Palenie tytoniu w miejscu pracy

Wojciech PIEKOSZEWSKP

Ewa FLOREK2

Palenie tytoniu w miejscu pracy

’Zakład Chemii Analitycznej, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Kierownik: Prof,dr hab. Paweł Kościelniak

laboratorium BadańŚrodowiskowych Katedry i ZakładuToksykologii, Uniwersytet Medyczny

im. Karola Marcinkowskiegow Poznaniu Kierownik Laboratorium:

Prof, dr hab. Ewa Florek

Dodatkowe słowa kluczowe:

palenietytoniu miejsce pracy

dym tytoniowy wśrodowisku

Additionalkey words:

tobaccosmoking workplace

environmentaltobacco smoke - ETS

Adres do korespondencji:

Prof. dr hab. Wojciech Piekoszewski Zakład Chemii Analitycznej

Uniwersytet Jagielloński ul. R. Ingardena 3 30-060Kraków Tel.: +48 12 663 20 45 Fax: +48 12 634 05 15 e-mail: wpiekosz@tlen.pl

Palenie tytoniu w miejscu pracy może być ważnym źródłem narażenia na dym tytoniowy w środowisku. Szko­

dliwy wpływ palenia biernego na zdro­

wie ludzi jest niezaprzeczalnym fak­

tem. Narażenie to jest przyczyną wzro­

stu zachorowalności, między innymi na choroby sercowo-naczyniowe, cho­

roby dolnych dróg oddechowych i raka płuca. Zastosowanie wentylacji, syste­

mów filtracyjnych, czy wyznaczanie specjalnych miejsc, gdzie wolno palić tytoń nie eliminuje całkowicie obecno­

ści dymu tytoniowego w powietrzu pomieszczeń zamkniętych. Jedyną skuteczną i ekonomicznie uzasadnio­

ną metodą eliminacji narażenia na dym tytoniowy w miejscu pracy jest całko­

wity zakaz palenia w pomieszczeniach zamkniętych zakładów pracy.

Wstęp

Wewszystkich krajach europejskichist­

nieją ścisłe regulacje prawne dotyczące ochrony pracownikówprzed niekorzystnym działaniem związkówchemicznych,pyłówi hałasu w miejscu pracy. Pomimo, że szko­

dliwe działanie dymu tytoniowego naorga­

nizm ludzki jest znane od dziesiątków lat, narażenie na ten czynnik w miejscu pracy niejest tak ściśle kontrowanew wielu kra­ jacheuropejskich. Nieznaczyto jednak,że do tej porynic nie zostało zrobione.Two­ rzenie i utrzymywaniebezpiecznego środo­

wiska pracy nie jest tylko zadaniem praco­

dawców, ale i pracowników.Wśród tych za­

dań zapewnienie wszystkim prawa do od­

dychania powietrzem wolnym od dymu po­

winno byćgłównym celem przedstawicieli obutychgrup.

Dnia 29maja 2007 roku Dyrektor Ge­

neralnyWHO dr Margaret Chan apelowała

„Wszystkie badania naukowejasnodowo­ dzą, żeniemabezpiecznego poziomu na­

rażenia na dym tytoniowyw środowisku (pa­ leniebierne). Wielekrajówpodjęło już dzia­

łania, apelują do tychkrajów, które jeszcze takich działań nie podjęły, żeby natychmiast zrobiłyten ważny krok wcelu ochronyzdro­ wia wszystkich obywateli poprzezuchwale­

nie prawa czyniącego wszystkie miejsca pracy i lokalepubliczne w stu procentach

wolneod dymu”.

Efekty zdrowotnebiernegopalenia Wzrost zainteresowania szkodliwym działaniem dymu tytoniowego notuje się od lat 60-tych ubiegłego wieku, a szczególnie dużo badań zostało podjętych po opubliko­ waniu pierwszegoRaportu Lekarza Naczel­

nego Stanów Zjednoczonych[29].

Smoking in a workplace can be an important source of the exposure to environmental tobacco smoke (ETS).

Harmful effect of ETS on the human health is well proved phenomenon.

Exposure to ETS increases the risk of the cardiovascular diseases, the res­

piratory symptoms and illnesses, and the lung cancer. The installation of the ventilation and filtration systems or separation of smokers and non-smok­

ers decrease the exposure to ETS but do not solve the problem. One reason­

able and economically justified solu­

tion is complete restriction of tobacco smoke in closed area of the work­

places.

