s.108).
7 Poprzednim razem Stany Generalne zebraãy sič 175 lat wczeĤniej.
8 E.Sieyès, Co to jest stan trzeci? w: Filozofia francuskiego OĤwiecenia, Warszawa 1961, s.404.
Generalne przemianowaãy sič 17 czerwca 1789 r. w Zgromadzenie Narodowe, które w celu uchwalenia ustawy zasadniczej ogãosião sič nastčpnie 9 lipca KonstytuantĈ. Ten nagãy bieg zdarzeę oraz obawa spoãeczeęstwa przed zdecydowanĈ i ostrĈ reakcjĈ Ludwika XVI spro- wokowaãy zdobycie 14 lipca 1789 r. przez lud paryski Bastylii – sym- bolu ucisku monarchii absolutnej. Byã to poczĈtek, uİywajĈc sãów E.Le Roy Ladurie’ego, „godziny porachunków”, która prowadziãa wprost do obalenia absolutyzmu.9
Obywatel
Anno Domini
178926 sierpnia 1789 r. rewolucyjna Konstytuanta przyjčãa Deklaracjč Praw Czãowieka i Obywatela. Ten bezprecedensowy w dziejach pra- wodawstwa Starego Kontynentu dokument staã sič zaczynem nowo- İytnego urzeczywistniania sič idei demokracji w Europie. Deklaracja wyprzedzaãa swoimi rozwiĈzaniami siedemnastowieczne ustawy angielskie (Habeas Corpus Act z 1679 r. i Bill o Prawach z 1688 r.), które jako pierwsze w Europie gwarantowaãy szerokie wolnoĤci jed- nostki w paęstwie. BezpoĤrednich wzorców francuskiego aktu praw- nego naleİy sič jednak dopatrywaþ w amerykaęskich manifestach praw obywatelskich: Deklaracji Praw Wirginii z 12 czerwca 1776 r.
oraz Deklaracji NiepodlegãoĤci z 4 lipca 1776 r., których twórców in- spirowaãa w duİej mierze postčpowa myĤli Johna Locke’a.10
Inicjatorem i gãównym architektem Deklaracji Praw Czãowieka i Obywatela byã francuski polityk, uczestnik wojny o niepodlegãoĤþ Stanów Zjednoczonych, markiz Marie Joseph La Fayette, który posiã- kowaã sič doĤwiadczeniami Thomasa Jeffersona, wspóãautora amery- kaęskiej Deklaracji NiepodlegãoĤci. TreĤþ francuskiej Deklaracji po- wstawaãa jednak w atmosferze dãugotrwaãych sporów w szerokim gronie czãonków Konstytuanty. S.Meller pisaã, iİ istota polemik „doty- czyãa przede wszystkim wzajemnej zaleİnoĤci mičdzy naturalnymi prawami czãowieka w duchu oĤwiecenia a decyzjĈ o przyznaniu wszystkim peãni praw obywatelskich”.11 Mimo ostatecznego wypraco- wania wspólnych rozwiĈzaę, problem ten pozostaã otwarty, co staão sič oczywiste juİ wkrótce po uchwaleniu Deklaracji.
9 E.Le Roy Ladurie, Ku rewolucji? Uwagi o paęstwie ancien régime’u w: Europa i spoãeczeęstwo obywatelskie. Rozmowy w Castel Gandolfo, Kraków 1994, s.98.
10 Patrz: J.Locke, Dwa traktaty o rzĈdzie, Warszawa 1992.
11 S.Meller, Poİegnanie z rewolucjĈ, Chotomów 1991, s.58-59.
Preambuãa przyjčtej Deklaracji stanowiãa, iİ prawa czãowieka nie mogĈ byþ uchwalane, a jedynie oficjalnie obwieszczane w paęstwo- wym porzĈdku prawnym, albowiem ich naturalny charakter jest po- nadczasowy i niezmienny. Przyrodzone prawa czãowieka z zaãoİenia miaãy pozostawaþ toİsame dla caãego rodzaju ludzkiego, zaĤ ustanawia- ne mocĈ Deklaracji prawa obywatela – odnosiþ sič jedynie do czãon- ków paęstwa francuskiego. Czy jednak realne byão przyporzĈdkowy- wanie tych przeãomowych regulacji konkretnemu narodowi i miejscu?
Historia wyraĮnie pokazaãa, iİ nie.
Istotniejsza zdaje sič byþ inna kwestia: czy w ogóle moİliwe byão wówczas klarowne i bezdyskusyjne oddzielenie praw czãowieka od praw obywatela?12 Jak sãusznie zauwaİyã J.Baszkiewicz, to „nie przy- padek, İe w Deklaracji mówi sič jednym tchem o Czãowieku i o Oby- watelu. Równie oczywiste jest, İe nie sĈ to dwie róİne osoby”.13 Rzecz w tym, iİ dopiero jednostka wystčpujĈca w roli obywatela stawaãa sič Ĥwiadoma praw, jakie posiada bčdĈc istotĈ ludzkĈ, potrafiãa przy tym i mogãa zarazem korzystaþ z nich w nowych warunkach. Celnie ujčãa istotč tego zagadnienia H.Arendt: „Deklaracja nakazaãa wyzwo- lenie czãowieka spod wszelkiej kurateli i obwieĤciãa, İe staã sič peãno- letni”.14 Prawa czãowieka i obywatela wspóãistniaãy zatem w symbio- zie i byãy ze sobĈ immanentnie powiĈzane, zaĤ, cytujĈc raz jeszcze J.Baszkiewicza, „Deklaracja Praw miaãa przynieĤþ trwaãe pojednanie tego, co ludzkie i tego, co obywatelskie; miaãa zharmonizowaþ prawa naturalne i prawa pozytywne”.15 PoglĈd ten zdaje sič znajdowaþ po- twierdzenie w artykule drugim Deklaracji, który mówi, iİ „celem wszelkiego zrzeszenia politycznego jest utrzymanie przyrodzonych i nieulegajĈcych przedawnieniu praw czãowieka”.16 Przywoãane tu zrzeszenie polityczne (association politique) to paęstwo, które trans- ponowaão naturalne prawa czãowieka na grunt porzĈdku prawa sta- nowionego i czynião je prawem obywatelskim.17
12 Por.: B.Banaszak, Ogólne wiadomoĤci o prawach czãowieka w: Prawa i wolnoĤci obywatelskie w Konstytucji RP, red. B.Banaszak, A.Preisner, Warszawa 2002, s.17.
13 J.Baszkiewicz, 1789: Spory o prawa czãowieka i obywatela w: Czãowiek jako obywatel, red. M.Szyszkowska, Warszawa 1995, s.207-208.
14 H.Arendt, Korzenie totalitaryzmu, t. I, Warszawa 1993, s.325.
15 J.Baszkiewicz, Nowy czãowiek, nowy naród, nowy Ĥwiat. Mitologia i rzeczywi- stoĤþRewolucji Francuskiej, Warszawa 1993, s.49.
16Deklaracja Praw Czãowieka i Obywatela z 26 sierpnia 1789 roku, art. II w: Po- wszechna historia paęstwa i prawa. Wybór tekstów Įródãowych, oprac. M.J.Ptak, M.Kinstler, Wrocãaw 1999.
17 Ogóã praw jednostki w paęstwie jest niekiedy okreĤlany w polskiej literaturze tematu terminem „prawo obywatelskie”. Patrz: M.Riedel, W poszukiwaniu „zwiĈzku
Za podstawowe atrybuty czãowieka w paęstwie uznali twórcy Deklaracji: wolnoĤþ, wãasnoĤþ, bezpieczeęstwo i opór przeciw uciskowi.
WolnoĤþ zdefiniowano jako moİliwoĤþ czynienia przez kaİdego wszyst- kiego tego, co nie powoduje szkody drugiemu. Kres tak pojmowanej wolnoĤci okreĤlony mógã zostaþ jedynie drogĈ ustawowĈ (art. IV).
