Kult Królowej Jadwigi na Kresach Wschodnich w świetle petycji o beatyfikację w okresie międzywojennym

Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej UJ

KULT KRÓLOWEJ JADWIGI NA KRESACH WSCHODNICH W ŚWIETLE PETYCJI O BEATYFIKACJĘ W OKRESIE

MIĘDZYWOJENNYM

Panowanie królowej

Jadwigi

(1384—

1399) i

jej

męża

Władysława Jagiełły

(1386- 1434)

było okresem znacznych

i korzystnych

zmian

dla

ziem

kresów

wschodnich.

Dzięki małżeństwu Jadwigi

z Jagiełłą mogła

się

dokonać pokojowa chrystianizacja

terytorium

Wielkiego

Księstwa

Litewskiego. Królowa Jadwiga, objąwszy pod

polskim berłemolbrzymiobszarziem

litewskich

iruskich,przyczyniła siędoznacznegopostępu

cywilizacyjnego

tych

terenów.

Szczególną

troską królowej Jadwigi był rozwój szkol­

nictwa i poprawa

warunków

życia ludności na wschodnich

krańcach

Królestwa, na Litwie i

Rusi (ufundowała

m.in. bursędla

studentów litewskich

w

Pradze oraz

szpitale i przytułki)

* 1

.

Dzięki

zasługom Jadwigi

ziemie

kresów

wschodnich zostały

na

stałe włączone

w

strefę

wpływów europejskich,w krąg

europejskiej

kultury i nauki. Warto

w

tym

miejscu przytoczyć

słowaprof. UniwersytetuJagiellońskiego,byłego

rektora

tej uczelni, JózefaA. Gierowskiego:

* Komunikatzostał opracowany w oparciu o fragmenty ukończonej w czerwcu 1999 rokupracy ma­ gisterskiej: R. Szczepaniak, Petycje o beatyfikację Królowej Jadwigi z diecezjiłuckiej, lwowskiej i wileńskiej (1933-1934). Praca magisterska pod kierunkiem prof, dr hab.Marii Kocójowej, Instytut Bibliotekoznaw­ stwa i Informacji Naukowej UJ, Kraków 1999.

1 J. Wyrozumski, Zycieidzieło Królowej Jadwigi, [w:] J. Wyrozumski, Królowa Jadwiga: między epokę piastowski) ajagielloński), Kraków 1997, s. 104, 105, 116, 117.

2 J.A. Gierowski, Zakończenie, „Universitas" 1998, nr23: ŚwiętaJadwiga Patronką Europy,s. 107.

Nadała ona [Królowa Jadwiga] na długi czas kierunek rozwoju kulturalnego i poli­

tycznego obszarowi, któiy dzisiaj zwykło się nazywać Europą Środkowo-Wschodnią [...).

To ze św. Jadwigą jest związane powstanie idei [...], która zakłada opartą o niewymu­

szoną decyzję koegzystencję w ramach jednego państwa różnych narodowości i różnych grup wyznaniowych przy zapewnieniu każdej z nich swobodnego, autonomicznego roz­

woju 2.

92

Renata Szczepaniak

Pamięć o Jadwidze przetrwała na wschodnich terenach

Rzeczypospolitej

i była

żywa

wokresie

międzywojennym

’

.

Utrzymaniesię

kultu królowej

Jadwigina

ziemiach kresów wschodnich potwierdzają

słowa

arcybiskupa

Jerzego

Malulewicza3

4,

skierowane

w roku 1921 do

duchowieństwa diecezji

wileńskiej:

„Piękna

i

jasna

postać Królowej

Jadwigi

żyje

w duszach

wiernych

[... ]

i

żyje

we

wszystkich to

głębokieprzekonanie, iżona

jest

błogosławionąi

świętą

”

5

.

Petycje o

beatyfikację

królowej

są

jednym z nielicznych

zachowanych

do

dziśświadectwżywotności

jej kultu.

Przed omówieniem

formy, treści

i

przyczyn

powstania tychpetycji

należałoby

naświetlić ich

historyczną genezę.

3 Dowodyciągłości kultu królowej Jadwigi, ntin. na terenie kresów wschodnich, znajdujemy w pi­

śmiennictwieXIV-XX wieku:

O trwającym nadal kulcie królowej prawie w półtora wieku po jej śmierci pisał w Dziejach Korony Polskiej i Wielkiego Księstwu Litewskiego od 1380 do 1535 historyk Bernard Wapowski (Dzieje Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego przez Bernarda Radochoniec Wapowskiego, t. 1, red.

