Sanktuaria i ich rola w organizacji przestrzeni miast na przykładzie największych europejskich ośrodków katolickich

Sanktuaria

i ich rola w organizacji przestrzeni miast

na przykładzie największych europejskich

ośrodków katolickich

Sanktuaria i ich rola w organizacji przestrzeni miast na przykładzie największych europejskich ośrodków katolickich

Instytut Geografi i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego Kraków 2012

Recenzent:

prof. dr hab. Jan Łoboda Korekta językowa:

Sylwia Poznańska

Tłumaczenie na język angielski:

Grzegorz Zębik

Projekt i opracowanie grafczne okładki:

Elżbieta Bilska-Wodecka

Makieta książki, skład tekstu i przygotowanie do druku:

Pracownia Wydawnicza IGiGP UJ – Alicja Marciniak-Nowak

Zdjęcia na okładce: Elżbieta Bilska-Wodecka, Franciszek Mróz, Izabela Sołjan

© Izabela Sołjan i Instytut Geografi i Gospodarki Przestrzennej UJ Wydanie I

Kraków 2012

ISBN 798-83-88424-79-3

Wydawca:

Instytut Geografi i Gospodarki Przestrzennej UJ ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków, Polska tel. +48 12 664 52 50, fax +48 12 664 53 85 www.geo.uj.edu.pl

Druk:

Poligrafa Inspektoratu Towarzystwa Salezjańskiego ul. Konfederacka 6, 30-306 Kraków, Polska tel. +48 12 266 40 00, fax +48 12 269 02 84 www.sdb.krakow.pl

dzięki któremu geografa religii trwale wpisała się w polską geografę.

1. Wstęp. . . .13

1.1. Wprowadzenie . . . .13

1.2. Problem badawczy w świetle literatury przedmiotu . . . .14

1.3. Cel i hipotezy pracy . . . .20

1.4. Metodologia i metody badań . . . .27

1.5. Sanktuarium – ujęcie terminologiczne . . . .29

1.5.1. Religioznawcza koncepcja miejsca świętego . . . .29

1.5.2. Prawno-kanoniczna defnicja sanktuarium w Kościele katolickim . . . .32

1.5.3. Rozstrzygnięcia terminologiczne . . . .33

2. Wpływ sanktuarium na powstawanie i rozwój miast – tło historyczne. . . .39

2.1. Miasta starożytne (Bliski Wschód, Grecja, Rzym) . . . .39

2.1.1. Mezopotamia i Sumer. . . .40

2.1.2. Egipt. . . .41

2.1.3. Izrael . . . .45

2.1.4. Grecja . . . .47

2.1.5. Rzym . . . .55

2.2. Sanktuaria wczesnochrześcijańskie . . . .57

2.3. Sanktuaria w miastach średniowiecznej Europy . . . .62

2.4. Sanktuaria w miastach nowożytnych . . . .81

3. Sanktuarium w przestrzeni miejskiej – geneza i lokalizacja . . . .93

3.1. Geneza sanktuariów i uwarunkowania ich rozwoju . . . .94

3.1.1. Czynniki religijne . . . .94

3.1.2. Sytuacja polityczna i rola religii w różnych systemach politycznych . . . .96

3.1.3. Sytuacja w Kościele powszechnym oraz działania hierarchii kościelnej i rola zakonów . . . .97

3.1.4. Czynniki społeczne . . . .99

3.1.5. Inne uwarunkowania . . . .100

3.2. Usytuowanie sanktuarium w przestrzeni miasta . . . .100

3.2.1. Sanktuaria w strefach centralnych miast . . . .101

3.2.2. Sanktuaria w strefe intensywnego zainwestowania miejskiego . . . .106

3.2.3. Sanktuaria na peryferiach miast . . . .106

3.3. Miasta monosanktuaryjne i polisanktuaryjne . . . .108

4. Funkcje sanktuarium . . . .115

4.1. Sanktuarium jako instytucja religijna – struktura zarządzania . . . .115

4.2. Funkcje religijne sanktuarium . . . .117

4.2.1. Funkcja pielgrzymkowa . . . .117

4.2.2. Inne funkcje religijne, w tym funkcja parafalna. . . .125

4.3. Funkcje pozareligijne. . . .125

4.4. Przypadek Lourdes. . . .128

4.4.1. Struktura organizacyjna sanktuarium . . . .128

4.4.2. Uwarunkowania historyczno-religijne rozwoju sanktuarium. . . .131

4.4.3. Funkcje sanktuarium – organizacja życia religijnego w sanktuarium . . . .133

4.4.4. Współczesny ruch pielgrzymkowy . . . .138

4.5. Przypadek Częstochowy . . . .147

4.5.1. Struktura organizacyjna sanktuarium jasnogórskiego . . . .147

4.5.2. Uwarunkowania historyczno-religijne rozwoju sanktuarium. . . .148

4.5.3. Funkcje sanktuarium – organizacja życia religijnego w sanktuarium . . . .154

4.5.4. Współczesny ruch pielgrzymkowy . . . .159

5. Sposób organizacji przestrzeni w sanktuariach . . . .163

5.1. Struktura strefy sakralnej . . . .164

5.1.1. Obiekty sakralne i inne obiekty o charakterze religijnym . . . .164

5.1.2. Pozostałe obiekty . . . .179

5.2. Kompozycja strefy sakralnej . . . .183

5.2.1. Strefa sakralna i jej enklawy. . . .183

5.2.2. Uwarunkowania środowiskowe i krajobrazowe . . . .183

5.2.3. Uwarunkowania religijne . . . .185

5.2.4. Uwarunkowania historyczne . . . .185

5.3. Sposób wydzielenia sanktuarium z otaczającej je przestrzeni . . . .186

5.4. Obszary aktywności pielgrzymów . . . .187

5.5. Typy stref sakralnych . . . .188

5.6. Rozwój strefy sakralnej w Lourdes . . . .194

5.6.1. Pierwszy etap kształtowania się strefy sacrum (1858–1950). . . .194

5.6.2. Rozbudowa strefy sakralnej . . . .199

5.6.3. Rozbudowa strefy sakralnej na prawym brzegu rzeki Gave . . . .201

5.6.4. Inne obiekty położone w strefe sakralnej Lourdes. . . .201

5.7. Rozwój strefy sakralnej na Jasnej Górze w Częstochowie . . . .202

6. Oddziaływanie sanktuarium na struktury przestrzenne miasta . . . .209

6.1. Sanktuarium w przestrzeni urbanistycznej miasta . . . .209

6.2. Oddziaływanie sanktuarium w skali mikro . . . .213

6.3. Oddziaływanie w skali mezo . . . .226

6.4. Oddziaływania w skali makro . . . .236

6.5. Dostępność komunikacyjna miast sanktuaryjnych . . . .238

6.6. Przypadek Lourdes . . . .244

6.6.1. Oddziaływanie w skali mikro – dzielnica pielgrzymkowa w Lourdes . . . .244

6.6.2. Oddziaływanie sanktuarium w skali mezo . . . .249

6.6.3. Oddziaływanie w skali makro – zmiany w strukturze przestrzennej miasta w perspektywie historycznej . . . .253

6.7. Przypadek Częstochowy . . . .264

6.7.1. Oddziaływanie w skali mikro – strefa przysanktuaryjna w Częstochowie . . . .264

6.7.2. Oddziaływanie sanktuarium w skali mezo . . . .269

6.7.3. Zmiany w strukturze przestrzennej miasta w perspektywie historycznej – skala makro. . . .271

7. Sanktuarium w ujęciu neofunkcjonalnym . . . .277

7.1. Sanktuarium jako podmiot aktywizujący rozwój miasta – aspekt ekonomiczny. . . .277

7.1.1. Baza noclegowa w Lourdes . . . .282

7. 1.2. Baza noclegowa w Częstochowie . . . .286

7.2. Sanktuarium w przestrzeni społecznej miasta – znaczenie miejsca . . . .292

8. Oddziaływanie sanktuarium na miasto – ujęcie modelowe . . . .303

Podsumowanie . . . .313

Bibliografa . . . .317

Spis rycin . . . .331

Spis tabel . . . .335

Spis fotografi . . . .337

Summary . . . .341

Aneks . . . .347

recenzenta Pana prof. dr hab. Jana Łobody, którego cenne uwagi i wskazówki pozwoliły na dokonanie stosownych korekt i nadały pracy ostateczny kształt. Niezmiernie wdzięcz- na jestem Panu prof. dr hab. Antoniemu Jackowskiemu za przeczytanie pierwszej wersji pracy oraz krytyczne i konstruktywne uwagi w całym procesie jej tworzenia. Panu Profe- sorowi pragnę podziękować również za wielką życzliwość, cierpliwość i wspieranie mnie w trakcie pisania.

Dyrekcji Instytutu Geografi i Gospodarki Przestrzennej dziękuję za życzliwość i sfnansowanie kosztów wydania tej publikacji.

Podziękowania pragnę przekazać władzom i pracownikom sanktuariów oraz urzędów miejskich, zwłaszcza w Częstochowie i na Jasnej Górze oraz w Lourdes. Bez ich pomocy zgromadzenie materiałów źródłowych nie byłoby możliwe. Szczególnie pra- gnę podziękować Ojcu Janowi Pachowi OSPPE i Paniom Małgorzacie Liwoch i Berna- detcie Miś z Instytutu Maryjnego na Jasnej Górze, Panu Davidowi Trochale z Wydziału ds. Komunikacji Społecznej sanktuarium w Lourdes oraz Paniom Ewie Lupie i Katarzynie Kulisiewicz z Urzędu Miasta Częstochowy.