Prawo mogão zakazywaþ wyãĈcznie tego, co szkodliwe dla spoãeczeę- stwa, zaĤ wszystko, czego nie zabraniaão musiaão byþ dozwolone (art. V): „Korzystanie zatem z przyrodzonych praw kaİdego czãowieka nie napotyka innych granic, jak te, które zapewniajĈ korzystanie z tych samych praw innym czãonkom spoãeczeęstwa”.18 Tak wyraİona wolnoĤþ staãa sič ideĈ abstrakcyjnĈ, zaprzeczeniem wszystkich wcze- Ĥniejszych przywilejów stanowych bĈdĮ korporacyjnych. Wedãug E.-W.Böckenförde owa wolnoĤþ ogólna zajčãa „miejsce konkretnych wolnoĤci dawnego ustroju”.19
W dalszych czčĤciach Deklaracji powszechna wolnoĤþ ogólna ujčta zostaãa jednak w ramy bardziej wymiernych pojčþ, takich jak: wolnoĤþ osobista (art. VII i IX), wolnoĤþ sumienia (art. X), wolnoĤþ myĤli i po- glĈdów oraz pisma i druku (art. X i XI). Szczególnie duİo uwagi po- Ĥwičcono w dokumencie wolnoĤci osobistej jednostki, zabraniajĈc oskarİania jej, aresztowania, wičzienia i karania wbrew prawu (art. VII i VIII), a nadto nakazujĈc, by aİ do orzeczenia winy byãa uznawana za niewinnĈ (art. IX). WãasnoĤþ20 okrzykničta zostaãa pra- wem „nietykalnym i Ĥwičtym”,21 którego pozbawienie mogão nastĈpiþ wyãĈcznie w szczególnych przypadkach i jedynie w majestacie prawa oraz za sprawiedliwym odszkodowaniem (art. XVII).
Juİ w pierwszym artykule Deklaracji wyraĮnie podkreĤlono rów- noĤþ wszystkich wolnych ludzi wobec prawa,22 to ona determinowaãa obywatelskiego”. Idea tego, co polityczne, iproblem demokracji europejskiej w: Oby- watel. Odrodzenie pojčcia, red. B.Markiewicz, IFiS PAN, Warszawa 1993, s.36 oraz B.Zawadzka, Prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne, Warszawa 1996, s.5.
18Deklaracja Praw Czãowieka i Obywatela...,art. IV, op.cit.
19 E.-W.Böckenförde, Idee ãadu spoãecznego i politycznego w Rewolucji Francuskiej, przeã. M.âukasiewicz w: Europa i spoãeczeęstwo obywatelskie..., op.cit., s.103.
20 Na temat wpãywu doktryny fizjokratów na treĤþ Deklaracji (zwãaszcza w kwestii roli wãasnoĤci w paęstwie) patrz: J.Kodrčbski, Wielka Rewolucja Francuska a wãa- snoĤþ. Od wãasnoĤci feudalnej do wãasnoĤci kapitalistycznej, „Czasopismo Prawno- Historyczne”, nr 1/1986, s.80.
21Deklaracja Praw Czãowieka i Obywatela...,art. XVII, op.cit.
22 Kwestia niewolnictwa w koloniach pozostawaãa jednak nadal otwarta, co wiĈzaão sič z interesami francuskich plantatorów. Zakaz niewolnictwa we wszystkich teryto- riach francuskich wprowadziãa przyjčta w listopadzie 1848 r. ustawa zasadnicza Republiki Francuskiej. PoczĈtków ruchu na rzecz zakazu handlu niewolnikami
istnienie wolnoĤci23 i z niej wynikaãy powszechne prawa polityczne obywateli, zwãaszcza zaĤ moİliwoĤþ osobistego lub poĤredniego udzia- ãu czãonków paęstwa w uchwalaniu ustaw, a takİe dostčp do stano- wisk i urzčdów publicznych „wedle swego uzdolnienia” oraz „osobi- stych zasãug i zdolnoĤci”.24 Obywatele otrzymywali nadto prawo do uchwalania podatku powszechnego (art. XIII i XIV), który winien byþ
„równo rozdzielony mičdzy wszystkich obywateli w miarč ich Ĥrod- ków”.25
ĭródãem wszelkiej wãadzy czyniãa Deklaracja naród (art. III), stĈd teİ „İadne ciaão, İadna jednostka nie moİe sprawowaþ wãadzy, która by wyraĮnie od narodu nie pochodziãa”.26 RzĈdzĈcy mieli przy tym podlegaþ peãnej kontroli wspóãobywateli (art. XV). Za jedno z gãów- nych zadaę wãadzy publicznej uznano w dokumencie czuwanie nad przestrzeganiem praw czãowieka i obywatela (art. XII). Deklaracja gãosiãa zarazem potrzebč formalnego zabezpieczenia tych praw.
Dopiero bowiem prawnoustrojowe gwarancje uprawnieę politycznych obywateli ustanawiaãy w praktyce, inspirowanĈ wizjĈ Rousseau, za- sadč suwerennoĤci ludu. Dokument wzywaã równieİ do rozdziaãu wãadz paęstwowych (art. XVI), co z kolei wyraĮnie nawiĈzywaão do koncepcji Monteskiusza.
Mimo iİ deputowani Konstytuanty nie rozgraniczali precyzyjnie praw czãowieka od praw obywatela,27 warto sič pokusiþ o próbč ich czytelniejszego podziaãu. Analizč takĈ przeprowadziã w polskim pi- Ĥmiennictwie mičdzy innymi E.Klein,28 który za podstawowe prawo obywatelskie uznaã równoĤþ wobec prawa, zaĤ jako kolejne bardzo istotne ï wskazaã równoĤþ wobec sĈdu, która implicite pojawiãa sič zwãaszcza w artykuãach Deklaracji dotyczĈcych wolnoĤci osobistej jednostki. Do pozostaãych praw obywateli Klein zaliczyã równoĤþ po- datkowĈ oraz bezpoĤredni lub poĤredni udziaã w stanowieniu prawa oraz uchwalaniu zobowiĈzaę podatkowych. OdwoãujĈc sič do optyki i zniesienia niewolnictwa w Europie moİna sič doszukiwaþ w powstaãym we Francji w 1788 r. i kierowanym przez J.A.Condorceta Towarzystwie Przyjacióã Czarnych (Societe des Amis des Noirs).
23 M.Morabito, D.Bourmaud, Historia konstytucyjna i polityczna Francji (1789- 1958), Biaãystok 1996, s.82.
24Deklaracja Praw Czãowieka i Obywatela..., art. VI, op.cit.
25 Ibidem, art. XIII.
26 Ibidem, art. III.
27 J.Baszkiewicz, WolnoĤþ druku i rewolucja 1789 roku w: Studia z historii paę- stwa, prawa i idei, red. A.Korobowicz, H.Olszewski, Lublin 1997, s.35.
28 E.Klein, Historia ustroju Wielkiej Brytanii, Francji i Stanów Zjednoczonych Ameryki od XVI do koęca XX wieku, Kolonia-Wrocãaw 1998, s.136-137.
K.Grzybowskiego, który widziaã „w prawach <czãowieka> podstawowe zasady ustroju spoãecznego”, zaĤ „w prawach <obywatela> podstawo- we zasady ustroju politycznego”,29 moİna przyjĈþ zaãoİenie, iİ pra- wami obywatelskimi byãy wszystkie zawarte w Deklaracji zasady do- tyczĈce szeroko pojčtej wolnoĤci politycznej jednostki w paęstwie. Za gãówne prawo przynaleİne obywatelowi uznaã Grzybowski zasadč zwierzchnictwa ludu, zaĤ za prawa „dalsze”30 – stanowiĈce poniekĈd Ĥrodek realizacji wspomnianej zasady – równoĤþ wobec prawa oraz wolnoĤþ przekonaę. Wyodrčbnienie praw obywatelskich przeprowa- dziã równieİ S.Kowalczyk,31 który do praw zwiĈzanych „z osobliwoĤciĈ İycia spoãecznego” zaliczyã prawo do demokracji (poĤredniej lub bez- poĤredniej), równoĤþ wobec prawa, wolnoĤci: przekonaę, sãowa i dru- ku,
a takİe odpowiedzialnoĤþ urzčdników publicznych przed wspólnotĈ obywatelskĈ.
Ponadczasowe znaczenie pierwszej Deklaracji polega przede wszystkim na umieszczeniu w niej zwičzãego katalogu praw podmio- towych jednostki. Twórcy Deklaracji jasno zrywali z tradycyjnym po- strzeganiem czãowieka jako przedmiotu prawa publicznego, który w peãni podporzĈdkowany byã wãadzy i ustawom, na których powsta- nie i dziaãanie nie miaã İadnego wpãywu. MocĈ Deklaracji poddany przemieniaã sič zatem w obywatela. Transformacja ta nastčpowaãa juİ jednak nie na kartach dzieã filozofów politycznych, lecz w sferze nor- matywnej. Jednostronne obowiĈzki poddanego wzglčdem monarchy i podlegãych mu instytucji paęstwowych ustčpowaãy miejsca wyideali- zowanym prawom i stanowi wzajemnej zaleİnoĤci mičdzy obywatelem a paęstwem.