M. Malinowski, Wilno 1847, s. 142).

W ukazujących się nakresach wschodnich w wieku XIXpracach historycznych i hagiograticznych bardzoczęsto przy imieniu Jadwigi używane są określenia „błogosławiona”i „święta” (prace wukładzie chronologicznym: B. Wapowski, Dzieje Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego. .„ Wilno 1847;

Litania Pielgrzymapolskiego, |w:|Modły prawegoPolaku za swę Ojczyznę, Lwów 1848; J. Błotnicki, Poczet świętych i błogosławionych pochodzenia słowiańskiego, Lwów1866; Historia o błogosławionejJadwidze, przez który Pan Bóg nawróciłcały naród litewski, Lwów 1867 /podano za: Positio super tirtulibus B. Hedtigis Reginae Poloniae (1374-1399), Romae 1995,s. 705, 711—714/).

Dzieje kultu królowej, m.in. w początkach wieku XX i w okresie międzywojennym,przedstawił ks. Władysław Staich (,Budzenie Świętej" Dzieje kultu Królowej Jadwigi, Kraków: Nakładem Księgarni Krakowskiej, 1933, ss.69 [2]). Krótki rys historyczny kultu królowejpodał ks. M. Rolewski (Świętobliwa królowa Polski Jadwiga, Drukiem oo. Franciszkanów w Panewniku, Panewnik 1934, ss. 159) oraz, w niedawno wydanej książce, ks. prof. B. Przybyszewski (Święta Jadwiga Królowa: zdobna w cnoty, Kraków: Wyd. św. Stanisława BM ArchidiecezjiKrakowskiej, 1997, ss. 162, il.) /zostały tu wymienione tylko niektóre, ciekawsze prace/.

4 Jerzy Matulewicz /Matulaitis, Matulcvicius/(1871-1927) - litewskiksiądz, w latach 1918-1925 arcy­

biskup wileński. Później arcybiskuptytularny i wizytator apostolski naLitwie. Był gorącym orędownikiem zbliżenia i pojednania obu narodów: polskiego i litewskiego, pośrednikiem w polsko- -litewskich kon­

fliktach naWileńszczyźnie. Doprowadził do zawarcia konkordatu pomiędzyStolicą Apostolskąa Litwą.

Zmarłw opinii świętości. W roku 1987 został ogłoszony błogosławionym,(wg Słownika polskich teologów katolickich 1918-1939, pod. red. ks. L. Grzebienia, t. 6, Warszawa 1983, s. 433).

5 AbpJ. Matulewicz,Odezwa do Duchowieństwa Wileńskiego,„Kurcnda Kurii DiecezjalnejWileńskiej"

1921, nr 5, s.2.

6 Kultkrólowej Jadwigi na terenach kresów wschodnich był treścią mojego referatu wygłoszonego na zebraniu Towarzystwa Miłośników Wilna i Ziemi Wileńskiej Oddziałw Krakowie 4 grudnia 1998 roku.

7 Władysław Bandurski (ur. 25 V 1865 w Sokalu, zm. 6 III 1932 w Wilnie) od roku 1906 aż do HISTORYCZNE UWARUNKOWANIA POWSTANIA PETYCJI O BEATYFIKACJĘ

W POCZĄTKACH XX WIEKU

Geneza powstania

petycji

o beatyfikację królowej Jadwigi

w

okresie międzywojen­

nym jest mocno osadzona

w

historii

jej

kultu

nawschodnich

ziemiach Rzeczypospolitej, który szczególnie

ożywił się w

początkach XX wieku6

.

Należy

wymienić dwie osobistości,

wyróżniające się

wśród

przedstawicieli kreso

­ wego

duchowieństwa

-

bpa Władysława Bandurskiego i bpa

Józefa Bilczewskiego,

których

wkład w

rozwój

kultu

królowejJadwiginawschodnich

terenach Rzeczypospo­

litej był znaczący

7

.

Pod protektoratem

bpa

sufragana lwowskiego Władysława Ban-

durskiego

powstał w roku 1910we Lwowiebardzoaktywny Komitet

Polek

dlaSprawy

Kanonizacji Królowej Jadwigi8.

Prezeską tego

Komitetu została Jadwiga Adamowa

z

Sanguszków

Sapieżyna, jego

członkiniami były m.in.

księżniczka Wanda Czartory

­ ska, hrabina Włodzimierzowa Dzieduszycka

i

księżna Andrzejowa Lubomirska

9

* 11 . Abp

Józef

Bilczewski,

metropolitalwowski,

w

swoich

kazaniach

i listach

pasterskich

często

przypominał wiernym

postaćkrólowejJadwigiipowoływałsięna

jej

cnoty Takpisał

90

lal

temu (11

lutego

1909 roku):

wybuchu pierwszej wojny światowej był bpemsufraganem archidiecezji lwowskiej. W roku 192(1 osiadł w Wilnie. Do końca życia był hardzozaangażowany w sprawę beatyfikacji królowej Jadwigi. W roku 19(19 bp Bandurski wygłosił wkościele Mariackim w Krakowie słynne później kazanie, w któiynt wołał

„Zbudźmy Jadwigę!”. Był autoremartykułów, praci opowieści poświęconych Jadwidze (m.in. Sw. Jadwiga polska królowa.. . na scenę w 4 obrazy z Prologiem, Stanisławów 1911) (wg Encyklopedii Katolickiej, t. 1, pod. red. E Giyglewicza, Lublin 1973, szp. 1300, oraz Słownikupolskichteologów katolickich, t. 1, pod.

red. ks. L. Grzebienia, Warszawa 198],s. 67-69 i pracy ks. W.Slaicha, „Budzenie Świętej”. . _ s. 63).