Pierwsze badania dotyczyły wpływu dymutytoniowego na dzieci i palenia przez przyszłe matki na rozwój płodu [5, 6, 25].

Dalsze badania nadzależnościąpomiędzy narażeniem na ETS a niektórymi choroba­ mi dały silne podstawy naukowe pozwala­ jące stwierdzić, żedym tytoniowyjestszko­

dliwy nie tylko dlaosób palących, ale i dla wszystkichosóbznajdujących się w jej oto­

czeniu bez względu na rasę, płećiwiek.

Wostatnich latach dotychczasowa wie­ dza na temat szkodliwego oddziaływania dymu tytoniowego w środowisku naorga­

nizmludzkizostała podsumowanawtrzech monografiach opublikowanych przez Świa­

tową OrganizacjęZdrowia (WHO) [15], Mię­ dzynarodową Agencję Badań nad Rakiem (IARC)[14] i Lekarza Naczelnego Stanów Zjednoczonych (USA Surgeon Generał) [30]. Zebranew tych opracowaniach wyniki wieloletnich badań nad wpływem biernego palenia naorganizmczłowieka przedstawio­

now tabeli I.

Narażenie na dymtytoniowy w miejscu pracy

Szerokiebadania mające nacelu oce­ nę narażenia na dymtytoniowyw miejscu pracy nie sąproste do przeprowadzenia.

Pomiar stężenia nikotyny w powietrzu na stanowisku pracy jest kosztowny i wymaga zastosowania specjalistycznej aparatury.

Utrudnia toprzeprowadzenie takich badań wwielu krajach. Osoby niepaląceuważają że są narażone na dym tytoniowy, gdy go czująwidzą palaczytytoniulub czują pod­ rażnienie oczu lubdrógoddechowych. Nie­

stety większośćzwiązkówzawartych w dy­

mie, w tym i związki rakotwórcze są bez- wonne.

Przegląd Lekarski 2007 /64/ 10 861

Tabela I

Wpływ narażeniana ETSna organizm ludzki.

The effect ofenvironmentaltobacco smoke on human body.

Układ Zmianywywoływaneprzez ETS

Układrozrodczy i płód

Nagła śmierć noworodka Poród przedwczesny Mała masa urodzeniowa

Nowotwory wiekudziecięcego - danesugerują, ale nie pozwalają z całą pewnością stwierdzić zależności pomiędzy narażeniem na ETSa:

- białaczką - chłoniakiem - rakiemmózgu Układ oddechowy

u dzieci

Schorzeniadolnychdróg oddechowych u niemowląt i dzieci Ostre i przewlekle zapalenie ucha środkowego

Kaszel,świszczenie, flegma, bezdech Astma

Obniżenie funkcji płuc w dzieciństwie Nowotwory u osób

dorosłych

Rakpłuca -30% większe ryzyko raka u osóbmieszkającychz osobą palącą Dane sugerują, ale nie pozwalają z całą pewnością stwierdzić zależności pomiędzy narażeniem na ETS a:

- rakiem sutka - rakiem nosa i krtani Układsercowo-

naczyniowy

Zwiększeniezachorowalności (30%) i śmiertelności na skutek chorobywieńcowej Zawalserca

Miażdżycanaczyń krwionośnych Układ oddechowy

u osób dorosłych

Podrażnienie nosa

Dane sugerują, ale nie pozwalają z całąpewnością stwierdzić zależności pomiędzy narażeniem na ETS a:

- kaszlem,świszczeniem, trudnościamiw oddychaniu u osób chorych na astmę, - obniżeniem funkcji płuc

- astmą

- przewlekłą obturacyjnąchorobą płuc

TabelaII

Narażenie na dym tytoniowy wmiejscu pracy.

Exposure to ETS inworkplace.

Kraj Procentpracowników

narażonych na ETS

Austria 4, 9

Belgia 5,0

Czechy 5,5

Dania 3,9

Estonia 5,0

Finlandia 4, 9

Francja 5, 2

Grecja 4,7

Hiszpania 5, 4

Holandia 5,3

Irlandia 5,0

Litwa 5,0

Luksemburg 6, 1

Łotwa 4, 1

Niemcy 5, 4

Portugalia 4, 6

Szwecja 4, 9

WielkaBrytania 5,1

Włochy 3, 6

W1998 roku przeprowadzono między­

narodowebadania zawodowego narażenia na dymtytoniowy. Badanie te znane są pod nazwą CAREX (CARcinogen Exposure) i zostały opublikowane przez International Information System onOccupationalExpo­

sure ofCarcinogen [33].Wykazały one, że ETS jest ważnym źródłem narażeniazawo­ dowegoi zajmuje drugiemiejsce po promie­

niowaniu słonecznym. W15 krajach euro­

pejskich,które objęto badaniami ekspozycji na środowiskowy dym tytoniowynarażonych było7, 5 miliona pracowników przezokres co najmniej 75% czasu pracy (tabela II).