Obywatele czynni i bierni
Deklaracja Praw Czãowieka i Obywatela miaãa z zaãoİenia staþ sič
„katechizmem nowego ãadu”,32 tymczasem, przynajmniej poczĈtkowo, pozostaãa jedynie manifestem praw jednostki w paęstwie. WĤród Ĥwieİo uksztaãtowanej francuskiej klasy politycznej tekst Deklaracji budziã szereg zastrzeİeę juİ podczas redagowania, lecz gãčboka
29 K.Grzybowski, Historia doktryn politycznych i prawnych. Od paęstwa niewolni- czego do rewolucyj burİuazyjnych, Warszawa 1968, s.369.
30 Ibidem, s.411-412.
31 S.Kowalczyk, Liberalizm i jego filozofia, Katowice 1995, s.145.
32 W.Markov, A.Soboul, Wielka rewolucja Francuzów 1789, red. nauk. J.Baszkiewicz, Wrocãaw 1984, s.119.
refleksja przyszãa dopiero po jego uchwaleniu, gdy naleİaão gruntownie przebudowaþ system prawny w paęstwie. Okazaão sič, iİ przyjčty dokument nie wyczerpywaã zagadnienia swobód obywatelskich.
W Deklaracji nie wspomniano bowiem sãowem o wolnoĤci stowarzy- szeę.33 Co jednak istotniejsze, po uchwaleniu Deklaracji zdano sobie sprawč, iİ przewaİajĈca czčĤþ Francuzów nie jest wystarczajĈco wy- ksztaãcona i politycznie dojrzaãa do korzystania z praw, które otrzy- mywaãa oraz iİ deklarowane prawa nie idĈ w parze z obywatelskimi obowiĈzkami, których treĤþ nie zostaãa przez polityków w ogóle sfor- muãowana. W konsekwencji, tuİ po przyjčciu Deklaracji rozpoczĈã sič proces rozmijania sič nowo stanowionego prawa z zaãoİeniami doku- mentu.
Z perspektywy statusu obywatelskiego najistotniejsze znaczenie miaãa w tym wzglčdzie ustawa o wyborach z 22 grudnia 1789 r.,34 która pozostawaãa w niemal caãkowitej sprzecznoĤci z deklarowanĈ raptem cztery miesiĈce wczeĤniej – a wypãywajĈcĈ z idei zwierzchnictwa ludu – zasadĈ powszechnoĤci praw politycznych w paęstwie. Z inicjatywy Sieyèsa ustawa o wyborach wprowadzaãa cenzus majĈtkowy czy ra- czej podatkowy, który usuwaã biedniejszĈ czčĤþ spoãeczeęstwa, uİywa- jĈc sformuãowania J.Baszkiewicza,35 „za nawias obywatelskiej aktyw- noĤci”. Czãonków paęstwa francuskiego dzielono bowiem, zgodnie z nazewnictwem Sieyèsa, na obywateli biernych (citoyens passifs) oraz obywateli czynnych (citoyens actifs), przy czym prawa wyborcze otrzymywali wyãĈcznie ci ostatni.
Obywatelem czynnym byã wedle nowego prawa mčİczyzna, który miaã ukoęczone 25 lat, posiadaã przynaleİnoĤþ do paęstwa i narodu (qualité de français),36 legitymowaã sič staãym miejscem zamieszkania
33 14 czerwca 1791 r. Konstytuanta uchwaliãa ustawč Le Chapeliera, która zabra- niaãa pod groĮbĈ kary obywatelom tego samego stanu lub zawodu zrzeszania sič, wyznaczania przywódców, zawierania dla ochrony swoich interesów jakichkolwiek postanowieę i porozumieę oraz organizowania zbiegowisk. Wymienione czyny ustawa uznawaãa za sprzeczne z zasadami wolnoĤci. Szerzej patrz: Ustawa Le Chapeliera z 14 czerwca 1791 r., art. II w: Powszechna historia paęstwa i prawa. Wybór..., op.cit.
34 Ustawa o wyborach z 22 grudnia 1789 r. byãa póĮniej modyfikowana w Konstytuancie w 1790 r. oraz zwãaszcza w maju i czerwcu 1791 r. Wprowadzone wówczas zmiany w prawie wyborczym do Zgromadzenia Prawodawczego nie naruszaãy jednak zasadniczego charakteru pierwotnych uregulowaę.
35 J.Baszkiewicz, Historia Francji, Wrocãaw 1999, s.328-329.
36 W dobie monarchii absolutnej parlamenty francuskie – przy okazji rozpatrywa- nia spraw spadkowych – ustalaãy warunki, które musiaã speãniaþ mieszkaniec paę- stwa i zarazem poddany monarchy, aby posiadaþ ów szczególny status qualité de français. Jeszcze w wieku XVI do wymogów tych naleİaãy: urodzenie we Francji,
(gdzie byã ewidencjonowany w rejestrze gwardii narodowej), nie byã zatrudniony w charakterze sãuİby domowej oraz zãoİyã przysičgč obywatelskĈ. PodstawowĈ rolč odgrywaãa tu nadto pozycja materialna obywatela, a w zasadzie wysokoĤþ jego zarobków. Obywatel czynny musiaã pozostawaþ pãatnikiem rocznego podatku bezpoĤredniego w kwocie równej co najmniej trzydniowym zarobkom lokalnym.37 E.Böckenförde,38 opisujĈc ów ekskluzywny status, posãuİyã sič nastč- pujĈcym sformuãowaniem: „prawo wyborcze przysãuguje nie kaİdemu, lecz tylko obywatelowi, który zdolny jest do czynnoĤci reprezentowa- nia na gruncie wãasnych osiĈgničþ i niezaleİnoĤci”.
Obywatele czynni mogli tworzyþ zgromadzenia wyborcze pierw- szego stopnia, zdolne wybieraþ przede wszystkim czãonków wãadz gminnych i kantonalnych oraz elektorów. Kandydaci na elektorów rekrutowali sič z grona tych obywateli czynnych, którzy pãacili roczny podatek bezpoĤredni w wysokoĤci co najmniej 10 dniówek.39 Elektorzy posiadali prawo wyboru w kolegiach elektorskich wãadz departamen- tu i sčdziów, a ponadto posãów do tzw. Zgromadzenia Prawodawczego.
MoİliwoĤþ piastowania funkcji deputowanego mieli wyãĈcznie wãaĤci- ciele nieruchomoĤci, którzy odprowadzali do skarbu paęstwa podatki znacznie wyİsze od tych uiszczanych przez elektorów.40 Tak skon- struowany system wyborów poĤrednich, ograniczajĈcy wolnoĤþ poli- tycznĈ cenzusem podatkowym, skutecznie eliminowaã z udziaãu w de- cydowaniu o sprawach paęstwa wičkszĈ czčĤþ spoãeczeęstwa, która automatycznie tworzyãa grupč obywateli biernych.
Obywatele bierni, zwani równieİ stanem czwartym, posiadali wol- noĤþ osobistĈ, qualité de français i na równi z obywatelami czynnymi posiadanie przynajmniej jednego rodzica, który byã rodowitym Francuzem oraz staãe zamieszkiwanie w granicach paęstwa francuskiego. W wieku XVIII, zdaniem R.Brubakera, obok domicylu wystarczyão speãniaþ juİ tylko jeden z pozostaãych dwóch warunków (idem, Citizenship and Nationhood in France and Germany, Cambridge 1992, s.38).
37 W.Markov, A.Soboul, Wielka rewolucja..., op.cit., s.123.
38 E.-W.Böckenförde, Idee ãadu spoãecznego..., op.cit., s.107.
39 W.Markov, A.Soboul, Wielka rewolucja..., op.cit., s.123. Konstytucja Francuska z 3 wrzeĤnia 1791 r. w art. 32 wprowadzaãa dla elektorów wymóg posiadania nieru- chomoĤci lub majĈtku przynoszĈcego wysoki dochód, którego wysokoĤþ ustalana byãa w zaleİnoĤci od miejsca zamieszkania.
40 Konstytucja Francuska z 3 wrzeĤnia 1791 r. stanowiãa w art. 35, iİ posãem moİe zostaþ obrany kaİdy obywatel czynny bez wzglčdu na wysokoĤþ pãaconego podatku.
W przypadku zastosowania poprzednich uregulowaę prawnych w parlamencie nie mogãoby zasiadaþ wielu wybitnych intelektualistów, których stan posiadania nie byã wystarczajĈco duİy.
podlegali rygorom prawa, lecz ich pozbawione partycypacji politycznej obywatelstwo pozostawaão dalece niepeãne.41 Przyjčcie w ustawie o wyborach nierównego statusu czãonkostwa w paęstwie przypomina- ão rozwiĈzania proponowane na gruncie francuskim przez Monteskiu- sza42 (w Anglii przez Locke’a,43 w Niemczech przez Kanta).44 Przy zastosowaniu stronniczej interpretacji prawnĈ podstawč takiego sta-
41 J.Baszkiewicz ujĈã to wprost: „termin <obywatel bierny> chytrze odbieraã prawa polityczne biedakom” (idem, Nowy czãowiek, nowy naród, nowy Ĥwiat..., op.cit., s.197).