JózefBilczewski (ur. 26 IV I860, zm. 20 III 1923 we Lwowie) w roku 1900 został mianowany bpem ordynariuszemdiecezji lwowskiej, funkcję tę sprawowałrównież popierwszejwojnie światowej. Był znanyjako teolog i aktywny działacz społeczny; łagodziłkonflikty narodowościowe w swojej archidiecezji.

W roku 1959 wszczęto jego proces beatyfikacyjny(wg Encyklopedii Katolickiej, t. 1, szp. 558-559).

8 Zachowały się sprawozdania z działalności tego Komitetu w latach 1910-1912 (Sprawozdania Komitetu Polek dla Sprawy Kanonizacji Królowej Jadwigi 1910-1911. & 1912. Akta Sapiehy [nlh]. Teka XXXVII (1883-1931) nr 1. Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie. Nic wiadomo, czy Komitet istniał i działałw okresiepóźniejszym.

9 Sprawozdania Komitetu Polek dla Sprawy Kanonizacji Królowej Jadwigi 1910-1911. A 1912. Akta Sapiehy [nlh|. lęka XXXVII (1883-1931) nr 1, ArchiwumKurii Metropolitalnej w Krakowie.

Abp .1. Bilczewski, Kazanie arcybiskupa J. Bilczewskiego wypowiedziane z okazji Zjazdu Biskupów w Katedrze gnieźnieńskiej w dniu 26 sierpnia 1919 r., Poznań 1919, s. 12; Abp. J. Bilczewski, Listy pasterskie, kazania i mowyokolicznościowe, t. 2, Lwów 1922, s. 25-29; tenże, O miłości Ojczyzny. List pasterski Arcybiskupa Józefa Bilczewskiego na WielkiPost1923. Lwów 1922, s. 46-53.

11 Abp J. Bilczewski, List pasterskiz okazjipięćsetnej rocznicyśmierci bł. Jakuba Strepy, Lwów 11 lutego 1909 r., |w:| Listy pasterskie, odezwy, kazania i mowyokolicznościowe, l. 2, Lwów 1922, s. 9-36.

12 Ks. M.Jagosz,Zdziejów procesu kanonizacyjnego świętej Jadwigi Królowej, „Analecta Cracoviensia”

1997, t. 29, s.467.

W Polsce, do której Ruś należała, był wówczas królem Jagiełło, królową Jadwiga.

Na wspomnienie tych dwojga imion, a zwłaszcza imienia Jadwigi [...] czyjeż serce się nie wzruszy? Na godach Jadwigi z Jagiełłą stał się większy poniekąd od cudu w Kanie galilejskiej cud [...]. Tam woda zmieniła się w wino; a tu, tąż mocą Chrystusową, przez wodę chrztu świętego poganie przemienieni w chrześcijan, a dwa narody bratnie - Polska i Litwa - zlały się jakoby dwie dusze w jedno tylko ciało u.

STARANIA O WYNIESIENIE KRÓLOWEJ JADWIGI NA OŁTARZE W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM

Odzyskanie przez Polskę

niepodległości

po

pierwszej wojnie

światowej miało olbrzymie

znaczeniedla

przyspieszenia

działań wsprawie

wyniesienia królowej Jadwigi

na

ołtarze.

W okresie

międzywojennym starania o

rychłą

beatyfikację Jadwigi zainicjował

pierwszy prymas II

Rzeczypospolitej, kardynał

Edmund Dalbor

l2

.

Na

obszarze całej

Polski,

wtym

również na

terenachkresówwschodnich,

z

nadzieją

włączono

się dotych starań,

które

teraz

nabrały

charakteru

ogólnopolskiego, narodowego.

94

Renata Szczepaniak

Ogólnopolskie obchody

kuczci

królowej

rozpoczęłysięwstyczniu 1933 roku.Jak

pisał

ówczesnymetropolita

krakowski,

kardynałAdam

Sapieha:

Pierwszy początek dał Kraków, jako jej stolica i miejsce, gdzie rozegrały się wyda­

rzenia jej życia. Potem Warszawa, Poznań, Wilno, Lwów i inne miejscowości [...] 13.

13 Abp A. Sapieha,[Przedmowa],[w:] Królowa Jadwiga. Zbiór przemówień wypowiedzianych na Akademii ku czci Królowej Jadwigi wKrakowie w dniu9 stycznia 1933 roku, Kraków1933, s. 3.