Redakcji tygodnika katolickiego „Niedziela”, a szczególnie ks. Infułatowi dr Irene- uszowi Skubisiowi i red. Lidii Dudkiewicz dziękuję za możliwość przeprowadzenia za jej pośrednictwem badań ankietowych wśród mieszkańców Częstochowy oraz pielgrzymów.

Dziękuję pracownikom Instytutu Geografi i Geografi Przestrzennej UJ za konsul- tacje i przekazane uwagi. Za wyrozumiałość i cierpliwość dziękuję pracownikom Bibliote- ki Nauk Przyrodniczych UJ. Słowa podziękowań kieruję także do Dyrekcji i pracowników Instytutu Geografi Miast i Turyzmu UŁ za możliwość zaprezentowania koncepcji pracy i merytoryczną dyskusję.

Słowa wdzięczności kieruję do koleżanek z Pracowni Wydawniczej IGiGP UJ mgr Małgorzaty Ciemborowicz i mgr Alicji Marciniak-Nowak za opracowanie technicz- ne szeregu rycin. Pani Alicji Marciniak-Nowak dodatkowo dziękuję za poświęcony czas przy składaniu książki. W grafcznym i redakcyjnym przygotowaniu pracy pomagali dr Elżbieta Bilska-Wodecka, dr Franciszek Mróz, dr Łukasz Quirini-Popławski oraz mgr Justyna Gąsiorek i mgr Łukasz Mróz, którym również bardzo dziękuję. Dziękuję także Dyrekcji Narodowego Archiwum Cyfowego oraz autorom zawartych w pracy zdjęć, które często mają charakter unikatowy. Pani mgr Bognie Matuszewskiej-Sulimie dodatko- wo dziękuję za pomoc w tłumaczeniu tekstów.

Wreszcie pragnę podziękować moim Najbliższym Wojtkowi, Julce oraz Rodzicom, bez pomocy i wsparcia których ta książka z pewnością by nie powstała.

Kraków, maj 2012 r. Izabela Sołjan

Wstęp

1.1. Wprowadzenie

Miejsce człowieka w świecie czy w otaczającym go środowisku może być rozpatrywane z wielu różnych stanowisk i przez różne dyscypliny naukowe. We wstępie do pracy, która za przedmiot badań przyjmuje sanktuaria, zasadne jest odwołanie do religioznawczych koncepcji człowieka religijnego (homo religiosus). Według Mircei Eliadego (1999) rów- nież ludzie niewierzący w swych zachowaniach podświadomie powtarzają pewne rytuały czy konstrukcje o charakterze sakralnym. Może to zatem świadczyć o religijności czło- wieka niejako zakodowanej w jego psychice i wyrażającej się w różny, czasami trudny do odczytania wprost, sposób. Współczesny, coraz silniej zlaicyzowany świat wydaje się zaprzeczać temu stanowisku. Za podstawy aksjologii kultura Zachodu przyjmuje dziś la- icyzację i świecki charakter państwa. Kultura Europy, która rozwinęła się na bazie cywili- zacji chrześcijańskiej, z pewnością oddala się od swych korzeni, a jeśli wierzyć Samuelowi P. Huntingtonowi (2000), zmierza ku zatraceniu, gdyż schyłek religii wiąże się dla niego z końcem cywilizacji.

Pewnym fenomenem w tym racjonalnym świecie, coraz częściej nie uznającym czynników nadprzyrodzonych, są miejsca święte, do których od wieków podążają ludzie szukający boskiej pomocy. Miejsca te istnieją niemal we wszystkich religiach, a zjawisko udawania się do nich w celach religijnych należy do najbardziej trwałych zjawisk w histo- rii ludzkości (Jackowski 2003). Miejsca święte w różnych religiach są różnie pojmowane i w związku z tym odmienna jest też organizacja przestrzeni świętej (Pasek red. 1997).

Mogą stanowić je wyłącznie elementy środowiska przyrodniczego (święte góry, jeziora, rzeki) jak i budowle sakralne czy też całe kompleksy złożone z wielu składowych. Struk- tura miejsc świętych i sposób w jaki zagospodarowują one przestrzeń nie stanowiły dotąd przedmiotu kompleksowych badań naukowych. W literaturze najczęściej spotyka się opi- sy poszczególnych miejsc świętych, z zaakcentowaniem najważniejszego obiektu kultowe- go, bez refeksji porządkującej i uogólniającej.

Słynne miejsca kultu powstawały w zależności od ich charakteru w bardzo zróżnico- wanych środowiskowo miejscach. Trudno byłoby wskazać w tym zakresie jakąś prawidło- wość, chociaż w hierotopografi (dziedzina religioznawstwa zajmująca się rozmieszcze- niem miejsc świętych) istnieje zasada, że wszystko co wyróżnia się w krajobrazie przyciąga

„świętość” (Margul 1986). Teza ta w zderzeniu z rzeczywistością wydaje się współcześnie dość dyskusyjna i w wielu przypadkach nie znajduje w niej odzwierciedlenia. Przyjmując, że sanktuaria są takimi miejscami, w których w sposób szczególny objawia się „świętość”

trzeba przyznać, że pojawiają się one i rozwijają często w miejscach nie wyróżniającym się niczym szczególnym, a o ich powstaniu decyduje wiele czynników, nie tylko natury religijnej.

1.2. problem badawczy w świetle literatury przedmiotu

Przedmiotem niniejszej pracy uczyniono ośrodki kultowe zwane sanktuariami. Sam ter- min sanktuarium nie jest w literaturze przedmiotu jednoznacznie zdefniowany i choć różne podejścia naukowe zostaną przedstawione w kolejnym podrozdziale poświęconym terminologii, to już na wstępie wydaje się konieczne zwrócenie na to uwagi. W pracach spotyka się dużą dowolność interpretacyjną wynikającą z nieścisłości i różnorodności defnicyjnej tego pojęcia. Semantycznie sanktuarium ma bowiem bardzo szeroki zakres, od uznania za nie jedynie najważniejszej części świątyni, przez określanie tym mianem wybranych obiektów kultowych charakteryzujących się szczególnymi atrybutami, aż po określanie, że sanktuarium to każdy obiekt służący sprawowaniu kultu. Spotyka sie także rozciągnięcie tego pojęcia na miejsca o wyjątkowym znaczeniu patriotycznym lub histo- rycznym (Vukonić 2000).

Poza pracami religioznawczymi najczęściej spotyka się ujęcie, w myśl którego sank- tuarium jest pewnym specyfcznym miejscem kultu. Także w powszechnym i potocznym znaczeniu termin sanktuarium ma właśnie takie odniesienie (Słownik języka polskiego 1982). Pisząc o sanktuariach autorzy zazwyczaj nie defniują tego terminu i nazywają je po prostu „miejscem świętym, do którego przybywają pielgrzymi”. Dlatego też w literaturze przedmiotu w kontekście sanktuarium najczęściej jest mowa o miejscach pielgrzymko- wych rozpatrywanych w różnych aspektach, w zależności od dziedziny naukowej refeksji.

Najwięcej miejsca poświęcono zjawisku samego pielgrzymowania lub pielgrzymowania w poszczególnych religiach. Ze względu na tematykę niniejszego opracowania warto wymienić zwłaszcza książki: Jeana Chéliniego i Henry’ego Branthomma Drogi Boże. Hi- storia pielgrzymek chrześcijańskich (1996) oraz Antoniego Jackowskiego, Izabeli Sołjan i Elżbiety Bilskiej-Wodeckiej Religie Świata. Szlaki pielgrzymkowe (1999). Bogata jest literatura dotycząca pielgrzymowania w starożytności i średniowieczu. W kręgu zainte- resowań historyków pozostawały szczególnie największe ośrodki pielgrzymkowe chrze- ścijaństwa, takie jak: Jerozolima, Rzym czy Santiago de Compostela. Doczekały się one szczegółowych opracowań, także w literaturze polskiej (np. Manikowska, Zarembska red.

2002, Manikowska 2008, Mruk 2010, Pawłowska 2007). Odmienną grupę stanowią studia z dziedziny socjologii, etnologii i antropologii kulturowej, wśród których klasyką stały się prace Victora Turnera (1973, 1974, wspólne z E. B. Turner 2010). Limnoidalny mo-

del pielgrzymki zaproponowany przez Turnera jest powszechnie uznaną w antropologii teorią, najczęściej przytaczaną i weryfkowaną przez naukowców zajmujących się tą pro- blematyką¹. Liczne odniesienia do koncepcji Turnera można spotkać na przykład w pracy zbiorowej poświęconej antropologii pielgrzymek chrześcijańskich, pod redakcją Johna Eade i Michaela J. Sallnowa (2000).

W geografi religii wielu badaczy podkreślało konieczność podjęcia badań związa- nych z genezą i funkcjonowaniem sanktuariów. Warto w tym kontekście przyjrzeć się naj- bardziej znaczącym opracowaniom tej tematyki.

W kolejności chronologicznej są to prace: Paula Fickelera Grundfragen der Religions- geographie (1947), Pierre Defontaines’a Géographie et religions (1948), Davida Sophera Geography of religions (1967), Christiana Parka Sacred worlds. An introduction to geogra- phy of religion (1994), Gisberta Rinschede Religionsgeographie (1999), René Matloviča Geografa relígií náčrt problematiky (2001) i Antoniego Jackowskiego Święta przestrzeń świata. Podstawy Geografi Religii (2003).

P. Fickeler rolę geografi religii upatrywał przede wszystkim w perspektywie właści- wego odczytania i interpretacji najważniejszych przejawów kultu i rytów religijnych. Jego rozważania koncentrowały się wokół takich pojęć jak: uświęcenie, tolerancja religijna czy symbolika religijna. Bliżej nie zajmował się sanktuariami, wymieniał je jedynie jako jeden z elementów sakralizujących przestrzeń.