42 Relatywizm praw politycznych czãonków paęstwa objawiaã sič w myĤli Monteskiu- sza przede wszystkim w proponowanym cenzusie majĈtkowym, który miaã byþ stoso- wany przy wyborze czãonków izby niİszej dwuizbowej legislatury. Tak ujmowaã on koniecznoĤþ cenzusowej reglamentacji praw wyborczych: „wszyscy obywatele w po- szczególnych okrčgach winni mieþ prawo gãosu w wyborze przedstawiciela, wyjĈwszy tych, którzy znajdujĈ sič tak nisko, İe moİna przyjĈþ, iİ nie majĈ wãasnej woli” (O duchu praw, op.cit., s.238). Dodatkowym zaakcentowaniem nierównoĤci praw poli- tycznych byão proponowane ustanowienie dziedzicznej izby wyİszej parlamentu, w której zasiadaþ miaãa obierana nie w drodze wyborów szczególna czčĤþ ciaãa obywa- telskiego, gdyİ „istniejĈ zawsze w kaİdym paęstwie ludzie wyróİniajĈcy sič rodem, bogactwem lub zaszczytami; ale gdyby ich zmieszano z ludem i gdyby mieli tylko jeden gãos jak inni, wspólna wolnoĤþ byãaby ich niewolĈ, nie mieliby İadnego interesu jej broniþ, gdyİ wičkszoĤþ postanowieę zapadaãaby przeciwko nim” (s.239).
43 Locke nie kreowaã swego modelu obywatela w spoãeczeęstwie cywilnym opierajĈc sič na powszechnoĤci wolnoĤci politycznej, a raczej postrzegaã go przez pryzmat bene- ficjanta równoĤci we wszystkich pozostaãych prawach. Prawa polityczne miaãy zaĤ byþ powiĈzane z cenzusem majĈtkowym i tym samym powinny byãy przynaleİeþ tylko czčĤci wspólnoty obywatelskiej. T.Munck w sposób nastčpujĈcy podsumowaã poglĈdy Locke’a w tym wzglčdzie: „w jego rozumieniu naród polityczny skãadaã sič wyãĈcznie z tych, którzy majĈtkiem i wyksztaãceniem dowodzili swego poczucia odpowiedzialno- Ĥci, natomiast inni, którzy utrzymywali sič z pracy rĈk, zbyt byli zajčci troskami dnia codziennego, by uczestniczyþ w polityce” (idem, Europa XVII wieku. 1598-1700. Paę- stwo, konflikty i porzĈdek spoãeczny, Warszawa 1998, s.194). Moİna zatem przyjĈþ, iİ Locke wyodrčbniaã ów „naród polityczny” ze spoãeczeęstwa obywateli, w czym by- najmniej nie zaprzeczaã swym fundamentalnym poglĈdom o gwarancji równoĤci praw, zawartej w umowie spoãecznej. Pierwotna zgoda dotyczyãa bowiem nienaruszalnoĤci praw, które istniaãy w przedpaęstwowym stanie natury, zaĤ prawa polityczne pojawi- ãy sič dopiero wraz z nastaniem paęstwa i wãadzy.
44 Kant pojmowaã czãonkostwo w paęstwie w dwojakim znaczeniu – jako prostĈ przynaleİnoĤþ paęstwowĈ jednostek wraz z szeregiem obowiĈzków i praw prywatnych oraz dodatkowo ï jako stan dysponowania przez pewnĈ grupč obywateli peãniĈ praw publicznych. W kantowskiej wizji obywatelstwa rozbieİnoĤþ ta objawiaãa sič wyraĮnie w podziale na obywateli biernych i obywateli czynnych. Obywatele bierni byli czãon- kami paęstwa i podlegali jego prawu, ale to obywatele czynni mogli je zarazem two- rzyþ. EkskluzywnoĤþ czynnego statusu obywatelskiego polegaãa zatem na „zdolnoĤci do gãosowania”, „niezaleİnoĤci politycznej” czy teİ po prostu na byciu depozytariu- szem praw politycznych. Szerzej patrz: I.Kant, The Metaphysics of Morals, cz. I: The Metaphysical Elements of Right w: P.B.Clarke, Citizenship, London 1994, s.103.
nu rzeczy mógã stanowiþ nastčpujĈcy zapis Deklaracji Praw Czãowie- ka
i Obywatela: „podstawĈ róİnic spoãecznych moİe byþ tylko wzglĈd na poİytek ogóãu”.45
OtwartĈ pozostaje kwestia, czy Sieyès i legislatorzy Konstytuanty, dokonujĈc ustawowego rozdzielenia obywateli na dwie kategorie, postĈpili sãusznie. W ówczesnych realiach spoãeczno-politycznych zastosowany przez nich podziaã zdaje sič byþ jednak rozwiĈzaniem salomonowym, zapewniajĈcym wpãyw na rozwój paęstwa ludziom zamoİniejszym, ale zarazem lepiej wyksztaãconym i z tego chociaİby wzglčdu stosunkowo bardziej kompetentnym. Grupa obywateli czyn- nych stanowiãa nadto grono adwersarzy ancien régime’u i inspirowaãa przeãomowe niejednokrotnie przeobraİenia w duchu potrzeb obszernej (równieİ ubogiej) czčĤci spoãeczeęstwa. Chyba najlepszy tego przykãad stanowi uchwalony jeszcze przed DeklaracjĈ „Dekret o zniesieniu po- winnoĤci feudalnych”, który „caãkowicie uniewaİniaã stosunki feudal- ne”46 we Francji. Faktem jest, iİ prawo wyborcze odbiegaão zdecydo- wanie od zasadniczej treĤci Deklaracji i byão w swojej wymowie gãčboko niesprawiedliwe, jednak jego uİytecznoĤþ spoãeczna byãa oczywista. Ustawa o wyborach moderowaãa nastroje radykalne w spo- ãeczeęstwie i ï przynajmniej w zamierzeniu – miaãa zapobiec wybu- chowi anarchii w paęstwie. W nastčpstwie jej przyjčcia, w 1791 r. na ponad 26 milionów mieszkaęców Francji, tylko okoão 4,3 miliona po-
45Deklaracja Praw Czãowieka i Obywatela z 26 sierpnia 1789 r., art. I, op.cit.
46 „Dekret o zniesieniu powinnoĤci feudalnych” z 4/5 sierpnia 1789 r., art. I w:
Powszechna historia paęstwa i prawa. Wybór..., op.cit. Likwidacja ustroju feudalnego i formalne uwãaszczenie chãopów we Francji byão procesem stopniowym, który trwaã do 1793 r. Wspomniany dekret stanowiã zatem jedynie preludium do caãoĤciowego rozwiĈzania problemu. J.Kodrčbski przypomina, iİ ówczesne rozumienie pojčcia „feu- dalizm” nie miaão wiele wspólnego z systemem lennym, zaĤ „uİywano tego terminu w XVIII w. jako oznaczenia dawnego systemu monarchicznego oraz ustroju rolnego, w którym opãacane czynsze i inne Ĥwiadczenia noszĈ nazwč praw feudalnych” (Wielka Rewolucja Francuska a wãasnoĤþ, op.cit., s.76). Najistotniejszymi prawami feudalny- mi jawiãy sič wówczas Ĥwiadczenia rzeczowe i pieničİne, nie zaĤ prawa osobiste. Tym- czasem dekret z sierpnia 1789 r. przede wszystkim znosiã te ostatnie. Pozostaãe pra- wa mogãy zostaþ przez dzierİawców wykupione. Kolejny krok na drodze eliminacji feudalizmu stanowiãy decyzje Zgromadzenia Ustawodawczego z sierpnia 1792 r., któ- re dawaãy czčĤci dzierİawców prawo wãasnoĤci ziemi lub zmniejszaãy cičİar obligato- ryjnych odszkodowaę. Ostatecznie dekretem Konwentu Narodowego z 17 czerwca 1793 r. uniewaİniono caãoĤþ praw panów feudalnych do Ĥwiadczeę i odszkodowaę ze strony chãopów. Dokumentacjč zwiĈzanĈ z ustrojem feudalnym oficjalnie póĮniej kon- fiskowano i niszczono.
siadaão status obywateli czynnych,47 a zatem przyzwolenie na aktyw- ny udziaã w ksztaãtowaniu losów paęstwa.