14 Akcja Katolicka stanowiła formę apostolatu świeckiego,opartego na wytycznych Piusa XI.W Pol­ sce AK rozpoczęła swojądziałalność w roku 1930. W myśl statutu organizacyjnego AK rolę ośrodków dyspozycyjnychpełniły instytutyAK. Centralnym ośrodkiem byłNIAK (Naczelny Instytut Akcji Kato­ lickiej), ośrodkiem kierowniczym na szczeblu diecezjalnym byłpowoływany przezordynariuszy DIAK, najniższą komórkąorganizacyjnąbyłaParafialnalub Dekanalna AK (PAK lub DAK). Drugim członem w strukturze AK były organizacje stanowemężczyzn, kobiet, młodzieży męskiej i młodzieży żeńskiej - w skali ogólnokrajowej działały związki, na terenie diecezji stowarzyszenia.Trzeci człon AK stanowiły stowarzyszenia pomocnicze (sodalicjemariańskie, bractwa,Trzecie Zakony, Apostolstwo Modlitwy,kółka różańcowe) (Encyklopedia Katolicka, t. 1, szp.227-232).

15 Dokumentyzostały odnalezione przez autorkę komunikatuw zbiorze materiałów Kurii Metropo­ litalnej wileńskiejw Litewskim Państwowym Archiwum Historycznym w listopadzie 1998 roku.

16 Matierialy o diejatelnosti akcii w WILENSKOMarchijepiskopstwie... Wileńska RzymskokatolickaKuria Metropolitalna, F. Nr 694, Ap. Nr 3 S. VT. Nr 718, k. 162, 163, 167, Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne.

17 Opracowaniapoświęcone działalności Akcji Katolickiej przed drugąwojną światową(m.in. prace:

ks. KrzysztofaJeżyny:Akcja Katolicka w II Rzeczypospolitej, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1996, ss. 258 i ks. Mariusza Leszczyńskiego: Akcja Katolicka wArchidiecezji Lwowskiej obrządku łacińskiego,

„Bernardinuni”, Lublin-Pelpin 1996, ss. 362, fot.) pomijają udział AK w staraniach o wyniesienie królowej Jadwigi na ołtarze.

18 Odezwa Jasnej Góry do Duchowieństwa Polskiego oraz organizacji Religijnych i Narodowych', druk ulotny. NN, Archiwum Instytutu Prymasowskiego- Jasna Góra.

Kulminacyjne

uroczystości

kuczci

królowej Jadwigi miały

mieć miejsce 24

września na Jasnej Górze.

Dojasnogórskich

obchodów

przygotowywała się

szczególnie nowo

założona

Akcja

Katolicka

14

.

Podczas badań przeprowadzonych w archiwach

wileńskich odnaleziono dwa dotychczas nie publikowane

dokumenty, dotyczące

czynnego za

­

angażowania AK w starania

o

wyniesienie

królowej

Jadwigi na

ołtarze w

okresie międzywojennym 15

. Są to dwa

komunikaty Naczelnego Instytutu Akcji Katolickiej w

Poznaniu, wydane

wsierpniu 1933 roku

l6

.

NIAK

zwróciłsię w

nich

do

wszystkich

organizacjiwchodzącychw

skład

AK

o przygotowanie

i zaniesienie uroczystej,

zbiorowej

prośby

do

Jego Świątobliwości Ojca

Sw.

przez

Najdostojniejszy Episkopat

Polski

o ka­

nonizację Jadwigi. Do

pierwszego komunikatu został

dołączonywzór takiejże

prośby

w języku

polskim

i

po łacinie, drugi komunikat zawierał wytyczne

dotyczące formy petycji (tzn.

formatu,

rodzaju papieru, na którym te petycje

miały być sporządzone,

i

rozmieszczenia tekstu).

RolaAkcji Katolickiej wstaraniach o beatyfikację

królowej

Jadwigi w okresie

międzywojennym

wymaga, w świetle

odnalezionych w wileńskich

archiwach materiałów, pogłębionych studiów

17

18 . Z odezwą

do

duchowieństwa polskiego

oraz

organizacji religijnych

i narodowych

w

sprawie zbierania petycji o beatyfikację królowej Jadwigi zwróciłasię

również

Jasna

Góra

lft

.

Tekst odezwy, drukowany wpo

­

staci

dwustronicowej

ulotki, zawierał oprócz

wzoru

prośby

doOjcaŚwiętego

(zgodnej

z

tekstem

prośby

przygotowanej przez

Naczelny InstytutAkcji

Katolickiej)

dokładne

wskazówki

co do

zalecanej formy petycji. Pod jasnogórską odezwą widnieje

pod

­

pis generała zakonu, o. Piusa

Przeździeckiego

[tekst

odezwy

w

dołączonym ane

­

ksie].

Uroczystości ku czci królowej Jadwigi na Jasnej

Górze (23-24

września 1933

roku) zgromadziły

tysiące

wiernych19

.