W bardzo obszernym dziele Géographie et religions P. Defontaines’a (1948) tematyka sanktuariów pojawia się często, przy okazji omawiania wielu zagadnień. W swym wywo- dzie autor koncentruje się na procesach zachodzących w środowisku geografcznym, któ- rych źródłem są zjawiska religijne. Ukazuje wpływ wierzeń religijnych na kształtowanie otoczenia człowieka, od ogniska domowego poprzez świątynie, po miejscowości i miasta.

Pisząc o ośrodkach kultowych podkreśla ich rolę i funkcję osadniczą, zwłaszcza w starożyt- ności i średniowieczu. Jako podstawowy czynnik powstawania miejsc kultowych wskazuje uwarunkowania religijne, a nie ściśle geografczne. Natomiast w rozdziale poświęconym migracjom religijnym Defontaines wiele uwagi poświęca pielgrzymkom i miejscowościom o funkcji pielgrzymkowej. Wydziela trzy typy ośrodków pielgrzymkowych:

– ośrodki pielgrzymkowe, w następstwie rozwoju których nie doszło do rozwoju miejscowo- ści i infrastruktury dla pielgrzymów. Wymienia w tym kontekście święte góry (np. Kajlasa w Tybecie), świątynię Apollona w starożytnej Didymie czy ośrodek buddyjski na chińskiej wyspie Putu. Zdaniem autora, jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy może być bliskie są- siedztwo dużej aglomeracji np. Miletu w pobliżu świątyni Apolona w Didymie. W tej ka- tegorii ośrodków pielgrzymkowych Defontaines umieszcza także Fatimę, pisząc, że poza bazyliką i szpitalem jest to prawdziwa „pustynia osadnicza”. Zauważyć tu trzeba, że rozwój Fatimy w późniejszym okresie zasadniczo zmienił obraz tego ośrodka;

– ośrodki pielgrzymkowe efemeryczne (okresowe), w których tymczasowe osiedla miesz- kalne powstawały lub powstają w okresie świąt religijnych. Jako przykłady podaje m.in.:

1 Pielgrzymka jest interpretowana jako jeden z rytuałów przejścia. Pielgrzym znajduje się w stanie przejścio- wym, wyłączony z życia codziennego dąży do osiągnięcia wyższego stanu duchowego, do obcowania z Absolu- tem i bezpośredniego kontaktu z sacrum.

sanktuarium bogini Parvati w pobliżu Kolombo na Sri Lance, sanktuarium św. Tronda w Belgii, Bom-Jesus da Lapa w Brazylii czy Matki Bożej Rocio w Andaluzji;

– ośrodki pielgrzymkowe będące podstawą rozwoju miast pielgrzymkowych (np.: Lisieux, Asyż, Jerozolima, Santiago de Compostela, Waranasi).

D. Sopher (1967) problematykę miejsc świętych zawarł w rozdziale zatytułowanym

„Religijna organizacja przestrzeni”, w którym przedmiotem refeksji w kolejnych podroz- działach uczynił: świętą przestrzeń, święte terytorium, miejsca święte i religijne centra.

Całość liczy zaledwie kilka stron i koncentruje się na samym fakcie występowania miejsc świętych w danych religiach i sposobach ich powstawania. Perspektywa jest tu szeroka, od religii wymarłych czy plemiennych po religie uniwersalne. Siłą rzeczy są to więc roz- ważania raczej ogólnej natury. Sopher akcentuje pewne prawidłowości, które można za- obserwować porównując miejsca święte w różnych systemach religijnych, takie jak: po- wstawanie nowych miejsc sakralnych w miejscu dawnych czy podobne uwarunkowania genetyczne (np. wydarzenia mityczne, losy bohaterów religijnych) leżące u podstaw ich powstania. Pisząc o funkcji osadniczej miejsc świętych, zwraca uwagę, że nie zawsze miej- sca święte sprzyjały rozwojowi osadnictwa wokół nich, w niektórych kulturach stanowiły one odizolowane okręgi rytualne. Geografczne znaczenie miejsc świętych związane jest przede wszystkim z ruchem pielgrzymkowym i zachodzącymi za jego pośrednictwem procesami integracji oraz tworzenia sieci ogólnych powiązań, w tym administracyjnych (stolice państw np. w starożytnym Izraelu) czy handlowych. W swych rozważaniach przy- tacza zwłaszcza przykłady świętych miejsc hinduizmu czy islamu. Sanktuaria katolickie wspomina rzadko, przy okazji omawiania stolic religijnych (Rzym) czy rozwoju sieci szla- ków pielgrzymkowych (Santiago de Compostela). Ponadto wymienia niektóre z najwięk- szych katolickich ośrodków pielgrzymkowych.

C. Park (1994) miejscom świętym i pielgrzymkom poświęcił jeden z rozdziałów swej pracy. Jego zasługą jest przede wszystkim zwrócenie uwagi na samo pojęcie miejsca świętego. Zaprezentowany materiał ma charakter przeglądowy, autor nie proponuje wła- snych defnicji ani interpretacji. Przytacza defnicje miejsc świętych Jacksona i Isaaka oraz kategoryzację tych miejsc w ujęciu Jacksona i Henriego (1983)². W części poświęconej sanktuariom chrześcijańskim opiera się głównie na monografi Mary Lee i Sidneya No- lanów (1989). Pomimo, iż wartość poznawcza omawianego fragmentu książki ma raczej charakter wtórny, cenne jest choćby sygnalne uwzględnienie podbudowy teoretycznej.

G. Rinschede(1999) miejscom świętym poświęcił rozdział „Religia i turystyka”.

Przedstawił w nim zarys pielgrzymowania w najważniejszych religiach świata oraz głów- ne centra pielgrzymkowe tych religii.

W książce R. Matloviča (2001) sanktuaria wspomniane są jedynie przy okazji oma- wiania zjawiska pielgrzymowania.

2 Jackson i Henrie na przykładzie społeczności mormonów w USA wydzielili trzy kategorie miejsc świętych Są to: najbardziej święte – miejsca mistyczno-religijne (np. Ziemia Święta) wspólne dla całego chrześcijaństwa, homelands – miejsca sakralne tylko dla wyznawców danego wyznania (dla mormonów np. Utah) i historyczne miejsca święte związane z ważnymi wydarzeniami historycznymi dla wspólnoty religijnej.

A. Jackowski (2003) w Świętej przestrzeni świata szeroko omawia pielgrzymowanie w najważniejszych współczesnych religiach. Na tym tle prezentuje szereg sanktuariów, które analizuje głównie jako miejsca docelowe pielgrzymek. Miejscowościom o funkcji religijnej poświęcony jest oddzielny rozdział dotyczący osadnictwa. Autor wprowadził w nim bardzo istotny podział osiedli ze względu na ich znaczenie religijne. Na przykła- dzie wybranych sanktuariów ukazany jest też ich wpływ na rozwój miejscowości, przede wszystkim w aspekcie gospodarczym. Układ przestrzenny miejscowości wywołany istnie- niem sanktuarium, choć zaakcentowany przez autora, nie został szerzej omówiony.

Sanktuaria były także przedmiotem zainteresowań przedstawicieli innych dyscyplin geografi, zwłaszcza geografi miast i geografi turyzmu. Geografowie miast charaktery- zując różne typy jednostek miejskich najczęściej wydzielali ośrodki o funkcji religijnej, czy w węższym znaczeniu pielgrzymkowej. Maximilien Sorre (1952) funkcji duchowej (w pewnym sensie tożsamej z funkcją religijną) przypisywał duże znaczenie miastotwór- cze, zwłaszcza w okresie starożytnym. Według niego praktycznie nie istnieją miejscowości, w których funkcja religijna występuje w „czystej postaci”, łączy się ona często z funkcją administracyjną, polityczną czy handlową. W Lhasie władza duchowa skupiona w klasz- torach zdominowała władzę świecką (przed 1959 r.), podobnie jak w Rzymie przez całe wieki władza papieży. Zdecydowanie wiąże też funkcję duchową – zarówno w przeszłości jak i współcześnie – z ośrodkami pielgrzymkowymi, i to bez względu na wielkość ruchu pielgrzymkowego. Jednocześnie w pielgrzymkach do wielkich ośrodków pielgrzymko- wych autor ten upatrywał również źródło ich zamożności i prosperity.

Gabriele Schwarz (1959) w interesującej interpretacji wzajemnych relacji jednostek osadniczych i ośrodków kultowych wyodrębniła kilka typów miejscowości, o powstaniu których zadecydowały czynniki religijne. Zaliczyła do nich: Kultstätten czyli ośrodki kul- tu, Tempelsstädten rozumiane jako miasta świątynie, Klosterstädten – miasta klasztory oraz Wallfahrtsstätten – ośrodki pielgrzymkowe. W krajach chrześcijańskich najczęściej występują Kultstätten i Wallfahrtsstätten i tylko te ostatnie można uznać za miejscowości o wykształconej funkcji religijnej.

Zdaniem Jacqueline Beaujeu-Garnier i Georges Chabot (1971) funkcja religijna nadaje znaczenie miastu jedynie wówczas kiedy jest funkcją egzogeniczną. Wyrażać się to ma przyjazdami ludności do miasta w celach religijnych i dlatego wśród ośrodków religijnych szczególną rolę odgrywają miejsca pielgrzymek. Znamienne jest jednak to, że autorzy dosyć wybiórczo traktują te miejsca pielgrzymek, zaliczając do nich tylko naj- większe centra pielgrzymkowe. O ile można zgodzić się z tezą, że dla pełnienia funkcji religijnej nie ma znaczenia „[…] fakt, że miasto założone zostało w ramach jakiegoś ceremoniału religijnego, ani że o powstaniu jego zadecydowały więzi religijne łączące za- łożycieli […]” (Beaujeu-Garnier, Chabot 1971:186), o tyle przytoczony w tym kontekście przykład Salt Lake City jedynie jako miasta „rolników i kupców” jest wyraźnie chybiony.