Badaniateuwzględniły również różni­

ce w narażeniu na dym tytoniowy w róż­

nych dziedzinach aktywności zawodowej (tabela III).

Wykazano w nich dużezróżnicowanie w narażeniu naETS różnych grup zawodo­ wych. Najmniejsze narażenie naETS było w przypadkugórnictwa ze względuna spe­ cyficzne warunki pracy uniemożliwiające palenie tytoniu, jak również w przypadku osób spędzających większość godzin robo­

czych poza pomieszczeniami zamkniętymi, jak na przykład w rolnictwie, rybołówstwie, czy budownictwie. Zgodnie z przewidywa­ niami największenarażeniedotyczyło pra­ cownikówbarów i restauracji oraz pracow­ ników biurowych. Niestety nie ma nowszych szerokichbadań dotyczących tego zagad­

nieniai wyniki te mogą nie oddawać aktual­

nego narażenia na dym tytoniowy w miej­

scu pracy szczególnie,żewiele krajów już po przeprowadzeniu tych badań znacznie ograniczyłolub nawet całkowicie wprowa­ dziło zakaz palenia tytoniu wmiejscu pracy.

Od momentu,kiedy w wielu krajach pod­

jęto działania legislacyjne mające na celu ograniczaniepalenia w miejscu pracy i w

miejscach publicznych włącznie z regulacja­

mi prawnymi zabraniającymi całkowicie pa­ lenia tytoniu w określonych pomieszcze­ niach zamkniętych badaniaskoncentrowa­

ły się na oceniewpływu takich działań na skalę narażenia na ETS.Działania chronią­

ce osoby niepalące przed ekspozycją na dym tytoniowy uległyszczególnemu zinten­

syfikowaniu po opublikowaniu Raportu Le­ karza Naczelnego Stanów Zjednoczonych w roku 1986 [29]. W Stanach Zjednoczo­

nych, w dużych badaniach populacyjnych wykazano, żeilość miejsc pracy wolnych od dymu tytoniowego wzrosła z 46% w roku 1993 do 69% w 1999 roku. Najmniejzakła­ dów pracywolnych od dymu (49%) byłow stanie Newada, a najwięcej w Utah (84%) [26]. Najwięcej miejsc, w którychpracowni­

cy byli narażeni na ETSbyło w handlu- 70%, a najmniej, bo tylko 27% w placów­ kach służbyzdrowia[9]. Pomimo coraz szer­

szej polityki propagującej miejsca pracy wolne od dymu nie zabezpieczało tow100%

braku narażeniana ETSpracowników nie­

palących. W Kalifornii,w 1990 roku 9, 3%

pracowników niepalących pracującychwin­ stytucjachlansującychpracę w środowisku wolnym od dymu tytoniowego byłonarażo­

nych na dymtytoniowy,chociażraz w okre­

sie dwóch tygodni poprzedzających bada­ nie [4]. Wbadaniach przeprowadzonychw latach 80-tych i 90-tych ubiegłego stulecia w USAwykazano,że połowa osóbniepalą­

cych była narażonanaponad 1mg nikoty- ny/m3 powietrza [12]. W wieluprzeprowa­

dzonych badaniach wykazano rolę, jakąw narażeniu osób niepalących na ETS ma administracyjne działanie pracodawców ograniczające palenie wmiejscu pracy(wy­ dzielenie specjalnych miejsc do palenia),a szczególniecałkowityzakaz paleniatytoniu.

Tabela III

Narażenie na dym tytoniowy w środowisku w zależności od miejsca zatrudnienia.

Exposure lo ETS depending of industrial sector.