Uroczystą mszę

świętącelebrował

prymas

Pol

­

ski. kardynał

August

Hlond. Po skończonym nabożeństwie delegacje zrzeszeń kato

­

lickichz

całego kraju

składały

na ręce arcybiskupa

krakowskiego,

kardynała

Sapiehy,

pełniącego

rolę

promotora

sprawy

kanonizacji

ze

strony

episkopatu

polskiego,

petycje do

Ojca Świętego

o

wyniesienie

królowej Jadwigi

na ołtarze20

.

19 Nie wiemy, ilu wiernych z terenu kresów wschodnichuczestniczyłow jasnogórskich uroczystościach.

Wedługzachowanej relacji z diecezji warszawskiej przybyło na Jasną Górę kilkanaście tysięcy osób, zdiecezji płockiej sześć tysięcy, az diecezji katowickiej dwa tysiące wiernych (Polska u stóp JasnejGóry.

Spisał naoczny świadek, „Nasza Przyszłość” 1933, nr 33, s. 3).

20 Tamże, s. 7-8.

21 Abp A. Sapieha, [Przedmowa],.., s. 3.

22 Uroczysty obchód ku czciKrólowej Jadwigi w Wilnie, „WiadomościArchidiecezjalneWileńskie” 1933, nr 9, s. 122.

23 M. Gradowski, Królowa Jadwiga wpiśmiennictwiepolskim w latach 1933-1939 w kontekście starań o kanonizację. Praca magisterska pod kierunkiem prof, dr hab. Marii Kocójowej. InstytutBiblioteko­

znawstwa i Informacji Naukowej UJ, Kraków 1998.

24 Autorkakomunikatu chciaławyrazićwdzięcznośćp. dr Stanisławie Postawie, opiekunowi Archi­

Mieszkańcy

kresów wschodnich

braliczynny udziałw

uroczystych

obchodach ku czci

królowej Jadwigi.

Uroczyste akademie

odbyły

się w roku 1933

w Wilnie

i we Lwowie

21

.

Odnaleziono jedną

relację

z obchodów

wileńskich,

świadczącą

o bardzo podniosłym ipowszechnym charakterze

tej uroczystości.

Takopisywały to

wydarzenie

„Wiadomości

Archidiecezjalne

Wileńskie

”

:

W cl. 30 IV odbył się w Wilnie uroczysty obchód ku czci Królowej Jadwigi, zor­

ganizowany przez miejscowy Inst. Akcji Katolickiej. O godz. 10 min. 30 nabożeństwo pontyfikalne w Ostrej Bramie odprawił JE. Ks. Arcybiskup-Metropolita Wileński [...].

O godz. 13-ej odbyła się w teatrze miejskim na Pohulance uroczysta akademia, na której byli obecni J.E. Ks. Arcybiskup-Metropolita, Pan Wojewoda oraz przedstawiciele wszelkich władz. Zagaił uroczystą akademią p. dyr. dr Kazimierz Niżyński, prezes Archi­

diecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej w Wilnie, następnie chór [...] wykonał „Gaudę Mater Polonia” [...] i „Bogurodzica” [...]. W czasie akademii zostały wygłoszone dwa odczyty, pierwszy przez p. dra Ryszarda Mienickiego, prof. U. S. B., n. t. „Królowa Jadwiga”, drugi zaś n. t. „Posłannictwo Królowej Jadwigi” wygłosił p. dr Mieczysław Limanowski, prof. U. S. B. [...]- W akademii brało udział całe polskie i katolickie Wilno. Wszystkie niemal organizacje społeczne reprezentowane przez delegacje z po­

cztami sztandarowymi brały udział w tej podniosłej uroczystości, która z Wilna była transmitowana przez radio na całą Polskę22.

Duży

udział w staraniach o wyniesienie

królowej

Jadwigi na

ołtarze

w

okresie

międzywojennym

miało Towarzystwo

Naukowe

we

Lwowie.

Zagadnienie to

zostało

omówione

w

komunikacie p.

M. Gradowskiego

23

.

PETYCJE O BEATYFIKACJĘ KRÓLOWEJ JADWIGI Z DIECEZJI ŁUCKIEJ, LWOWSKIEJ 1 WILEŃSKIEJ W ARCHIWUM ŚW. JADWIGI KRÓLOWEJ

W KRAKOWIE

Petycje

o

beatyfikację

królowej

Jadwigi z okresu międzywojennego z diecezji

łuckiej,

lwowskiej

i

wileńskiej,

przechowywane w Archiwum

Świętej Jadwigi

Królowej

w

Krakowie,stanowią cenny

materiał do

badań

historycznych,

wszczególności

badań

kultu Jadwigi natych terenach

24

.

%

^Renata Szczepaniak

W zbiorach

Archiwum

znajduje się

obecnie

175 petycji

z

diecezji

łuckiej

(w tym 16 petycji

drukowanych, 27

pisanych na maszynie i

132

rękopiśmienne), 42 petycje z

diecezji

wileńskiej(39

drukowanych

i

3

rękopiśmienne)i19petycji

z

diecezjilwowskiej (12

pisanych

na maszynie

i

7 rękopiśmiennych)

2S 26

.

wum Świętej Jadwigi Królowej w Krakowie,za pomocpodczas zbierania materiałówi okazani) życzliwość.