Salt Lake City jest bowiem dla mormonów najważniejszym centrum kultowym i miej- scem docelowym licznych pielgrzymek wyznawców Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych Dni Ostatnich. Podobnie można polemizować ze stwierdzeniem autorów, mówiącym że

„[…] czasem pielgrzymki datują się od czasu narodzenia się religii, jak pielgrzymki do Jerozolimy i Mekki.”, podczas gdy najstarsze pielgrzymki Żydów do Jerozolimy przypa- dają na X w. p.n.e., kiedy to stała się ona stolicą starożytnego Izraela, zaś początki juda-

izmu – w zależności od przyjętego kryterium – to czasy Abrahama (ok. 2000 r. p.n.e.) lub okres po powrocie z niewoli egipskiej (XIII w. p.n.e.). Wracając do meritum, warto jeszcze odnotować następujące zdanie z tej pracy: „Miastami o funkcji religijnej są więc tylko te miasta, do których przybywają ludzie z zewnątrz dla celów religijnych” (s. 186).

Konsekwencją logiczną byłoby zatem uznanie za takowe wszystkich miast, do których przybywają pielgrzymi spoza danego miasta, czemu zresztą zdecydowanie zaprzecza dalszy wywód autorów. Pomimo tych uchybień wartość omawianej książki w zakresie problematyki związanej z sanktuariami i pielgrzymkami polega przede wszystkim na włączeniu tych zagadnień w nurt badań miast i wydzieleniu kategorii miast określanych jako ośrodki religijne.

W polskiej literaturze z zakresu geografi miast również nie zabrakło odniesień do uwarunkowań religijnych kształtujących strukturę i funkcje miast, chociaż same sanktuaria pojawiały się bardzo rzadko. Można to bezpośrednio wiązać z niewielkim w skali światowej odsetkiem miast, których powstanie, a zwłaszcza współczesne funkcje, są zdeterminowa- ne czynnikami natury religijnej. Maria Kiełczewska-Zaleska w Geografi osadnictwa wśród dzielnic funkcji specjalnych wyróżniła dzielnice związane z kultem religijnym. W opinii autorki są to te „w których dookoła zabytku kultowego rozrosła się cała dzielnica urzędów z nim związanych” (1976:154) oraz miejsca pątnicze z dużymi dzielnicami sakralnymi.

Przykładem pierwszych jest Lhasa, drugich: Lourdes i Częstochowa. Mamy zatem podane trzy znaczące ośrodki pielgrzymkowe, z których jedynie dwa ostatnie zaliczono do miejsc pątniczych. Nie wiadomo też co ma oznaczać termin „zabytek kultowy”, najprawdopodob- niej w Lhasie chodzi o Potalę (Pałac Dalajlamów), choć przecież jest to najświętsze miejsce w mieście, odwiedzane przez buddystów jako miejsce święte, nie zaś ze względu na jego walo- ry zabytkowe. Również przywołanie przez autorkę dużej dzielnicy sakralnej w Częstochowie i jej wielkiej roli w rozwoju miasta może budzić zastrzeżenia.

Funkcja religijna jako jedna z funkcji miejskich została omówiona w dziele Stani- sława Liszewskiego i Wiesława Maika Osadnictwo (2000), wydanym w ramach Wielkiej Encyklopedii Geografi Świata. Zdarzają się też prace najnowsze, w których – jak w nie- dawno wydanej monografi autorstwa Danieli Szymańskiej Geografa osadnictwa (2009) – ośrodki kultu zostały zupełnie pominięte.

Tematykę związaną z funkcją sakralną miast oraz wzajemnymi relacjami religia – miasto na gruncie polskim podjęli również m.in.: Zygmunt Górka (2004) i Jan Łobo- da (2005). W tym kontekście należy jeszcze wymienić pracę zespołową, zrealizowaną w ośrodku łódzkim, poświęconą roli wyznań religijnych w kształtowaniu przestrzeni miejskiej Łodzi (Dzieciuchowicz, Klima, Mordwa, Retkiewicz 2004). W 2011 r. ukaza- ła się także rozprawa habilitacyjna Ewy Klimy Przestrzeń religijna miasta. Badania sfery sacrum w mieście w ramach nowej geografi humanistycznej prowadzili również Dobie- sław Jędrzejczyk (2004) i Mikołaj Madurowicz (2002).

Krytyczne uwagi odnoszące się do niektórych stwierdzeń zawartych w powyżej przytaczanych pracach w żaden sposób nie miały na celu umniejszenia wartości tych opracowań, powszechnie uznanych i wpisanych trwale w dorobek geografi. Zamiarem autorki niniejszej pracy było jedynie wskazanie, że tematyka sanktuariów i ośrodków pielgrzymkowych stanowi pole badawcze wymagające głębszego zainteresowania, przede wszystkim ze strony geografów religii. Chaos pojęciowy i idąca jego śladem dowolność

terminologiczna są bowiem przenoszone do innych dyscyplin badawczych. Wprawdzie większość wspomnianych studiów to opracowania o historycznym już znaczeniu, jednak zarysowany problem pozostaje nadal aktualny.

W dotychczasowych badaniach zarówno z zakresu geografi religii jak i innych dzie- dzin geografcznych podejmujących tematykę miejsc świętych zwracano uwagę przede wszystkim na następujące problemy:

– genezę i występowanie miejsc świętych w różnych religiach;

– wpływ pielgrzymek na powstawanie i rozwój miejscowości (w skali globalnej wskazując przede wszystkim największe centra pielgrzymkowe);

– zasięg oddziaływania ośrodków pielgrzymkowych i strukturę ruchu pielgrzymkowego.

W sposobie ujęcia problematyki związanej z sanktuariami geografowie rzadko wy- chodzili jednak poza formalny opis zjawiska, nie dążąc do przedstawienia spójnych kon- strukcji teoretycznych i ogólnych mechanizmów determinujących powstawanie i funk- cjonowanie sanktuariów w określonej przestrzeni. Wiele prac miało charakter bardziej przyczynkarski bez teoretycznego opracowania podejmowanych zagadnień. Autorzy wy- bierali jedynie pewne aspekty związane z funkcjonowaniem sanktuarium, skupiając się na prezentacji zebranego w tym zakresie materiału faktografcznego. Z geografcznego punk- tu widzenia wyróżniano święte miasta, rzeki czy góry, a charakterystyka ośrodka kultowe- go najczęściej sprowadzała się do wymienienia najważniejszych budowli sakralnych.

Organizacja przestrzeni w obrębie sanktuariów nie stanowiła dotąd odrębnego przedmiotu studiów geografcznych. Podobnie jak organizacja przestrzeni miejskiej wy- nikająca z istnienia w nim sanktuarium. Wprawdzie wielu geografów dostrzegało od- działywanie sanktuarium na struktury przestrzenne miasta, ale był to temat drugorzędny, najczęściej sprowadzany do bardzo ogólnych stwierdzeń. W pracach poświęconych poje- dynczym ośrodkom pielgrzymkowym podkreślano wpływ sanktuarium na miejscowość, wyróżniając jej typowe cechy, zabrakło jednak badań o charakterze kompleksowym – sys- tematyzującym i podsumowującym.

Dotychczasowe studia poświęcone sanktuariom można podzielić na trzy grupy:

– prace ogólne z zakresu geografi religii, w których zazwyczaj jeden z rozdziałów poświę- cano zjawisku pielgrzymowania i sanktuariom. Są to opracowania syntetyzujące, a więc z założenia traktujące sanktuaria jako jeden z wielu omawianych problemów badawczych;

– prace poświęcone zasadniczo zjawisku pielgrzymowania. W tego typu opracowaniach podmiotem były przede wszystkim pielgrzymki, rozpatrywane w kontekście religijnym, społecznym i kulturowym. Tematyka pielgrzymowania została dokładnie i wyczerpują- co przedstawiona w szerokiej perspektywie historycznej i przestrzennej w wielu religiach świata. Nie pominięto również sanktuariów jako punktu docelowego pielgrzymowania.

Wypracowane koncepcje teoretyczne i metodologiczne dotyczyły jednak głównie same- go zjawiska pielgrzymowania;

– prace, których zasadniczym tematem badawczym były sanktuaria. Jest to bardzo zróżnico- wana grupa, w której można wyróżnić przede wszystkim opracowania monografczne.

Badania geografczne dotyczyły też sieci ośrodków pielgrzymkowych funkcjonu- jących na danym obszarze. W zależności od przyjętej skali przestrzennej uwzględniano ośrodki o różnym zasięgu oddziaływania. W skali globalnej były to ośrodki o najwyż- szej randze, głównie międzynarodowej i krajowej. W przypadku mniejszych obszarów

dołączano także ośrodki regionalne, a nawet lokalne. Na uwagę zasługują zwłaszcza ba- dania geografów amerykańskich poświęcone sanktuariom chrześcijańskim w Europie (Nolan M.L. 1988; Nolan M.L., Nolan S. 1989).

1.3. Cel i hipotezy pracy

Inspiracją do powstania tej pracy były wieloletnie badania prowadzone w polskich i za- granicznych sanktuariach oraz istniejąca na ten temat literatura zarówno naukowa jak i popularno-naukowa. Przegląd literatury – zwłaszcza geografcznej – na temat sanktu- ariów pozwolił zauważyć brak wspomnianego nurtu morfologicznego (strukturalnego) w problematyce miejsc świętych. W pracach historycznych zwłaszcza dotyczących staro- żytności często przytaczane są opisy ośrodków kultowych, dzięki którym można odtwo- rzyć strukturę sanktuarium i obraz kreowanej przez nie przestrzeni świętej.