Partycypacja polityczna tej czčĤci spoãeczeęstwa okazaãa sič istot- na zwãaszcza w obliczu gruntownej reformy zarzĈdu terytorialnego i faktycznej decentralizacji wãadzy. W wyniku zmian administracyj- nych zrównany zostaã ustrój gmin wiejskich i miejskich we Francji, a co za tym idzie ï ostatecznie i formalnie zniesiono specjalne przywileje municypalne, stanowiĈce niegdyĤ fundament instytucji obywatelstwa miejskiego. Obywatele czynni najchčtniej uczestniczyli w wyborach do wiejskiego i miejskiego samorzĈdu gminnego; mniejsze zainteresowa- nie spoãeczne towarzyszyão natomiast wyãanianiu skãadu wãadz admi- nistracyjnych wyİszego szczebla.
Deklaracja postulowaãa równoĤþ wszystkich obywateli wobec pra- wa, stĈd teİ do gãównych zadaę Konstytuanty naleİaão zreformowanie obowiĈzujĈcego w paęstwie porzĈdku prawnego. Liczne zmiany, które przede wszystkim dotyczyãy powszechnie krytykowanego systemu su- rowego wymiaru sprawiedliwoĤci, zaczčto pierwotnie umieszczaþ w królewskim ordonansie o postčpowaniu karnym z 1670 r.48 Do pod- stawowych reform naleİaãy: wprowadzenie jawnoĤci posiedzeę sĈdo- wych, umoİliwienie oskarİonym wyznaczania wãasnych obroęców, uczynienie sĈdownictwa niezawisãym, zniesienie tortur, zrównanie kar (pochodzenie i pozycja spoãeczna miaãy odtĈd nie odgrywaþ İadnej roli). Odzwierciedleniem zasady suwerennoĤci ludu staão sič obsadza- nie stanowisk sčdziowskich w drodze wyboru oraz tworzenie ãaw przysičgãych, które dawaãy obywatelom bezpoĤredni udziaã w dziaãal- noĤci wymiaru sprawiedliwoĤci. Stan ten poĤwiadczaãa pierwsza fran- cuska konstytucja z 3 wrzeĤnia 1791 r., która mówiãa, iİ „sĈdownictwo wykonujĈ bezpãatnie sčdziowie wybierani przez lud”49 oraz „İe w sprawach karnych İaden obywatel nie moİe byþ sĈdzony inaczej, jak na podstawie oskarİenia wniesionego przez ãawč przysičgãych, albo zadekretowanego przez Ciaão ustawodawcze, w wypadku gdy do niego naleİy wniesienie sprawy”.50
Przyjčcie pierwszej francuskiej ustawy zasadniczej zaledwie w czte- ry miesiĈce po uchwaleniu pionierskiej w Europie konstytucji polskiej
47 K.Koranyi, Powszechna historia paęstwa i prawa, t. IV, Warszawa 1967, s.251.
48 Nowy kodeks karny w formie dwóch ustaw z wrzeĤnia 1791 r. uniewaİniaã osta- tecznie królewski ordonans o postčpowaniu karnym z 1670 r. W kodeksie karnym istniaã przepis o pozbawieniu praw obywatelskich.
49Konstytucja Francuska z 3 wrzeĤnia 1791 r., art. 156 w: Wybór Įródeã do historii paęstwa i prawa w dobie nowoİytnej, t. I, oprac. i przeã. M.Sczaniecki, Warszawa 1987.
50 Ibidem, art. 163.
byão wydarzeniem niezwykãej wagi. E.Zwierzchowski sãusznie napisaã, iİ „konstytucja jako akt wyraİajĈcy prawnoustrojowe i polityczne cele siã rewolucyjnych nie tylko wytyczaãa przyszãy ksztaãt systemu poli- tycznego i prawnego, ale przede wszystkim byãa symbolem odrzucenia dotychczasowego porzĈdku spoãecznego i politycznego”.51 CzčĤciĈ kon- stytucji francuskiej staãa sič Deklaracja Praw Czãowieka i Obywatela.
W tytule o obywatelstwie52 oraz w rozdziale dotyczĈcym ciaãa ustawo- dawczego53 ustawa konstytucyjna sankcjonowaãa przyjčty wczeĤniej podziaã administracyjny kraju i zwiĈzany z nim zmodyfikowany po- Ĥredni system wyborczy, który odnosiã sič do obywateli czynnych.
Obywatelami francuskimi mianowaãa ustawa wszystkich urodzonych we Francji z ojca Francuza bĈdĮ z ojca cudzoziemca, pod warunkiem, iİ na staãe zamieszkiwali we Francji; a takİe osoby, które przyszãy na Ĥwiat w innym kraju z ojca Francuza, lecz po osiedleniu sič w Króle- stwie zãoİyãy przysičgč obywatelskĈ. Do ciaãa obywatelskiego zaliczo- no równieİ tych, którzy „urodzeni w obcym kraju i wywodzĈcy sič w jakimkolwiek stopniu z Francuza lub Francuzki ekspatriowanych ze wzglčdów religijnych, przybyli na staãe do Francji i zãoİyli przysič- gč obywatelskĈ”.54 Na okreĤlenie statusu obywatela w pierwszym rzčdzie posãuİono sič zatem domicylem. Waİne i wielokrotnie akcen- towane prawo krwi (ius sanguinis) okreĤlajĈce qualité de français ãĈ- czono przy tym z prawem ziemi (ius soli) w aspekcie dotyczĈcym cu- dzoziemców, którzy mieszkajĈc we Francji stawali sič obywatelami, jeİeli tam sič urodzili.
Konstytucja czyniãa Francjč ograniczonĈ monarchiĈ konstytucyj- nĈ, której ustrój miaã sič opieraþ na zasadach: podziaãu wãadz i zwierzchnictwa narodu. reprezentowanego w jednoizbowym Zgro- madzeniu Prawodawczym przez posãów.55 Bez wĈtpienia pierwsza
51 E.Zwierzchowski, SĈdownictwo konstytucyjne, Biaãystok 1994, s.10.
52Konstytucja Francuska z 3 wrzeĤnia 1791 r., tytuã II: O podziaãach królestwa i o obywatelstwie w: Wybór Įródeã..., op.cit.
53 Ibidem, rozdziaã I: O Narodowym Zgromadzeniu ustawodawczym, tytuã III:
O wãadzach publicznych.
54Konstytucja Francuska z 3 wrzeĤnia 1791 r., art. 2 w: Historia ustroju paęstwa w tekstach Įródãowych, oprac. i przeã. B.Lesięski, J.Walachowicz, Poznaę 1992.
55 Posãowie nie mogli ãĈczyþ swej funkcji z peãnieniem innych stanowisk paęstwo- wych, zaĤ prawo reelekcji do ciaãa ustawodawczego przysãugiwaão im dopiero po prze- rwie dãugoĤci jednej kadencji legislatury. Konstytucja pozostawiaãa prerogatywy zwiĈzane ze stanowieniem prawa w wyãĈcznej kompetencji Zgromadzenia Prawo- dawczego, zabraniaãa monarsze rozwiĈzywania parlamentu i ograniczaãa prawo gão- wy paęstwa do wetowania aktów prawnych, a takİe wprowadzaãa zasadč konstytu- cyjnej odpowiedzialnoĤci ministrów.
francuska ustawa zasadnicza byãa wielkim osiĈgničciem na drodze budowy demokracji, z drugiej jednak strony niebezpiecznie przechyla- ãa szalč wãadzy w kierunku jednej grupy obywateli – zamoİnego mieszczaęstwa, którego przedstawiciele (gãównie İyrondyĤci) uzyskali, przy zastosowaniu w nowych wyborach obowiĈzujĈcej ordynacji wy- borczej, zdecydowanĈ wičkszoĤþ miejsc w Zgromadzeniu. Taki stan rzeczy oznaczaã dla znacznej czčĤci spoãeczeęstwa jedynie poãowicznĈ zmianč status quo ante.