25 Petycje o beatyfikacji; Królowej Jadwigi-diecezjalwowska, łucka i wileńska.Petycjedo OjcaŚwiętego Piusa XI z prośbę o beatyfikację St. Bożej Jadwigi Królowej z roku 1933, ArchiwumŚwiętej Jadwigi Królowejw Krakowie.

26 Ks. Antoni Gromadzki(1898—?) -święcenia kapłańskie otrzymał w 1923roku. Od 1930 roku działał czynnie wAkcji Katolickiej -sekretarzgeneralny (asystentkościelny) Archidiecezjalnego Instytutu AK weLwowie i redaktormiesięcznika „Głos Akcji Katolickiej Archidiecezji Lwowskiej”(wg Czywieszkto to jest?,pod red. S. Eozy. Warszawa 1983,s. 232. /Przedruk fotoolfs. oryg. Warszawa:Wydawnictwo Głównej Księgarni Wojskowej 1938/ oraz pracy ks. Mariusza Leszczyńskiego, Akcja Katolicka w Archidiecezji Lwowskiej obrządku łacińskiego. . ., s.86, 93).

27 Ks. RomualdŚwirkowski (20.09.1886-05.02.1942) -w okresiemiędzywojennym był bardzoczynnie zaangażowany z ramienia abpa Romualda Jałbrzykowskiegow działalność AKw diecezji wileńskiej. Po wybuchu drugiej wojny światowej został mianowanydelegatem Kurii przy Komendzie Okręgu Służby Zwycięstwu Polski. W roku 1941 ohjęł parafię p.w. św. Ducha w Wilnie. 5 maja 1942 roku został zamordowany przez Niemców w podwileńskich Ponarach (wg pracy H. Pasierbskiej, Wileńskie Ponury, Gdańsk 1996,s. 146-150).

23 Ks. Albin Jaroszewicz (1879-1945) - święcenia kapłańskie otrzymał w 1901 roku. W okresie międzywojennym profesor Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie, kanonik, dziekan i proboszcz parafiiw Wilnie.Zamordowany w lipcu 1945 roku, „przez bandy” (wg opracowania ks. W. Jacewiczai ks.

J. Wosia,Martyrologium polskiego duchowieństwa rzymskokatolickiego pod okupacją hitlerowską w latach 1939-1945,z. 4, Warszawa 1978,s. 255).

29 MichałEustachy Brensztejn (1974-1939) - historyk,wykładowca i bibliotekarz na Uniwersytecie im. Stefana Batorego w Wilnie, bibliograf (prace z historii kultury i etnografii Wielkiego Księstwa Litewskiego, również bibliograficzne). Członek honorowyWileńskiegoTowarzystwa PrzyjaciółNauk (wg Czy wiesz kto to jest?, s. 78).

Kazimierz Karaffa-Korbutt (1878-1935) - lekarz higienista; w latach 1918-1921 profesor w Pio- trogrodzie (m.in. na Akademii Wojskowo-Medycznej i w Instytucie Doskonalenia Lekarzy). Od 1922 roku profesor Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie (kierownik Katedry Higieny). Od 1932 roku członek PAU, od 1933 roku TowarzystwaNaukowego Wileńskiego. Autor pierwszychpodręczników szkolnych i uniwersyteckich z zakresu higieny (m.in. Zarys higieny, t. 1-3, 1924-25). Założyciel i re-

Petycje

te

niewątpliwie

świadcząo

tym, że mieszkańcy kresów wschodnich

odpo

­

wiedzielibardzopozytywniena

apele

swoich

duszpasterzy, Naczelnego Instytutu

Akcji Katolickiej i

Jasnej Góry. Pod tekstami

petycji zebrano

tysiące podpisów (na petycjach sporządzonych w

formie druku i

maszynopisu, które stanowią

około 50% zgromadzo

­ nego

w

Archiwum

zbioru,odczytano

182 podpisy,

w tym zidentyfikowano

93, a

dla 20 podpisanych

osób

odnaleziono

dane biograficzne).

Analiza

podpisów złożonych pod petycjami

pozwala

stwierdzić, że do

akcji włączyłosięcałe społeczeństwo

kresów wscho­

dnich,

wszystkie

jego

warstwy igrupy

społeczne-od

arystokracji,

duchowieństwa (51 zi­

dentyfikowanych

podpisów

kapłanów,

w

tymdla

13

kapłanów,

świeckich

iduchownych,

odnaleziono

dane biograficzne)i

inteligencji począwszy,

na niepiśmiennych chłopach skończywszy.

Dla ilustracji

-z

bardziej

znanych

duchownych,

którychnazwiska

zostały odczytane

na

petycjach,

należałobytu

wymienić

ks.

Andrzeja

Gromadzkiego2f>

, sekre­

tarzaArchidiecezjalnego

Instytutu

AK

we

Lwowie i ks.