Krytyka i w konsekwencji coraz wyraźniejsze odejście od (tradycyjnego) kierunku pozytywistycznego w geografi spowodowały przeniesienie zainteresowań badawczych na inne pola poznawcze. Wyodrębniająca się w latach 40. XX w. geografa religii również nie pozostała obojętna na nowe prądy. W efekcie zabrakło – można powiedzieć elemen- tarnych dla omawianej tematyki – badań określających czym jest w sensie geografcznym (jako obiekt geografczny) samo sanktuarium. O ile istnieją wykładnie religioznawcze i teologiczne terminu „sanktuarium”, o tyle trudno byłoby wskazać rozumienie tego po- jęcia przez geografów religii. Niewątpliwie przydatne rozważania religioznawcze i teolo- giczne koncentrują się na wymiarze duchowym sanktuariów, sfera materialna odgrywa w nich mniejszą rolę. Natomiast przyjęta przez Kościół katolicki defnicja sanktuarium wyraźnie określa pewne jego wyznaczniki formalne. Dlatego też jednym z podstawo- wych celów niniejszej pracy jest ukazanie tego wycinka przestrzeni geografcznej jaki zajmuje sanktuarium. Wydaje się to racjonalne bowiem w porządku epistemologicznym należy po pierwsze poznać przedmiot zainteresowań, a dopiero później analizować jego oddziaływanie. W badaniach geografcznych zajmujących się sanktuariami nie powin- no też zabraknąć miejsca dla samej przestrzeni sanktuaryjnej, sposobu jej organizacji i mechanizmów funkcjonowania. Pominięcie czy tylko fragmentaryczne potraktowanie tego zagadnienia w dotychczasowych studiach spowodowało szereg nieścisłości i roz- bieżności. Pisząc o sanktuariach w wymiarze przestrzennym najczęściej zalicza się do nich świątynie lub główny obiekt kultu, pomijając inne obiekty znajdujące się na tere- nie sanktuaryjnym, należące do niego w sensie funkcjonalnym i również przestrzennym.

Jeszcze większy problem pojawia się, gdy w ramach kompleksu sakralnego znajduje się kilka świątyń. Czy wszystkie stanowią jedno sanktuarium, czy tylko te z jakichś powo- dów najważniejsze, czy może jest to nie jedno ale kilka sanktuariów. Tak różne podej- ście nasunęło konieczność sprecyzowania i ujednolicenia samego terminu sanktuarium i określenia jego granic, co może okazać się przydatne nie tylko w naukach geografcz- nych, ale i w szerszym zakresie.

Organizacja przestrzenna sanktuarium wynika i podporządkowana jest pełnionym przez nie funkcjom. Stąd konieczność włączenia w tematykę pracy rozdziału poświęcone-

go tym funkcjom, tym bardziej, że w dotychczasowych studiach geografcznych akcento- wano jedynie funkcję pielgrzymkową, pomijając lub marginalnie traktując pozostałe.

Sanktuarium należałoby rozpatrywać co najmniej w dwóch podstawowych wymia- rach: jako konkretne miejsce w przestrzeni geografcznej oraz jako instytucję (podmiot) kreującą określoną przestrzeń społeczną. Dopiero takie rozdzielenie, a z drugiej strony uwzględnienie obydwu aspektów pozwala na komplementarny ogląd tego, co nazywamy sanktuarium. Zatem sanktuarium to i miejsce, i znajdujący się w nim ludzie. Korzystając z doświadczeń badawczych geografi turyzmu można by, dla przybliżenia, analogicznie posługiwać się pojęciami przestrzeni sanktuaryjnej, której zasadniczym elementem jest ruch pielgrzymkowy. Podstawowym walorem tej przestrzeni jest walor religijny, któremu często towarzyszą także inne walory, głównie kulturowe.

Autorka pracy postawiła sobie dwa zasadnicze cele poznawcze:

– przedstawienie organizacji przestrzennej sanktuarium i jej uwarunkowań genetycznych, lokalizacyjnych i funkcjonalnych;

– ukazanie oddziaływania sanktuarium na strukturę przestrzenną miasta i jego organi- zację.

Dodatkowo podjęto próbę określenia miejsca sanktuarium w mieście, wzorując się na badaniach funkcji w ujęciu neofunkcjonalnym (Suliborski 2010).

Tak sformułowane cele wymagają pewnych wyjaśnień. Otóż ze względu na tematykę pracy badano strukturę organizacyjną sanktuariów położonych w miastach lub w bliskiej odległości od nich i zaliczanych do miast – jak ma to miejsce w Lewoczy. Autorka jest jednak świadoma, że sanktuaria zlokalizowane na terenach pozamiejskich wykazują po- dobną strukturę organizacyjną i funkcjonalną. Dlatego też zaproponowane modele doty- czące sposobu organizacji przestrzeni sanktuaryjnej mają bardziej uniwersalny charakter i wydaje się, że w przyszłości będzie je można zastosować do wielu sanktuariów, nie tylko położonych poza miastami, ale także w innych religiach.

Oddziaływanie sanktuarium na miasto w dotychczasowych pracach geografcznych traktowane było bardzo fragmentarycznie i autorzy rozpatrywali w tym zakresie różne aspekty, np. wpływ na rozwój demografczny czy rozwój gospodarczy. Zastanawiając się nad sposobem ujęcia tego zagadnienia w kontekście organizacji przestrzeni autorka zde- cydowała się prześledzić oddziaływanie sanktuarium właśnie na struktury przestrzenne miast. Wynikało to zarówno ze znaczenia poruszanego problemu jak i możliwości prze- prowadzenia w tym zakresie studiów porównawczych w oparciu o zebrane materiały. Po- zwoliło to bowiem na wprowadzenie jednolitych kryteriów i osiągnięcie porównywalnych i obiektywnych wyników.

Badane sanktuaria położone są w miastach o różnej wielkości i różnych funkcjach.

Postawały w różnych okresach czasu. W niektórych miastach są jedynym elementem przy- ciągającym pielgrzymów i turystów, w innych jednym z wielu. Tak duża różnorodność w powiązaniu z silną, wewnętrzną barierą informacyjną spowodowały konieczność wy- pracowania drogi możliwej do przyjęcia dla wszystkich badanych sanktuariów. Ani wskaź- nik rozwoju ludności miasta ani wskaźniki rozwoju gospodarczego nie zawsze dadzą się bowiem wprost zastosować do omawianych zagadnień, a czasami mogą wręcz prowa- dzić do fałszywych wniosków. Przykładowo, silny rozwój ludności Częstochowy nastąpił

w wyniku uprzemysłowienia miasta, a nie rozwoju funkcji pielgrzymkowej. Sanktuarium w Paryżu mające rangę międzynarodową w żaden sposób nie wpłynęło na rozwój Paryża, nie należy też do największych atrakcji tej metropolii. Niewątpliwie w małych miejsco- wościach, w których funkcja pielgrzymkowa jest podstawową funkcją egzogeniczną, ich rozwój jest w znacznym stopniu bezpośrednią konsekwencją rozwoju sanktuarium. Naj- większe z tych ośrodków zostały już opisane w literaturze przedmiotu.

Nie chcąc powielać wcześniejszych prac i dążąc do przedstawienia prawidłowości i ogólnych mechanizmów warunkujących wzajemne relacje między sanktuarium a mia- stem zdecydowano się pokazać sanktuarium jako podmiot odpowiednich działań w mie- ście znajdujących odzwierciedlenie w organizacji ich przestrzeni i przekładających się na łatwą do odczytania sferę materialną.

W odróżnieniu od dotychczasowych studiów w niniejszej pracy w toku postępo- wania badawczego zalążkiem i centrum badań uczyniono sanktuarium, a nie jak dotąd miasto. Wychodząc z takiego założenia uwzględniono dwa podstawowe czynniki: czas i przestrzeń, rozumiane jako mierzalne i obiektywne. W ujęciu dynamicznym zwrócono uwagę na rolę sanktuarium w procesie powstawania i rozwoju miejscowości i miasta. We współczesnej przestrzeni miejskiej wyodrębniono oddziaływanie w najbliższym otoczeniu sanktuarium – oddziaływanie w skali mikro oraz dalsze nazwane oddziaływaniem w skali mezo, a ponadto szerokie oddziaływanie na strukturę przestrzenną miasta określane jako oddziaływanie w skali makro. Przy oddziaływaniach tych brano pod uwagę te artefakty materialne, które w przestrzeni powstały na skutek istnienia sanktuarium oraz te, które z różnych przyczyn wykazują z nim związek. Przeprowadzone badania pozwoliły spojrzeć na sanktuarium jako organizatora przestrzeni zarówno w perspektywie historycznej jak i współczesnej. Pominięcie kryteriów ilościowych i zastosowanie w przeprowadzanych analizach głównie kryteriów jakościowych w niczym nie umniejsza jakości badań. Zgod- nie z postulatami nowoczesnej geografi społeczno-ekonomicznej, w tym geografi religii, jej zadaniem jest nie tylko dostrzeżenie i opisanie, lecz przede wszystkim zrozumienie zachodzących zjawisk.

Tematyka pracy mieści się w nurcie badań geografcznych związanych z organizacją przestrzeni miejskiej. Jak dotąd sanktuaria nie były uwzględniane w tego typu pracach.