Praktycznie İadne przeobraİenia nie nastĈpiãy na pãaszczyĮnie praw politycznych kobiet, które podejmowaãy dziaãania majĈce na celu realne polepszenie swego stanowiska w paęstwie. W wielu, sympto- matycznych dla Rewolucji Francuskiej, organizacjach klubowych o charakterze politycznym, kobiety zdawaãy sič byþ równe w prawach z mčİczyznami,56 lecz w treĤci konstytucji caãkowicie o nich zapo- mniano. Daão to asumpt do obwieszczenia we wrzeĤniu 1791 r. przez francuskĈ publicystkč Olimpič de Gouges Deklaracji Praw Kobiety i Obywatelki. Ten adresowany wyãĈcznie do kobiet manifest wyraİaã niezadowolenie francuskich feministek z prawnie usankcjonowanej spoãecznej dominacji mčİczyzn. TreĤþ programu pani de Gouges sta- nowiãa przy tym odbicie zasad umieszczonych w pierworodnej Dekla- racji Praw Czãowieka i Obywatela. DziaãalnoĤþ grupy pierwszych emancypantek, skupionych wokóã autorki kobiecego kredo, nie znala- zãa jednak w sytuacji radykalizacji nastrojów spoãecznych szerszego odzewu i zrozumienia, zwãaszcza ze strony mčskiej czčĤci francuskiego spoãeczeęstwa.
Obywatel
Anno Domini
1793Niezadowolenie obywateli biernych z ich dyskryminacji w paę- stwie znalazão ujĤcie w powstaniu ludowym 10 sierpnia 1792 r. Bunt ten wybuchã w warunkach chaosu gospodarczego, gãodu oraz frustracji narosãych na gruncie poczĈtkowych niepowodzeę militarnych Francji w wojnie z AustriĈ i Prusami, a takİe w tle nieudanej próby ucieczki z kraju króla Ludwika XVI. Uwičzienie i zawieszenie w czynnoĤciach monarchy, który posĈdzany byã o wspóãpracč z obcymi dworami w celu zdãawienia rewolucji, daão bodziec do rozwiĈzania sič parlamentu i proklamowania nowych wyborów. Wybory do Konwentu Narodowego odbyãy sič na zasadzie szerokiej partycypacji mčİczyzn, jedynie przy
56 J.Baszkiewicz, S.Meller, Rewolucja Francuska 1789-1794. Spoãeczeęstwoobywa- telskie, Warszawa 1983, s.105.
zastosowaniu cenzusu wieku, którego granica zostaãa obniİona. Gão- sowaþ mógã praktycznie kaİdy mčİczyzna, który ukoęczyã 21 lat.
Zmiana ta miaãa charakter iĤcie rewolucyjny, bowiem ograniczaãa zasadniczy krĈg obywateli biernych do kobiet i nieletnich. Rewolucyjna byãa równieİ dziaãalnoĤþ wyãonionego w nowych wyborach Konwentu – doprowadziã on bowiem do obalenia monarchii, proklamowania re- publiki 25 wrzeĤnia 1792 r. i stracenia, uznanego za zdrajcč, monar- chy. Mimo poczĈtkowej przewagi wpãywów İyrondystów w Konwencie i rzĈdzie, juİ wiosnĈ 1793 r., na skutek niepowodzeę ich rzĈdów oraz pičtrzĈcych sič problemów wewnčtrznych i zewnčtrznych, dominujĈcĈ pozycjč politycznĈ zdobyli we Francji jakobini, których poglĈdy byãy znacznie bardziej radykalne.
Jakobini pod wodzĈ Maksymiliana de Robespierre’a doprowadzili do uchwalenia 24 czerwca 1793 r. nowej konstytucji oraz towarzyszĈ- cej jej, zmienionej i rozbudowanej, Deklaracji Praw Czãowieka i Oby- watela. Robespierre naleİaã do grona zagorzaãych krytyków ograni- czeę powszechnoĤci praw politycznych w paęstwie, twierdzĈc, iİ
„kaİda jednostka ma prawo do wspóãudziaãu w uchwalaniu obowiĈzu- jĈcych jĈ ustaw i w tyczĈcej jej administracji publicznej. Inaczej nie- prawdĈ jest, İe wszyscy ludzie sĈ równouprawnieni, İe kaİdy jest obywatelem paęstwa”.57 PoglĈdy te znalazãy odbicie w nowej Deklara- cji, która bčdĈc swoistym wyrazem protestu wobec przyjčtych wcze- Ĥniej uregulowaę prawnych ograniczajĈcych Deklaracjč z 1789 r., sta- nowiãa zarazem waİnĈ próbč uzupeãnienia jej treĤci. Jakobięskie konstytucyjne akty prawne nigdy nie weszãy w İycie, zawieraãy jed- nak szereg reformatorskich rozwiĈzaę, waİnych dla póĮniejszego ksztaãtowania sič idei i instytucji obywatelstwa paęstwowego.
W Deklaracji z 1793 r. podstawowy nacisk poãoİony zostaã na po- gwaãconĈ wczeĤniej zasadč równoĤci wszystkich obywateli. RównoĤþ wymieniono w dokumencie przed takimi prawami jak wolnoĤþ, bez- pieczeęstwo i wãasnoĤþ (art. II).58 Szczególnie silnie podkreĤlono zna- czenie równoĤci w nastčpujĈcym zdaniu: „kaİdy obywatel ma równe prawo wspóãdziaãania przy tworzeniu ustaw i mianowaniu swych przedstawicieli oraz urzčdników”.59 Wszystkim obywatelom jakobię- ska Deklaracja obiecywaãa równy dostčp do funkcji publicznych, któ-
57 Cytat z M.de Robespierre’a (z 1789 r.) za: W.Markov, A.Soboul, Wielka rewolu- cja..., op.cit., s.124.
58 Na temat stosunku jakobinów do wãasnoĤci zob.: J.Kodrčbski, Wielka Rewolucja Francuska a wãasnoĤþ, op.cit., s.81-82.
59Deklaracja Praw Czãowieka i Obywatela z 24 czerwca 1793 r., art. XXIX w: Po- wszechna historia paęstwa i prawa. Wybór..., op.cit.
rych peãnienie uzaleİniaãa tylko od zasãug i zdolnoĤci (art. V), zara- zem jednak uznawaãa je za obowiĈzek, a nie nagrodč (art. XXX).
W przypadku zãamania prawa, urzčdnicy paęstwowi mieli byþ karani na równi z innymi obywatelami (art. XXXI). Z zasady równoĤci wyra- staãy równieİ postčpowe i powszechne prawa spoãeczne do pracy, opieki spoãecznej i oĤwiaty, bowiem „wsparcia publiczne sĈ Ĥwičtym dãugiem, a oĤwiata jest potrzebĈ wszystkich”.60
Dokument powielaã definicjč wolnoĤci zawartĈ w Deklaracjiz 1789 r., uzupeãniajĈc jĈ zarazem o element moralizatorski: „nie czyę drugie- mu, czego nie chcesz, by tobie czyniono”.61 WyraĮnie akcentujĈc wagč wolnoĤci osobistej, Deklaracja jakobięska caãkowicie odİegnywaãa sič od instytucji poddaęstwa (art. XVIII). W dokumencie przypomniane zostaãy wszystkie prawa dotyczĈce szeroko pojčtej wolnoĤci jednostki.
Za potrzebnĈ uznano peãnĈ swobodč gospodarczĈ obywateli (art.
XVII), która poniekĈd ãĈczyãa sič z kwestiĈ wãasnoĤci. Powszechnego prawa wãasnoĤci nie nazywano juİ jednak Ĥwičtym, choþ nadal uzna- wano za nienaruszalne. Obywatel mógã zatem „uİywaþ swego majĈt- ku, dochodów, owoców swej pracy i swych przedsičbiorstw oraz do- browolnie nimi rozporzĈdzaþ”.62
Kluczowym prawem i zarazem najpierwszym obowiĈzkiem obywa- telskim jawiã sič opór przeciwko rzĈdowi ãamiĈcemu prawa ludu oraz jednostce dĈİĈcej do jedynowãadztwa (art. XXXV i XXVII). Deklaracja z 1793 r. dawaãa równieİ obywatelom nieograniczone prawo skãadania petycji na rčce urzčdników paęstwowych (art. XXXII). Swoistym novum byão umieszczenie w dokumencie prawa czãonków paęstwa do bezpieczeęstwa. Instytucje paęstwa miaãy chroniþ obywateli, ich pra- wa oraz wãasnoĤci (art. VIII). MocĈ dokumentu powszechne stawaão sič nadto prawo kontroli oraz rozliczania rzĈdu z wydatkowania Ĥrod- ków uzyskiwanych w drodze opodatkowania obywateli (art. XX).
W Deklaracji z 1793 r. silnie uwydatniono równieİ zasadč suwe- rennoĤci ludu, a takİe zwrócono uwagč na potrzebč rozgraniczenia funkcji publicznych (nie wspominajĈc przy tym o podziale wãadzy),
60 Ibidem, art. XXI i XXII. Szerokie prawa spoãeczne deklarowaãa teİ przyjčta w li- stopadzie 1848 roku Konstytucja Republiki Francuskiej. Jej zapisy na dãugo jednak pozostaãy martwĈ literĈ prawa. Pozorne reformy w zakresie praw ekonomicznych i socjalnych przeprowadzano we Francji w latach 60. XIX wieku. FaktycznĈ imple- mentacjč praw spoãecznych we Francji datuje sič dopiero na okres rzĈdów Frontu Ludowego i gabinetu Léona Bluma, tj. na lata 1936-37 i rok 1938.