Romualda

Świrkowskiego

27 * 29 ,

koordynatora działań i dyrektora

Akcji

Katolickiej

w

diecezji wileńskiej oraz

choćby ks.

Albina Jaroszewicza23

,

byłego profesora Uniwersytetu

Wileńskiego, a

z

przedsta

­

wicieli

inteligencji

prof. Michała

Eustachego Brensztejna2<J

,

kustosza Muzeum TPN

w

Wilnie,

i

KazimierzaKaralfę-Korbutta

prof.

Uniwersytetu Wileńskiego.

Petycje

były różnorodne wswejformie -drukowane

lub po prostu rękopiśmienne,

wykonane na welinowympapierze

(zgodnie z

wytycznymi Jasnej Góry,

o zalecanych wymiarach

35

x

22 cm)i pięknie iluminowanealbo

spisane

na

kartkach wyrwanych ze szkolnego

zeszytu.

Docierały

one z różnych stron

kresów

wschodnich,

z

dużych

miast (Wilno,

Białystok, Lwów,

Tarnopol, Łuck)

i z maleńkich wiosek

przy

wschodniej granicy

- znak,

że gdy dotarta

tam

wieść

o

przeprowadzaniu

całej akcji,

podjęto często

bardzo

dużywysiłek, by takie petycje

sporządzić

iwysłać.

Petycje

były wystosowywane

przez

poszczególne

parafie, a

w ich

obrębie przez

działające na

terenie

parafii organizacje katolickie

(zrzeszenia

działającew ramach AK,sodalicje,

Trzecie Zakony, itd.). Treść

tych

petycji

była zazwyczaj zgodna

z tekstem

proponowanym

przez Naczelny

Instytut Akcji

Katolickiej

iJasną

Górę. Niektóre parafie

przygotowywałyjednak własne,orygi

­

nalne

teksty

petycji. Większość zachowanych

petycji

z

diecezji wileńskiej zawiera taką

prośbę:

Niżej podpisani przedstawiciele organizacji katolickich i społeczeństwa polskiego z terenu Archidiecezji Wileńskiej składają na ręce Jego Ekscelencji Księdza Arcybiskupa Romualda Jałbrzykowskiego, Metropolity Wileńskiego gorącą prośbą do Najdostojniej­

szego Episkopatu Polski, aby raczył rozpocząć u Stolicy Świętej starania o beatyfikację i kanonizację Wielkiej Naszej Monarchini KRÓLOWEJ JADWIGI.

Warto przytoczyć

wyjątkowo oryginalną

treść

petycji

przygotowanej przez parafię Grzybowszczyzna

nad Nieświeżem:

W dniu 24-tym, kiedy u stóp tronu Matki Boskiej Częstochowskiej stanie Najdo­

stojniejszy Episkopat całej Polski, aby uchwalić prośbę do Namiestnika Chrystusowego o wyniesienie na ołtarze Kościoła, a dla Polski o przysporzenie nowej przed Bogiem patronki w osobie uwielbianej i od wieków przez naród polski miłowanej Królowej Ja­

dwigi, my mieszkańcy na wschodnich okopach Rzeczypospolitej, jako prawi potomkowie tych, co zyskali dla Polski zaszczytne miano „przedmurza” chrześcijaństwa, przyłączamy się do kornej prośby zgromadzonych na Jasnej Górze delegacji o wyjednanie tej łaski dla naszej Ojczyzny, aby Ta, która ongiś patronowała zjednoczeniu Polski z Litwą, była w naszych czasach patronką dzieła zjednoczenia w Polsce wszystkich chrześcijan w jednej wierze katolickiej*31.

daktor .ArchiwumHigieny” (wg pracy A. Śióciki, Uczeni polscyXIX-XXstulecia, t. 2, Warszawa 1995, s. 160-162).

31 Petycja parafii Grzybowszczyzna nad Nieświeżem. Petycje do OjcaŚwiętego Piusa XI o beatyfikację SI. Bożej Jadwigi Królowej z roku 1933. Sygn. AJK Pt-adw 42. Archiwum Świętej Jadwigi Królowej w Krakowie.

32 W 18 tomie „Studia Claromontana” (1998) autorka recenzji księżki w oprać, ks. M. Jagosza (O świętej Jadwidze Królowej Polski mówii)..., zebr, i oprać, ks. M. Jagosz, Kraków: Wydawnictwo

„Czuwajmy”, 1997, ss. 40(1, ił, fot.) Wiesława Maksymiuk tak piszę: ..odezwy [...] przewieziono do Warszawy, gdzie najprawdopodobniejspłonęły podczas Powstania Warszawskiego"(s. 529).

Akcja zbierania

petycji była koordynowana przez

miejscowe

parafialne AK. Część tych petycji

została

zapewne złożona na

ręce

abpa

Sapiehy,

24

września

1933 roku na

Jasnej

Górze,

część

napływała

jeszcze

w roku

1934

do kurii metropolitalnych i władz

duchownych.