W 2010 r. ukazała się książka Anity Wolaniuk dotycząca roli uniwersytetów w or- ganizacji przestrzeni miasta. Autorka prześledziła rozwój uniwersytetów w skali euro- pejskiej, co określiła jako podejście makroskalowe oraz w skali miasta – podejście mi- kroskalowe. O ile jest to możliwe i zasadne w przypadku uniwersytetów, o tyle trudno byłoby powtórzyć podobne potraktowanie tematu w przypadku sanktuariów. Wynika to zarówno ze skali zjawiska jak i stanu zachowania materiałów archiwalnych. Badania doty- czące odtworzenia sieci sanktuariów w różnych okresach historycznych, które podjęli No- lanowie (1989) i zebrany w nich materiał pozwolił na zlokalizowanie kilku tysięcy sank- tuariów funkcjonujących w różnych państwach Europy Zachodniej. Odtworzenie pełnej sieci sanktuariów europejskich wymaga z pewnością podjęcia dalszych szczegółowych studiów historycznych w pozostałych krajach Europy, a ich obecny stan nie jest na tyle zadowalający, aby w pełni pokazać omawiane zjawisko. Przykładowo tylko na terenie Kar- pat Polskich funkcjonowało w latach 1772–1990 ponad 100 sanktuariów (Sołjan 2002), a obecnie w Polsce jest ich ponad 500. Dlatego w tej pracy postanowiono zrezygnować

z takiego ujęcia, pokazującego stan ilościowy sanktuariów w różnych przekrojach histo- rycznych. Ponadto zachowany materiał dokumentacyjny tylko w niektórych przypadkach pozwala na precyzyjne odtworzenie zasięgu oddziaływania sanktuarium, a tym samym ustalenia jego rangi. Należy pamiętać, że systematyczne dane statystyczne dotyczące ru- chu pielgrzymkowego zaczęto archiwizować dopiero w XX w. i to tylko w największych ośrodkach pielgrzymkowych. Do tej pory wiele sanktuariów nie prowadzi żadnej reje- stracji ruchu pielgrzymkowego, a w ofcjalnych źródłach statystycznych również nie ma informacji na temat wielkości ruchu pielgrzymkowego. Ukazanie kształtowania się sieci ośrodków sanktuaryjnych w krajach Europy jest z pewnością interesującym problemem badawczym, jednak skala zjawiska powoduje, że byłby to temat na odrębne opracowanie naukowe poświęcone wyłącznie tej tematyce.

Rezygnując więc z omawiania rozwoju sieci ośrodków pielgrzymkowych w Euro- pie, autorka za cel swej pracy obrała pokazanie, w jaki sposób sanktuarium może od- działywać na przestrzeń i sposób jej organizacji. Analizując największe katolickie ośrodki pielgrzymkowe we współczesnej Europie postanowiła prześledzić ten proces na przykła- dzie sanktuariów zlokalizowanych w ośrodkach miejskich. Wybór ten był podyktowany z jednej strony faktem, że zdecydowana większość sanktuariów o zasięgu międzynarodo- wym funkcjonuje w miastach (ryc. 1.1), a poza tym śledząc proces historyczny rozwoju sanktuariów widzimy, że w przypadku ośrodków o największym zasięgu oddziaływania często były one czynnikiem miastotwórczym lub też aktywizującym rozwój miasta. Spo- śród największych ośrodków pielgrzymkowych w dzisiejszej Europie Zachodniej i Środ- kowej tylko nieliczne ośrodki położone są wsi. Należy tutaj wymienić przede wszystkim Medjugorje (Bośnia i Hercegowina), a w Polsce Licheń. Zarówno sposób organizacji prze- strzeni sanktuaryjnej jak i procesy mające miejsce w otaczającej sanktuarium przestrzeni są tutaj podobne do zachodzących w innych znaczących ośrodkach, które z czasem do- prowadziły do uzyskania przez te ostatnie statusu miasta. Sanktuaria te znajdują się jesz- cze w fazie intensywnego rozwoju i trudno dzisiaj wyrokować, jaki kierunek tego rozwoju zostanie obrany. Można tutaj przywołać przykład Fatimy, która prawa miejskie uzyskała stosunkowo niedawno, czy Mariazell, miejscowości z narodowym sanktuarium Austrii powstałym w XIII w., która ofcjalnie stała się miastem dopiero w 1984 r. Podobnie dzięki sanktuarium rozwinęło się Knock, niewielka miejscowość w Irlandii, nieznana zupełnie w momencie objawień w 1879 r., obecnie małe miasteczko z własnym lotniskiem między- narodowym i rozległą strefą sakralną stanowiącą jego centrum. W wybranej grupie dwu- dziestu największych katolickich sanktuariów Europy znalazły się sanktuaria położone w kilku krajach, w miastach o różnej wielkości i o różnym rodowodzie (tab. 1.1).

Taki dobór pozwolił na prześledzenie zjawiska oddziaływania sanktuarium w za- leżności od czasu powstania miasta i samego ośrodka oraz pełnionych przez nie funkcji.

Inaczej bowiem przejawia się wpływ sanktuarium w małym miasteczku czy miejscowości, a inaczej w mieście dużym i metropolii. Interesujące z punktu widzenia geografi religii było zwłaszcza określenie w jaki sposób sanktuaria kształtują krajobraz kulturowy miast i jaką rolę w nim pełnią. Ponieważ w wybranej grupie znalazły się sanktuaria powstałe w różnych okresach historycznych można było przeanalizować zmiany jakie zachodzą w sposobie zagospodarowania przestrzeni sanktuaryjnej w zależności od zmieniającej się sytuacji społecznej i rozwoju cywilizacyjnego.

Ryc. 1.1. Największe sanktuaria katolickie w Europie

Źródło: opracowanie własne na podstawie A. Jackowski, 2003, Święta przestrzeń świata oraz ofcjalnych danych podawanych przez sanktuaria.

Tab. 1.1. Charakterystyka wybranych miast sanktuaryjnych (2010 r.)

a z przysiółkami; ^b w granicach administracyjnych miasta

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych podawanych przez ofcjalne urzędy statystyczne poszczególnych krajów oraz diecezje.

Główne hipotezy pracy ujęto następująco:

1. Sanktuarium ze względu na swoją specyfkę oddziaływuje na otaczającą je prze- strzeń, porządkując ją i wymuszając jej odpowiednią organizację.

2. Sposób organizacji przestrzeni w sanktuariach ulega istotnym zmianom spowo- dowanym przede wszystkim uwarunkowaniami społecznymi. Wraz ze zmieniającymi się warunkami pielgrzymowania zmienia się standard obsługi pielgrzymów, co przejawia się coraz bardziej zróżnicowaną i rozbudowaną strukturą przestrzenną ośrodków sanktu- aryjnych.

3. Funkcja pielgrzymkowa sanktuarium może prowadzić do wykształcenia się wokół nich obszarów (stref) nastawionych głównie na obsługę pielgrzymów i często pełniących funkcje komplementarne w stosunku do sanktuarium. Ich powstanie zależy głównie od rangi sanktuarium, natomiast charakter i struktura również od czasu powstania sanktu- arium i jego lokalizacji w mieście.

4. Sanktuarium może mieć wpływ na organizację przestrzenną także pozostałych części miasta poprzez powstawanie obiektów i instytucji, a nawet całych dzielnic funkcjo- nalnie z nim związanych.

Zasadne wydają się pytania: czy na podstawie dokonanego wyboru dwudziestu największych katolickich sanktuariów w Europie można wnioskować o prawidłowo- ściach i uwarunkowaniach oddziaływania sanktuariów na rozwój miast oraz czy w przy- padku mniejszych sanktuariów zachodzą podobne zjawiska i w jakiej skali. Starano się w tej pracy pytań tych nie pozostawiać bez odpowiedzi, wprowadzając w razie potrzeby szerszą perspektywę omawianych zjawisk i przytaczając również przykłady sanktuariów spoza wspomnianej grupy, głównie z terenu Polski. Zdaniem autorki tej pracy pozwala to na bardziej kompleksowe potraktowanie tematu i odpowiednie ukazanie omawianej grupy na tle pozostałych sanktuariów. Z drugiej strony, zdając sobie sprawę, że omawia- jąc dwadzieścia sanktuariów w pracy, która z założenia nie ma być monografą żadnego z nich, wchodzi się na pewien stopień uogólnienia i generalizacji przedstawianych zja- wisk, autorka postanowiła każde z głównych dla pracy zagadnień zaprezentować szcze- gółowo w dwóch sanktuariach i miastach: Lourdes i Częstochowie. Taki zabieg nie był podyktowany analizą porównawczą tych tak różnych pod wieloma względami ośrodków, chociaż ich wybór wynikał w dużym stopniu właśnie z ich odmienności. Chodziło bo- wiem o pokazanie z jednej strony różnych ośrodków, a z drugiej takich, które do pewne- go stopnia można by uznać za reprezentatywne dla całej omawianej grupy.

Sanktuarium jasnogórskie swymi początkami sięga średniowiecza i przez wieki ukształtowało się jako polskie sanktuarium narodowe. Podobny charakter mają sanktu- aria w Mariazell, Einsiedeln, Altötting i Loreto. Z kolei Lourdes reprezentuje sanktuaria nowożytne powstające od połowy XIX w., wyróżniające się dzisiaj zdecydowanie swą or- ganizacją przestrzenną (podobnie jak San Giovanni Rotondo i Knock). Odzwierciedle- niem narodowego charakteru sanktuarium jest wysoki odsetek pielgrzymów krajowych, w przeciwieństwie do Lourdes, Fatimy czy San Giovanni Rotondo, gdzie dominują piel- grzymi zagraniczni. Sanktuaria te różni także wielkość miasta, w którym funkcjonują.

Częstochowa jest miastem dużym, wielofunkcyjnym, zaś Lourdes miasteczkiem nasta- wionym głównie na obsługę ruchu pielgrzymkowego. Ukazanie zjawisk związanych z po- wstaniem i rozwojem sanktuarium w tak odmiennych warunkach pozwala zarówno na

uchwycenie pewnych ogólnych tendencji zachodzących w rozwoju największych sanktu- ariów Europy, jak i na wykazanie ich indywidualnego charakteru i odrębności.