Miejsce pracy Odsetek pracowników narażonych na ETS

Górnictwo 0,2

Rolnictwo,myślistwo,

leśnictwo, rybołówstwo 4, 9

Budownictwo 6, 1

Produkcja 14,4

Przemyślenergetyczny 15,5

Transport, komunikacja 17,3

Biura 42,7

Bankowość,ubezpieczenia 53,8

Restauracje, hotele 55,0

W większości badańoceniając narażeniena dym tytoniowywmiejscu pracy wyodrębnia się dwa rodzaje stanowisk pracy; jedne to pomieszczenia biurowe, a drugie- topozo­

stałe pomieszczenia.W miejscach, gdzie nie obowiązywały żadne regulacje dotyczące paleniatytoniu najbardziej narażeni byli pra­

cownicybiurturystycznych - 48 mg nikoty- ny/m3 powietrza (mediana),jak również pra­ cownicy wlokalachzwiązków zawodowych 22 mg/m3[7, 12]. Ograniczenie palenia tyto­

niu do miejsc wyznaczonych spowodowa­ ło, że w 50%pomieszczeń stężenie nikoty­ ny w powietrzu spadło poniżej 1 mg/m i tylko w jednym przypadku wynosiło 2, 5 mg/

m3(redakcja gazety)[12]. Całkowityzakaz palenia spowodowałjeszcze większy spa­

862 Przegląd Lekarski 2007 /64/ 10 J. Suli i wsp.

dek stężenia nikotyny w powietrzu i we wszystkichbadanych biurach wynosiłponi­ żej 1mg/rn3 powietrza.Wpomieszczeniach niebiurowych stężenienikotynybyłogene-

■alnieniższe. W15 rodzajach pomieszczeń zróżnicowanych pod względem wykonywa­

nej pracy, tylkowtrzechstężenie nikotyny oyło powyżej 5 mg/m3. Byłyto pomieszcze­

nia strażypożarnej (5, 5mg/m3),salonyfry­ zjerskie (9 mg/m3) i szpitale(24, 8mg/m3).

Również w tych pomieszczeniach po wpro­

wadzeniu ograniczenia i zakazu palenia sytuacjauległa znacznej poprawie. Szcze­ gólniewyraźna poprawa nastąpiła w szpi­

talach, w których stężenie nikotyny w po­

wietrzu było bliskie granicy oznaczalności metody [12].

Specjalnymi miejscami, gdzie dochodzi do znacznego narażeniana ETS sąrestau­ racje, bary i kasyna, któresą zarazemmiej­

scami spotkań towarzyskichimiejscami pra­

sy. Stężenienikotyny w tego typach loka­

lach często wynosiło powyżej 50 mg/m3 powietrza, a stężenie kotyniny w surowicy krwi niepalących pracowników pod koniec dniapracy wynosi około 2ng/ml [19,28].

Możliwości zapobiegania narażeniu na dym tytoniowy w miejscu pracy Większośćdotychczas przeprowadzo­ nych badańwskazuje, że niema bezpiecz­ negodla zdrowia człowiekastężenia dymu tytoniowego w środowisku [8, 30]. Wskazu­ je to, że jedynym satysfakcjonującym roz­ wiązaniem jestcałkowita eliminacjadymu tytoniowego z pomieszczeń zamkniętych.

Proponowaneprzez przemysłtytoniowy roz­

wiązaniapolegającena wydzielaniu miejsc dla ludzi palących i poprawa systemów wen­

tylacyjnych są zarówno kosztowne,jak i nie­

skuteczne. Odizolowanieosóbpalących od niepalących przebywających w jednejza­ mkniętej przestrzeni jest technicznie nie­

możliwe. Podział pomieszczeńna takie, w których wolnopalić i takie, w których istnie­ jezakaz palenia,ze względuna powszech­ ne systemy wentylacyjne i klimatyzacyjne (cyrkulacja powietrza w zamkniętym obwo­ dzie) wwielu przypadkach są nieskutecz­ ne. Obserwowane sąprzypadki,w których stężenie nikotyny byłowyższe w pomiesz­ czeniach przylegających do pokoi, w któ­

rych dozwolonebyłopalenie tytoniu niż w tych pokojach [20, 22].

Wentylacja może znacznie obniżyć za­

wartość dymuw powietrzu, ale wentylacja spełniająca stawiane jej wymagania jest trudna dozrealizowaniaze względów tech­

nicznych i bardzo kosztowna z uwagi na koniecznąwymianę znacznejilościpowie­

trza [23].Systemy czyszczące będące kom­ binacjąwentylacji i filtracji posiadające na­

wet certyfikaty ISO są mało realistyczne [16]. Wiele wskazuje na to, że systemy te powstały pod dużymwpływem przemysłu tytoniowego[2].