61 Ibidem, art. VI.
62 Ibidem, art. XVI.
odpowiedzialnoĤþ urzčdników paęstwowych oraz moİliwoĤþ noweliza- cji konstytucji.
Dopeãnienie przedstawionego w nowej Deklaracji katalogu praw obywatelskich stanowiãy normy zawarte w ustawie zasadniczej, a zwãaszcza jej przepis dotyczĈcy czynnego i biernego prawa wy- borczego, który mówiã, iİ „do wykonywania praw obywatela francu- skiego dopuszcza sič kaİdego mčİczyznč, urodzonego i zamieszkaãego we Francji, który ukoęczyã 21 lat İycia”.63 Ustawa wprowadzaãa przy tym szeĤciomiesičczny wymóg domicylu kantonalnego (art. XI). Nowa konstytucja legitymizowaãa zatem pierwsze w Europie powszechne prawo wyborcze mčİczyzn.
W porównaniu z poprzedniĈ ustawĈ zasadniczĈ, konstytucja jako- bięska znacznie poszerzaãa równieİ moİliwoĤci wykonywania praw obywatela francuskiego przez cudzoziemców. Mčİczyzna nieposiada- jĈcy qualité de français, a chcĈcy nabyþ obywatelstwo, musiaã mieþ ukoęczone 21 lat, od co najmniej jednego roku zamieszkiwaþ we Fran- cji, İyþ tam z wãasnej pracy lub posiadaþ majĈtek, albo teİ poĤlubiþ Francuzkč bĈdĮ adoptowaþ dziecko, lub utrzymywaþ starca (art. IV).
W konsekwencji, ustawa konstytucyjna pogãčbiaãa znaczenie domicy- lu, zaĤ kwestič miejsca urodzenia uznawaãa za mniej istotnĈ. Do oby- watelstwa francuskiego dopuszczano nadto kaİdego obcokrajowca,
„którego ciaão ustawodawcze uzna za dobrze zasãuİonego dla ludzko- Ĥci”.64
Konstytucja z 1793 r. dokãadnie regulowaãa równieİ kwestič utra- ty praw obywatelskich, która mogãa nastĈpiþ w wyniku naturalizacji jednostki w obcym kraju, przyjčcia urzčdów lub zaszczytów pochodzĈ- cych od rzĈdu „nieludowego”, a takİe (art. V) w drodze sĈdowego ska- zania na kary powodujĈce pozbawienie czci i niesãawč (aİ do momentu rehabilitacji).
W myĤl konstytucji jakobięskiej wszyscy peãnoprawni obywatele otrzymywali prawo do kreowania skãadu róİnych organów paęstwo- wych (art. VII i VIII). Prawo to mogão byþ wykonywane w sposób bez- poĤredni (m.in. w przypadku wyboru deputowanych do Ciaãa Ustawo- dawczego – art. VIII, XXIII) lub poĤredni (m.in. na mocy art. IX w przypadku wyboru urzčdników administracji oraz czčĤci sčdziów
63Ustawa Konstytucyjna z 24 czerwca 1793 r., art. IV w: Wybór Įródeã...,op.cit.
64Ustawa Konstytucyjna z 24 czerwca 1793 r., art. IV w: Powszechna historia paę- stwa i prawa. Wybór tekstów Įródãowych, przeã. i oprac. M.Z.Jedlicki, Warszawa 1955; patrz teİ: U.K.Preuß, Two Challenges to European Citizenship w: Constitu- tionalism in Transformation: European and Theoretical Perspectives, eds. R.Bellamy, D.Castiglione, Oxford 1996, s.126.
poprzez elektorów, wyznaczanych wczeĤniej przez obywateli – art.
XXXVII), kolektywny (na tzw. zebraniach pierwiastkowych [art. XI i XII] lub elektorskich [art. XXXVIII]) oraz jawny (w formie ustnej lub pisemnej [art. XVI]). Rozwiničciem praw obywatelskich byão równieİ konstytucyjne poãĈczenie idei reprezentacji z – promowanĈ wczeĤniej przez Rousseau – zasadĈ demokracji bezpoĤredniej. Zwičkszona rola polityczna obywateli miaãa polegaþ na dyskutowaniu oraz zatwier- dzaniu lub teİ oprotestowywaniu (na zebraniach powszechnych zgro- madzeę pierwiastkowych) proponowanych przez Ciaão Ustawodawcze aktów prawnych,65 co w zasadzie stanowiþ miaão formč plebiscytu lu- dowego.
Poniewaİ w myĤl konstytucji egzekutywa stawaãa sič caãkowicie uzaleİniona od legislatury, której dziaãalnoĤþ podlegaþ miaãa bezpo- Ĥredniej kontroli ogóãu obywateli, formalnej materializacji ulec miaãa zasada suwerennoĤci ludu (przy jednoczesnym zaprzeczeniu regule trójpodziaãu wãadzy). W praktyce jednak, mimo iİ nowĈ konstytucjč oraz stanowiĈcĈ jej dopeãnienie Deklaracjč przyjčto w referendum ludowym, ze wzglčdu na pozostawanie Francji w stanie wojny z Au- striĈ i Prusami, jak równieİ z powodu wewnčtrznego zagroİenia dziaãaniami kontrrewolucyjnymi, implementacja nowych aktów prawnych zostaãa zawieszona.66
Zasady sformuãowane przez Konwent Narodowy w aktach praw- nych z 24 czerwca 1793 r. posiadaãy jednak wartoĤþ szczególnĈ: byãy programem zaãoİeę na przyszãoĤþ. Zdefiniowane w jakobięskiej De- klaracji i konstytucji stanowisko jednostki w paęstwie ulegaão bowiem ï w stosunku do poprzednich aktów prawnych doby rewolucji ï dale- ko idĈcej przemianie, gãównie przez nadanie statusowi obywatelskie- mu uniwersalnego charakteru. Teoretycznie zniesiono przy tym po- dziaã na obywateli czynnych i biernych, wprowadzono inspirujĈcy i zupeãnie prekursorski zbiór praw spoãecznych, wzmocniono prawo do udziaãu obywateli w stanowieniu prawa i konstytuowaniu wãadz paę- stwowych, a nadto sformuãowano jasne zasady nabywania prawa obywatelstwa przez cudzoziemców na staãe zamieszkaãych we Francji.
65Ustawa Konstytucyjna z 24 czerwca 1793 r., art. X: Lud dyskutuje ustawy w:
Wybór Įródeã...,op.cit.
66 Miaãy one wejĤþ w İycie po ustabilizowaniu sič sytuacji politycznej. Tak sič jed- nak nie staão, zaĤ wprowadzone przez jakobinów dyktatorskie rzĈdy terroru (Komite- tu Ocalenia Publicznego wraz z podlegãym mu Komitetem Bezpieczeęstwa Powszech- nego oraz Trybunaãem Rewolucyjnym) przeczyãy intencji respektowania przez wãadze jakichkolwiek praw czãowieka i obywatela.
Jakobięskie dokumenty prawnoustrojowe nadal jednak nie dekla- rowaãy równouprawnienia kobiet, których czãonkostwo w paęstwie pozbawione byão pierwiastka politycznego. Konwent – w wydanym 30 paĮdziernika 1793 r. dekrecie – uznawaã za nielegalne wszelkie stowarzyszenia kobiece67 i podkreĤlaã jedynie rolč İon i matek we wspieraniu mčİczyzn oraz wychowywaniu dzieci w duchu patrioty- zmu. Wspomniana czoãowa feministka, Olimpia de Gouges kontesto- waãa narzucane w ten sposób ograniczenia i kontynuowaãa walkč z dyskryminacjĈ kobiet, co poprowadzião jĈ wprost na gilotynč. Taki sam los spotkaã wielu innych oponentów jakobięskiego terroru, który charakteryzowaã sič caãkowitĈ bezwzglčdnoĤciĈ w walce z faktycznym i wyimaginowanym wrogiem rewolucji.