1.4. Metodologia i metody badań

Geografa religii jako subdyscyplina geografi społeczno-ekonomicznej stosuje metody typowe dla tej dziedziny, głównie opis (Sagan 2000). Charakter omawianych zjawisk wy- magał podejścia analitycznego, a w końcowej fazie syntetycznego, pozwalającego sformu- łować wnioski natury ogólnej. Ze względu na dynamikę i zmienność szeregu procesów konieczne było także uwzględnienie czynników historycznych i przeprowadzenie anali- zy dynamiczno-porównawczej. Prezentowana praca jest pracą z zakresu geografi religii i powinna opierać się na metodologii wypracowanej przez tę subdyscyplinę, tymczasem w geografi religii szereg prac pomija zupełnie (lub jedynie wzmiankuje) problemy me- todologiczne. Jedynie G. Rinschede we wstępie do prac studialnych (1985, 1988, 1995) poświęconych ośrodkom pielgrzymkowym podkreśla znaczenie nowoczesnej metodo- logii badań, polegającej na ukazaniu trzech grup podmiotowych warunkujących rozwój sanktuarium. Podejście tego geografa religii stało się niezwykle pomocne i w pełni zosta- ło wykorzystane w niniejszej pracy. Przyjęty klasyczny paradygmat badawczy pozwolił na wykorzystanie metod stosowanych zarówno w geografi osadnictwa, jak i geografi turyzmu. Poza metodami typowymi dla nauk geografcznych ze względu na interdyscy- plinarny charakter pracy wykorzystano także metody stosowane w naukach humani- stycznych, zwłaszcza religioznawczych i socjologicznych. Podejście religioznawcze było konieczne dla zrozumienia samego zjawiska świętości, w kręgu którego mieści się poję- cie sanktuarium.

W pracy podjęto także próbę określenia funkcji sanktuarium w nawiązaniu do geo- grafcznych badań funkcjonalnych. Badania funkcji należą do klasycznych badań geo- grafcznych rozwijających się już od XVIII wieku.

Na trwałe do literatury przedmiotu weszły teoria ośrodków centralnych Christalle- ra czy teoria bazy ekonomicznej. Stosowano je przede wszystkim przy określaniu funkcji miast czy zespołów miejskich. W odniesieniu do sanktuariów próbę taką podjęli A. Jac- kowski i I. Sołjan (2008a) W ostatnich dekadach pojawiło się nowe ujęcie funkcjonalne uwzględniające poza czynnikami ekonomicznymi również inne uwarunkowania funkcji.

W polskiej literaturze program badań neofunkcjonalnych wprowadził Andrzej Su- liborski (2010). Zdaniem tego autora przy określaniu funkcji miasta (miejsca) należy brać pod uwagę trzy grupy czynników: morfologiczne, ekonomiczne i społeczne. Ta- kie rozumienie funkcji wydało się możliwe do zastosowania w przypadku sanktuariów.

O ile pierwsza grupa czynników wiąże się z organizacją przestrzeni, o tyle oddziaływa- nie ekonomiczne czy społeczne wymagało już podjęcia dodatkowych badań. Przepro- wadzono je dla wyłącznie dla Częstochowy i Lourdes, traktując je jako badania pilota- żowe i modelowe pozwalające opracować i jednocześnie skonfrontować zaproponowaną procedurę badawczą w odniesieniu do będących podmiotem tej pracy obiektów. Włą- czenie problematyki związanej z funkcjami sanktuarium ma jedynie wzbogacić i po- szerzyć omawianą tematykę, zaprezentowany sposób badania funkcji sanktuarium sta-

nowi jedynie przyczynek do dalszych badań i w żaden sposób nie wyczerpuje tematu.

Interesujące wydało się przeprowadzenie tego typu badań na gruncie geografi religii i było to podyktowane zarówno uzyskanymi wynikami badań dotyczącymi Lourdes i Częstochowy, jak i chęcią zwrócenia szerszej uwagi na podjęty problem. Należy tutaj jeszcze wymienić obiektywne ograniczenie dostępności do wielu ofcjalnych danych sta- tystycznych, których wiele sanktuariów nie posiada lub ich nie udostępnia i stąd często spotykana bariera informacyjna. Z kolei badania ankietowe, które posłużyły omówieniu znaczenia sanktuarium dla mieszkańców miast, wymagały wyboru stosunkowo dużej reprezentatywnej grupy respondentów i we wskazanych wyżej dwóch ośrodkach były możliwe do przeprowadzenia dzięki pomocy odpowiednich instytucji miejskich i ko- ścielnych, a często także osób prywatnych.

Zgodnie z postulatami geografi społeczno-ekonomicznej i nowymi koncepcjami teoretycznymi, w omawianiu procesów geografcznych naczelną rolę przypisuje się czło- wiekowi jako kreatorowi użytkowanej przestrzeni i środowiska. To człowiek jest przy- czyną sprawczą i ostateczną szeregu procesów, a jego zachowanie kształtuje określone relacje, także te natury przestrzennej. W socjologii i antropologii, ze względu na liczne i różnorodne role pełnione przez człowieka w różnych dziedzinach i sferach życia, co- raz powszechniej używa się takich terminów jak: scena i aktorzy. Stosowanie tych pojęć obserwuje się również w naukach geografcznych. Zabieg taki ma sens o tyle, o ile znaj- duje uzasadnienie w przyjętej koncepcji światopoglądowej i celowości naukowej. Można oczywiście nadać zachodzącym w przestrzeni sanktuaryjnej zjawiskom i relacjom pewne formy teatralizacji i według nich przypisać odpowiednie role biorącym udział w „spekta- klu” uczestnikom, jednak wydaje się, że jest to domena poznawcza często wykraczająca poza ramy wyznaczone geografi, możliwa do zastosowania w dziedzinach nastawionych na zgłębianie sfery emocjonalnej i psychicznej człowieka oraz jego kondycji kulturowej.

Pozostając zatem przy tradycyjnym wzorcu roli człowieka w badaniach geografcznych w tej pracy nie rezygnując z paradygmatu antropocentrycznego, postanowiono nie wpro- wadzać wyżej wymienionych pojęć, bowiem ich wprowadzenie wymagałoby – zdaniem autorki – weryfkacji stopnia utożsamienia (autentyczności) owych aktorów z przyjętą rolą i określenia innych, szczegółowych założeń badawczych.

W celu pozyskania materiałów źródłowych niezbędna była kwerenda w wybranych ośrodkach sanktuaryjnych. Badania terenowe przeprowadzono w kilku etapach, w latach 2005–2010. Ich realizacja odbywała się początkowo w ramach projektu badawczego Kra- jobraz i sacrum. Czynniki i procesy kształtowania krajobrazu sakralnego na przykładzie wybranych kultur i religii, kierowanego przez prof. dr hab. Antoniego Jackowskiego.

Inwentaryzacja terenowa objęła wówczas głównie sanktuaria na terenie Włoch, Francji, Hiszpanii i Niemiec. Wykorzystywano także wyjazdy konferencyjne i seminaryjne (Fatima, Kevelaer, Lourdes), a część badań zrealizowano podczas wyjazdów prywatnych. Zapoznanie się z dokumentacją gromadzoną w sanktuariach wskazywało na duże różnice w sposobie zbierania danych przez każde z nich i różnice w ich rejestracji. Dodatkową przeszkodą była podkreślana już w tej pracy bariera informacyjna, gdyż w wielu miejscach zadawane pytania pozostawały bez odpowiedzi. Najbardziej otwartym sanktuarium okazało się Lourdes, co w znacznym stopniu zdecydowało o jego wyborze do badań szczegółowych. Czterokrotny

pobyt w Lourdes pozwolił autorce na zebranie materiału pozwalającego omówić funkcjono- wanie sanktuarium wieloaspektowo, w różnych odniesieniach. Dopełnieniem były wywiady informacyjne w Urzędzie Miasta i innych instytucjach powiązanych z sanktuarium. Warto podkreślić, że Lourdes jest jedynym sanktuarium katolickim publikującym na łamach ogól- nodostępnego czasopisma „Lourdes Magazine” swój budżet. Zebrany w Lourdes materiał archiwalny i statystyczny, znacznie bogatszy w porównaniu z innymi ośrodkami, okazał się niezwykle cenny w kontekście celu tej pracy.

Istotną metodą dla określenia roli sanktuarium dla mieszkańców Lourdes i Często- chowy były badania ankietowe. W Częstochowie przeprowadzono je na próbie 1200 osób, w Lourdes 250. W Częstochowie zrealizowano także badania kwestionariuszowe wśród piel- grzymów (850 osób), a w Lourdes krótkie sondaże dotyczące zasięgu obszaru penetracji pielgrzymów. Te ostatnie przeprowadzono również w wybranych do badań sanktuariach.

Cennym źródłem informacji były materiały udostępnione przez Urząd Miejski Częstochowy z realizowanego w latach 2004-2006 europejskiego projektu Coesima (w ra- mach Interreg III C Południe) Współpraca miast ważnych ośrodków europejskich. Była to inicjatywa podjęta w celu utworzenia trwałej sieci siedmiu miast sanktuaryjnych, dążąca do lepszego zorganizowania działalności turystycznej w tych ośrodkach oraz podkreśle- nia ich roli w rozwoju gospodarczym i społecznym regionów. W projekcie uczestniczyły:

Lourdes Développement - jako partner wiodący, miasta: Altoetting, Loreto i Częstochowa oraz Regionalne Biuro Turystyczne z Leiria Fatima, Muzeum Pielgrzymstwa w Santiago de Compostela i Prefektura z Patmos.