Najlepszym rozwiązaniemmającym za­

pewnić zdrowe warunki pracy jest całkowi­ ty zakaz palenia tytoniu wzamkniętych po­

mieszczeniach w zakładach pracy. Można toosiągnąć przez dobrowolnąakceptację takich warunków pracyprzezpracowników, lecz na dłuższyczas nie zdaje to egzami­

nu. Jedynym efektywnym rozwiązaniemjest zakaz prawny palenia w miejscu pracy.

Wprowadzona w szpitalach w Australiido­

browolnaeliminacja dymu tytoniowego nie dałamierzalnych efektów[18]. W Wielkiej Brytanii, na prowadzenie barów z dobrowol­

nym zakazem palenia tytoniu zdecydował się tylko1% właścicieli [27], awHiszpanii w roku 2006, gdy decyzję o zezwoleniu na palenie wrestauracjachponiżej 100 m2po­

zostawionow gestii właścicieli tylko 10%

prowadziło lokale dla niepalących[32].

Rozwiązania prawne gwarantującepra­ wo pracowników do pracy w zdrowych wa­

runkach i zabezpieczająceich przednara­ żeniem naETS sąjedyną skutecznądrogą, która to zabezpiecza. W Finlandii, w której wprowadzono całkowity zakaz palenia tyto­ niu w miejscu pracyjuż po roku zaobserwo­

wanoznaczny spadek liczby osób narażo­

nychna ETS i wzrost zakładówpracy wol­

nych od dymu tytoniowego [13].

Regulacje prawne dotyczące zakazu paleniatytoniu w miejscu pracy powinny być proste, jasne i możliwe do wyegzekwowa­ nia. Prawo powinno chronić wszystkich przed szkodliwym działaniem dymu tytonio­

wego,anie tylko część populacji np.kobie­

ty w ciąży.

W Europie regulacjeprawne zakazują­ cepalenietytoniuw miejscu pracy istnieją jużw wielukrajach i dotycząonecałkowite­

go zakazu lub tylko częściowego.Całkowi­

ty zakaz palenia w miejscach pracy, w tym w lokalach gastronomicznych, obowiązuje obecnie w Irlandii orazSzkocji, Anglii i Wa­

lii. Surowe prawodawstwoobowiązuje tak­ żew Szwecji,Włoszech, na Malcieiw Nor­ wegii. Tam paleniedozwolone jest tylko w wydzielonych palarniach wyposażonych w wydajnesystemy wentylacyjne.Stopniowo takie same zasady będą wprowadzane w najbliższym czasie we Francji,Estonii i Fin­

landii. W Belgii, Hiszpanii, Słowacji, Holan­ dii, na Cyprze i Litwie obowiązuje generalny zakaz palenia,ale dopuszcza się wiele wy­ jątków, np. w małych lokalachgastronomicz­ nych, czy też tam, gdzie posiłki stanowią niewielką część obrotów (bary, kawiarnie).

Dyskusja na temat ewentualnego zakazu palenia w restauracjach i kawiarniach toczy się obecniew Niemczech. WGrecji zakaz palenia tytoniu, choć tylko częściowy,jest powszechniełamany.

Zakaz palenia tytoniu w miejscach pu­

blicznych, takich jak szkoły, szpitale, urzę­

dy, kina i teatry oraz w pojazdach komuni­ kacji publicznej jest powszechnyw krajach UniiEuropejskiej, aleszczegółoweprzepi­

sy są mniej lub bardziej restrykcyjne. Pol­ skaUstawa z 1995roku wprowadzazakaz palenia „w pomieszczeniach zamkniętych zakładów pracy oraz innych obiektów uży­ tecznościpublicznej", ale pozwala na wyty­ czenie stref dla palących, nie kładąc naci­ sku na to, aby były toszczelnie zamknięte miejsca.

Korzyści wynikającez wprowadzenia

„miejsc pracy wolnych od dymu”

Eliminacja środowiskowego narażenia na dym tytoniowy ma niewątpliwie wpływ na stan zdrowia pracowników. Zmiany choro­

bowewywoływane przeznarażenie na ETS zostałyjuż wcześniej omówione w tym arty­ kule.

Obok korzyści zdrowotnychsą i korzy­

ści ekonomicznewynikające z zakazu pa­

leniatytoniu w pracy.Dotyczą one zarówno pracowników, jaki pracodawców orazcałe­

go społeczeństwa. Są to korzyści bezpo­

średnie,jakipośredniezwiązane z koszta­ mileczenia i obniżeniem wydajności pracy.