Obywatel
Anno Domini
1795Wzglčdny powrót do normalnoĤci we Francji zapewniã tzw. prze- wrót termidoriaęski, dokonany w lipcu 1794 r. za sprawĈ tych czãon- ków Konwentu, którzy byli krytycznie nastawieni do jakobinów i ich polityki. Termidorianie doĤþ skutecznie zaprowadzili z pomocĈ armii porzĈdek w paęstwie – eliminujĈc poprzednie wãadze i znacznĈ czčĤþ stworzonych przez nie instytucji, tãumiĈc powstania i bunty, przywra- cajĈc zawieszone wczeĤniej swobody gospodarcze oraz tworzĈc nowĈ konstytucjč republiki, którĈ uchwalono ostatecznie 22 sierpnia 1795 r.
wraz z DeklaracjĈ Praw i ObowiĈzków Czãowieka i Obywatela. TreĤþ obu dokumentów odzwierciedlaãa w duİej mierze interesy zamoİniej- szej czčĤci mieszczaęstwa francuskiego, która zdobyãa decydujĈcy wpãyw na prace Konwentu.
Nowa Deklaracjaz 22 sierpnia 1795 r. posiadaãa, co warto podkre- Ĥliþ, zmodyfikowany tytuã, który obok praw wymieniaã równieİ zapo- mniane w dwóch poprzednich manifestach obowiĈzki. Prawa czãowieka i obywatela ujčte zostaãy w poczĈtkowej czčĤci dokumentu i przypo- minaãy w swej treĤci rozwiĈzania zawarte w Deklaracji z 1789 r.
W artykule wstčpnym wyszczególniono podstawowe swobody jednost- ki w paęstwie w nastčpujĈcej kolejnoĤci: wolnoĤþ, równoĤþ, bezpie- czeęstwo i wãasnoĤþ. WolnoĤþ wracaãa w Deklaracji na pozycjč pierw- szĈ, wyprzedzajĈc równoĤþ wobec prawa (art. III), która implikowaãa
67 Dekret ten zakazywaã równieİ organizowania zebraę i zgromadzeę, w których braãoby jednoczeĤnie udziaã wičcej niİ pičþ kobiet. Szerzej patrz: S.G.Mezey, Women and democracy w: The Encyclopedia of Democracy, ed. S.M.Lipset, t. III, London 1995, s.1380.
prawa polityczne (art. XX). Udziaã caãej wspólnoty w gwarantowaniu praw kaİdego jej czãonka determinowaþ miaã bezpieczeęstwo ogóãu obywateli paęstwa (art. IV). Szczególny nacisk poãoİono w dokumen- cie na prawo wãasnoĤci (art. V), które musiaão kojarzyþ sič twórcom Deklaracji równieİ z obowiĈzkami, albowiem w czčĤci dokumentu wãaĤnie ich dotyczĈcej, umieszczono niniejsze sãowa: „uprawa grun- tów, wszelka produkcja, wszystkie Ĥrodki pracy i caãy porzĈdek spo- ãeczny opierajĈ sič na zachowaniu wãasnoĤci”.68 Z wãasnoĤciĈ wiĈzaãa sič równieİ wolnoĤþ gospodarcza, która nie mogãa jednak ograniczaþ fizycznej wolnoĤci jednostki (art. XV). Dokument pomijaã jednak pra- wa spoãeczne, które umieszczono w Deklaracji jakobięskiej, a takİe – znane z wczeĤniejszych manifestów – prawo do oporu.
W kwestiach ustrojowych, podkreĤlajĈc wagč zasady suwerennoĤci ludu (art. XVII i XVIII) oraz woli powszechnej (art. VI), powracano do reguãy podziaãu wãadzy, bowiem „gwarancja spoãeczna nie moİe ist- nieþ, jeİeli podziaã wãadz nie jest ustanowiony, jeİeli ich granice nie sĈ okreĤlone...”.69 Te – skonstruowane juİ w pierworodnej Deklaracji – podstawowe normy prawnoustrojowe, ponownie staþ miaãy na stra- İy trwaãoĤci wspólnoty, tym razem jednak podparte umoralniajĈcym katalogiem obowiĈzków obywateli, który wypeãniaã caãoĤþ drugiej, krótszej czčĤci dokumentu.
Do grupy podstawowych obowiĈzków obywatelskich zaliczono su- miennĈ sãuİbč jednostek dla dobra caãego spoãeczeęstwa, szanowanie ustaw i organów wãadzy (art. III), a takİe İycie w zgodzie z nakazami etyki. To wãaĤnie uczciwoĤþ i moralnoĤþ w İyciu prywatnym miaãy stanowiþ podstawč cnoty obywatelskiej, gdyİ nie moİe byþ dobrym obywatelem ten, kto nie jest zarazem wzorowym czãonkiem rodziny i przyjacielem (art. IV). DuİĈ wagč przywiĈzywano jednak przede wszystkim do wspomnianej kwestii przestrzegania przez obywateli prawa (art. V-VII). Wypeãnianie zobowiĈzaę naãoİonych ustawĈ ozna- czaão równieİ implicite koniecznoĤþ rzetelnego pãacenia podatków.
Kwestia obowiĈzku podatkowego zostaãa jednak podniesiona explicite w czčĤci dotyczĈcej praw, gdzie stanowiono, iİ „wszelka danina jest ustanowiona dla poİytku powszechnego; musi ona byþ rozãoİona na wszystkich podatników zgodnie z ich moİliwoĤciami”.70 Kwintesencjč
68 Deklaracja Praw i ObowiĈzków Czãowieka i Obywatela z 22 sierpnia 1795 r., ObowiĈzki, art. VIII w: Prawa i obowiĈzki obywateli. Wybór Įródeã, red. Z.Kčdzia, Wrocãaw 1978.
69 Ibidem, Prawa, art. XXII.
70 Ibidem, Prawa, art. XVI.
obowiĈzków stanowiã artykuã o powinnoĤci obronnej, który mówiã, iİ
„kaİdy obywatel winien sãuİyþ swojej ojczyĮnie i zachowaniu wolnoĤci, równoĤci i wãasnoĤci, w kaİdym czasie, gdy prawo przywoãuje go do ich obrony”.71
Nowe wymogi prawne posiadania obywatelstwa francuskiego zostaãy przedstawione w tytule drugim Konstytucji Republiki Francu- skiej(tzw. konstytucji dyrektorialnej)z 22 sierpnia 1795 r., który sta- nowiã, iİ „obywatelem francuskim jest kaİdy mčİczyzna urodzony i zamieszkaãy we Francji, który ukoęczyã 21 lat İycia; wpisaã sič na li- stč obywatelskĈ w swym kantonie, zamieszkiwaã na terytorium Re- publiki od jednego roku i pãaci podatek bezpoĤredni, gruntowy lub osobisty”,
a ponadto „obywatelami – bez jakiegokolwiek wymogu uiszczania po- datku – sĈ Francuzi, którzy wzičli udziaã w jednej lub wičcej wojen dla ustanowienia Republiki”.72 Przepisy nowej konstytucji czyniãy wičc obywatelem, niezaleİnie od posiadania qualité de français,staãe- go
i od urodzenia mieszkaęca Francji pãci mčskiej, który wypeãniaã na rzecz paęstwa obowiĈzek podatkowy, lub teİ rodowitego Francuza, który sãuİyã obronie ojczyzny. Przepis ten byã uzupeãnieniem Deklara- cji Praw i ObowiĈzków, warto jednak podkreĤliþ, iİ w tekĤcie konsty- tucji istota obywatelstwa wyraĮnie dookreĤlona zostaãa przez pryzmat moİliwoĤci korzystania przez jednostkč z praw politycznych.
W myĤl dyrektorialnej ustawy zasadniczej najistotniejsza z elekcji, czyli wybór czãonków do dwuizbowego parlamentu, a takİe nominacje sčdziowskie i administracyjne na poziomie departamentu dokonywa- ne miaãy byþ poĤrednio przez elektorów na podstawie cenzusu podat- kowego (stosunkowo wysokie dochody obywatela) i wiekowy (ukoę- czone 25 lat İycia), przy speãnieniu pozostaãych warunków definicji obywatela. Inni depozytariusze statusu obywatelskiego posiadali je- dynie prawo wyboru na zgromadzeniach pierwiastkowych elektorów, niİszych rangĈ pracowników wymiaru sprawiedliwoĤci oraz niektó- rych urzčdników administracji kantonalnej i municypalnej. Co sič tyczy biernego prawa wyborczego, to zostaão ono najsilniej napičtno- wane cenzusem wieku i wymogiem domicylowym, bowiem, aby staþ sič czãonkiem niİszej izby parlamentu (Rady Pičciuset), trzeba byão mieþ ukoęczone 30 lat i co najmniej 10 lat zamieszkiwaþ we Francji,
71 Ibidem, ObowiĈzki, art. IX.
72Konstytucja Republiki Francuskiej z 22 sierpnia 1795 r., art. VIII i IX w: Histo- ria ustroju paęstwa...,op.cit.