Dalsze losy tych petycji nie

są dobrze znane.

Przez

trzydzieści

lat

po

wojnie

przypuszczano, że

wszystkie petycje

spłonęły,

wraz

z

innymi

materiałami dotyczącymi starań o beatyfikację królowej Jadwigi,

w czasiepowstaniawarszawskiego.

W

jaki sposób

zostały one

ocalone,

do tej

pory

nie wiadomo

32

.

98 Renata Szczepaniak

Badań kultukrólowej

Jadwigi na

ziemiach

wschodnich

Rzeczypospolitejnie ogra

­

niczono

jedynie

do świadectw, jakimi są

petycje

o jej

beatyfikację.

Odnaleziono również

informacje

o

innych świadectwach

(bezpośrednichipośrednich),

które mówią

o

żywotności

kultu

królowej na

tychterenach.Wzmiankiotych świadectwach,a przede wszystkim

same

świadectwa przetrwały

do

naszych czasóww formie szczątkowej.

Je­

den z

prawdopodobnych

powodów

takiego stanu rzeczy

przytacza wswoim liście ks.

Władysław Muczański z

Gruszowaw diecezji

białostockiej:

(...) podobno historycy litewscy tak świeccy, jak również duchowni traktowali dawniej i traktują dzisiaj także króla Wł. Jagiełłę za jednego z największych renegatów litewskich.

Skoro tak, to musiało to rzutować i na osobę naszej Królowej Jadwigi33.

33 Listks. Władysława Muczańskiego do ks. Cz. Ohtułowicza z 28 X 1970. Korespondencja dot. kultu Królowej Jadwigi z lat 1964-1974. [nlb] Sygn.AJK III/E,ArchiwumŚwiętej JadwigiKrólowej w Krakowie.

34 Dr Tadeusz Krawczuk jest dyrektorem Archiwum Akt Nowych w Warszawie i pracownikiem naukowymInstytutu Historii Uniwersytetu Warszawskiego.

35 T. Krawczak, Komunikat, [w:] Królowa Jadwiga na tle epoki - współczesne kontynuacje myśli średniowiecznej. Wykłady z I sesji popularnonaukowej, która odbyła się 17 VI 1993 r. w IILOim. Królowej Jadwigi wSiedlcach, Siedlce 1997, s. 44,45.

Warto tu wymienić ważniejsze sympozja poświęcone królowej Jadwidze, które odbyły się w ostatnim czasie na terenie Krakowa:

Od 10 do 11 stycznia 1997 roku trwało w Krakowie sympozjum nt. ..Królowa Jadwiga i początki Wydziału Teologii Uniwersytetu Krakowskiego", organizowane przez Papieską Akademię Teologiczną i UniwersytetJagielloński(tekstyreferatów opublikowanow Studiach doDziejówWydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, t. 10: Jubileusz 600-lecia Wydziału Teologicznego >v Krakowie 2(1 X 1996- 20 X 1997, Kraków 1998).

14 maja 1998 roku wkościele p.w.Świętej Jadwigi Królowej w Krakowie odbyła się sesja pl. „Królowa Jadwiga Patronką Europy” (referaty z tej sesji zostały opublikowanew czasopiśmie „Universitas” (nr 23 z 1998 r.: Święta Jadwiga Patronką Europy).

Warto zacytować w tym

miejscu

fragment

komunikatu dra Tadeusza

Krawczaka

34,

wygłoszonego

na sesji

popularnonaukowej

„Królowa

Jadwiga natle

epoki -współczesne kontynuacje

myśli

średniowiecznej

”

,

która

odbyła

sięwSiedlcachw 1993 roku.

Autor

piszę w

nim:

(...) w archiwum metropolity A. Rakowskiego w Warszawie znajduje pierwszy, jedyny rękopis, jaki zachował się po pożarze [...] z przełomu XIX i XX w. Historyk, ksiądz o nazwisku Juzymowicz napisał: Dzieje diecezji Żmudzkiej, czyli Miednickiej. [...] Ten pokaźny rękopis, liczący około 800 stron maczkiem zapisanego tekstu pokazuje, jak u schyłku XIX w. przetrwała tradycja średniowiecza - udział Jagiełły i Jadwigi w dziele misyjnym Litwy, tworzenie przez nich podstaw uniwersalnego państwa opartego na chrześcijaństwie35.

Zebrane

w

Archiwum

Świętej Jadwigi Królowej petycje

mogą być źródłem

dla

wielu badań: historycznych, socjologicznych,

a

nawet edytorskich.

Petycje

te zawierają

autentyczne

podpisy

przedstawicieli

ówczesnego

społeczeństwa,

oryginalne pieczęcie

parafii,organizacji

społecznych i szkół;

papierczerpany, na którym

została

wykonana

część

petycji,

posiada znak wodny.

Jest

to niewątpliwie bardzo

ciekawy

materiał

dla

badań

tychterenów, które wciążsą

„białą

plamą” w

badaniach historii

Europy.