1.5. sanktuarium – ujęcie terminologiczne

1.5.1. Religioznawcza koncepcja miejsca świętego

Sanktuarium w ujęciu religioznawczym może być utożsamiane z każdym miejscem świętym lub mogą to być jedynie miejsca święte o pewnych określonych atrybutach.

W naukach religioznawczych częściej spotykamy się z pojęciami świętego miejsca i świę- tej przestrzeni niż z pojęciem sanktuarium. Terminy te często stosowane są zamiennie i zazwyczaj przyjmuje się ich semantyczną tożsamość, trudno więc znaleźć wyraźne def- nicyjne rozróżnienie miejsca świętego i sanktuarium.

Pomimo podkreślanej przez religioznawców strukturalnej jednorodności wszyst- kich miejsc świętych, niektóre z nich nazywają oni miejscami szczególnie świętymi, miej- scami łaski, które od wieków przyciągają pielgrzymów (Leeuw 1997). W każdym przypad- ku są to miejsca o wyjątkowym nagromadzeniu mocy i świętości i o ile nie jest możliwe jakościowe ich różnicowanie, o tyle możliwa jest ich hierarchizacja, która wprost wynika z różnego stopnia koncentracji sacrum.

W najważniejszych pracach religioznawczych dotyczących jego przejawów przed- miotem badawczym uczyniono przede wszystkim świętą przestrzeń. Widoczne jest to chociażby w klasycznych i mających współcześnie fundamentalne znaczenie pracach wy- bitnych religioznawców: Gerardusa van der Leeuwa (1997) i Mircei Eliadego (1993, 1999).

Wypracowana przez nich koncepcja świętej przestrzeni została szeroko przyjęta zarówno w religioznawstwie jak i innych dyscyplinach zajmujących się tą problematyką i dlatego zostanie ona przybliżona w tej pracy.

Święta przestrzeń defniowana jest jako przestrzeń, w której przejawia się sacrum (Eliade 1999) czy też objawia się moc (Leeuw 1997). Zasadniczo ma ona sens tylko dla czło- wieka religijnego, bowiem człowiek niereligijny odbiera przestrzeń jako homologiczną, bez zasadniczych różnić jakościowych. Z punktu widzenia człowieka religijnego przestrzeń jest zatem heterogeniczna, a o jej zróżnicowaniu decyduje obecność miejsc świętych.

Przekształcenie miejsc świeckich w miejsca święte zachodzi na skutek objawie- nia się świętości – hierofanii. One to stale przemieniają miejsca, w których występują i dzięki temu miejsca te, a szerzej przestrzeń, nabierają sakralnego charakteru. Uświę- cając jakiś fragment przestrzeni świeckiej, hierofania powoduje zmiany jakościowe tej przestrzeni, która staje się przestrzenią znaczącą, źródłem siły i świętości (Eliade 1999).

Miejsce święte jest zawsze siedzibą mocy i to właśnie świętość siedziby decyduje o jej od- rębności w stosunku do całej otaczającej przestrzeni (Leeuw 1997). Każdy obszar, każde miejsce uświęcone czy poświęcone Bogu, stanowi przestrzeń świętą. Może to być zarówno obiekt przyrodniczy jak i świątynia, a nawet dom. Sakralny wymiar domostwa widoczny był zwłaszcza w kulturach tradycyjnych, wraz z postępującym procesem laicyzacji charak- terystycznym dla społeczeństw postindustrialnych, zanika on coraz bardziej.

Nadrzędnym problemem badawczym religioznawców jest określenie statusu onto- logicznego i właściwości świętej przestrzeni. Zasadnicza idea świętej przestrzeni odnosi się do wszystkich miejsc określanych jako święte i przyjmując ten punkt widzenia jakie- kolwiek wartościowanie tych miejsc wydaje się bezpodstawne. Ich wyznacznikiem jest bowiem sama obecność sacrum. Dlatego też najbardziej fundamentalne religioznawcze koncepcje przestrzeni świętej nie różnicują aksjologicznie miejsc świętych.

Tak więc sanktuarium i miejsce święte z racji swej naznaczonej sacrum podmioto- wości są tożsame, dlatego każde miejsce święte to sanktuarium. Widoczne jest to zarówno w koncepcjach Eliadego, dla którego sanktuarium i miejsce święte są semantycznie jedna- kie, jak i Van der Leeuwa, który opisując chorologiczne aspekty zjawisk religijnych kon- centruje się na świętym środowisku i świętej przestrzeni, które to kategorie niewątpliwie należy przypisać również sanktuariom.

Świętość miejsca jest niezależna od konkretnej religii czy działań ludzkich, „miejsce nigdy nie jest przez człowieka wybrane, człowiek je tylko odkrywa” (Leeuw 1997:253). Sta- łość i trwałość hierofanii objawiającej się w danym miejscu nadaje mu wartość. O ustano- wieniu miejsca świętego decyduje moc, świętość, a nie człowiek. Cytując Eliadego: „sacrum objawia się według prawideł własnej dialektyki, a objawienie to narzuca się człowiekowi z zewnątrz” (Eliade1993: 356). Święte miejsce nawet jeśli jest zaniedbane czy opuszczone zawsze pozostaje święte. Tym też tłumaczy się fakt, że nowa religia często przejmuje miejsca święte dawnej. W procesie różnicowania nieskończonej przestrzeni wyodrębnienie miejsc świętych następuje poprzez uznanie ich za siedziby, czyli miejsca nieprzypadkowe, miej- sca o samodzielnych wartościach. Według Van der Leeuwa (1997) święta przestrzeń staje się siedzibą ze względu na akt powtarzania się w nim mocy. W porządku religioznawczym wzniesienie świątyni jest konsekwencją świętości danego miejsca. To nie świątynia określa świętość miejsca, tylko świętość miejsca jest powodem pojawienia się w nim świątyni.

Zachowanie człowieka w obliczu świętej mocy może być różne, albo stara się ją oswoić albo jej unika. Świątynia i jej otoczenie nie są zatem dla homo religious obojętne i często uznaje się je za nietykalne i objęte prawem azylu. Dlatego też wejście na teren święty gwarantowało bezpieczeństwo. Z drugiej strony, obszary święte dla danej społecz- ności mogą być niedostępne dla osób z zewnątrz, a do niektórych świątyń mają wstęp tylko wyznawcy danej religii. Przykładem może być świątynia Viśwanathy w Waranasi, meczety w Qum i Karbali, a przede wszystkim Mekka, gdzie ze względu na święty meczet Al Kaabę całe miasto jest zamknięte dla niewiernych.

Miejsca święte pozwalają człowiekowi odnaleźć się w otaczającej go nieskończonej przestrzeni. Potrzeba kontaktu z przestrzenią świętą jest jedną z podstawowych, pier- wotnych potrzeb homo religious. W doświadczeniu religijnym, poprzez przebywanie w miejscu świętym, człowiek czerpie siły i łączy się ze świętością. „Miejsce święte za- wsze stanowi «centrum» i względem niego człowiek ustanawia swój świat. Symbolika

«centrum» wynika z przerwania w miejscach hierofanicznych homogeniczności świa- ta i ustanowienia «punktu stałego», punktu, który umożliwia orientację w chaotycznej przestrzeni” (Eliade1999: 22). Tutaj też następuje otwarcie ku górze, ku sferom boskim lub ku dołowi, do świata podziemnego. Zatem w „centrum” stykają się trzy sfery ko- smiczne: ziemia, niebo i świat podziemny i możliwe jest przejście z jednej płaszczyzny kosmicznej do innej. Przez „centrum” przechodzi oś świata, axis mundi, wokół której rozciąga się dzięki sacrum oswojony przez człowieka świat. Objawia się na różne sposoby, poprzez konkretne formy hierofaniczne lub też poprzez tradycyjne czynności rytualne nawiązujące i oparte na określonym systemie kosmologicznym. Proces ustanawiania przestrzeni świętej, a raczej jej „znajdowania” przez ludzi, wymagał wypracowania okre- ślonych zasad konstruowania przestrzeni świętej, zwanych też technikami orientowania się. Wszystkie te wypracowane formy są jednak skuteczne tylko wówczas jeśli powtarzają akt boski, kosmogonię świata. Zatem konsekracja, chociaż dokonywana przez ludzi, nie jest ich dziełem, ale dziełem bogów. Jest tylko powtórzeniem boskiego aktu stworzenia, który u zarania dziejów przemienił chaos w Kosmos, nadając mu strukturę, formę i nor- my (Eliade 1999). Ten pierwotny archetyp sakralny przestrzeni jest ciągle powtarzany przy wznoszeniu nowych obiektów kultowych.

W przestrzeni świętej, która jest przestrzenią egzystencjalną (ma więc zupełnie od- mienną strukturę aniżeli przestrzeń geometryczna) istnieje wiele centrów, gdyż w wielu miejscach dochodzi do zerwania płaszczyzn jednorodnej przestrzeni i powstania zróżni- cowanej jakościowo przestrzeni sakralnej. W symbolice „centrum” widoczne są dwie gru- py tradycji. Według jednej dotarcie do centrum jest łatwe, w drugiej wymaga pokonania wielu niebezpieczeństw i trudności. Przez wieki rozumiano, że nawiedzenie pobliskiej świątyni jest proste, znacznie trudniejsza jest wizyta w odległym od miejsca zamieszkania sanktuarium.

Z pewnością takie odczytanie świętej przestrzeni, świętych miejsc, pozwala zrozu- mieć sakralny wymiar nierozerwalnie z nimi związanego sanktuarium, które w ujęciu re- ligioznawczym rozumiane jest bardzo szeroko.