Wzrost wydajności wiąże się z jednej stro­ nyz lepszym stanem zdrowotnympracow­ ników, a zdrugiej - zwydłużeniemefektyw­ nego czasu pracy poprzez eliminację przerw

„na papierosa”. Wmiejscach pracy, gdzie palenie jest dozwolone rosną również koszty sprzątania i konieczność płacenia wyższe­

go ubezpieczenia ze względu na większe ryzyko pożarów[24]. W USA bezpośrednie koszty opiekizdrowotnej związanej z nara­

żeniem naETSszacujesięna 5 miliardów dolarów, a koszty bezpośrednie nakolejne 5miliardów dolarów[1].

Praca w warunkachwolnychod dymu wpływa nietylko na zdrowieosób niepalą­ cych, ale również i palaczy,którzy wypalają dzięki temu mniejsze ilości papierosów dziennie,a obniżenie to może sięgać na­

wet 29% [11]. Ocenia się,że dzięki zakazo­

wi paleniatytoniuwpracy ogólna konsump­

cja papierosów może obniżyć się naweto 10% [17].

Wydajesię, żezakazpalenia tytoniuw miejscach pracy i miejscach publicznych sprawia, że pewnailość osóbpalących re­

zygnujerównież z palenia w domu [3].

W jednym z badań wykazano,że zakaz palenia w miejscu pracyjest 9-krotnie tań­

sząi efektywniejsząmetodąumożliwiającą zaprzestanie palenia niż nikotynowa tera­ pia zastępcza [21].

Zakaz palenia w miejscu pracy w po­

wiązaniu z regulacjami prawnymiogranicza­ jącymi palenie tytoniu w innych miejscach publicznych możeopóźnić inicjację tytonio­ wą wśród młodzieży i obniżyć liczbęosób rozpoczynających palenie [10].

Prawo do pracy i życiaw zdrowych wa­

runkach jest niezbywalnym prawem każde­ go człowieka. Wszystkie działania mające to zapewnićpowinny zyskiwać zarówno wsparcie społeczne,jaki i rządowe. Oczy­

wiściewszystkie zakazy wywołują natural­

ny sprzeciwpewnej grupyludzi.Możliwe jest jednak takie rozwiązanie, które zapewnia zdrowy rozwój większości społeczeństwa nie naruszając jednocześniepojmowanych w swoisty sposób wolności obywatelskich znaczne mniejszej jej części.

Piśmiennictwo

1. Behan D., ErixonM., Lin Y.:Economical effectsof environmental tobacco smoke. SocietyofActuaries, 2005.

2. Bialous S.A., Glanntz S.A.:ASHRAE Standard 62:

tobacco industry's influenceover national ventilation standards. Tob. Control.2002,11, 315.

3. Borland R., Mullins R.,Trotter L,White V.: Trends inenvironmental tobacco smoke restrictionsin the homein Victoria,Australia. Tob. Control. 1999, 8, 266.

4. BorlandR., Pierce J. P., Burns D.M.,Gilpin E., Johnson A.,BalD.: Protectionfromenvironmental tobacco smokein California: the casefor asmok- ing-freeworkplace. J. Am. Med. Assoc. 1992,268, 749.

5. CameronP.:The presenceof pets and smoking as correlates ofperceive disease. J. Allergy Clin.

Immunol. 1967, 40,12.

6. CameronP., Kostin J. S., ZaksJ. M., et al.: The health of smokers'andnon-smokers' children. J. Al­ lergy Clin. Immunol. 1969,43, 336.

Przegląd Lekarski 2007 / 64 / 10 863

7. Coultas D. B., Samet J. M., McCarty J. F., Spengler J. D.: Apersonal monitoring study to asses workplace exposuretoenvironmental tobacco smoke. Am.J.

Public Health. 1990, 80, 988.

8. Department of Health and Human Service: Re­ porton Carcinogens,EleventhEdition.Washington, DC,2005.

9. Farelly M. C., EvansW.N., Sfekas A.E.: The impact of workplacesmoking bans: resultsfrom national survey.Tob. Control. 1999,8, 271.

10. Farkas A.J.: Associationbetweenhousehold and workplacesmoking restriction and adolescentsmok­

ing. J. Am. Med. Assoc.2000,284, 717.

11. Fichtenberg C.,Glantz S.: Effect of smoke-free workplaceson smoking behaviour:systematic re­

view. Washington, DC, TheWord Bank, 1999.

12. HammondS.K.: Exposureof U. S. workers to envi­

ronmentaltobacco smoke.Environ. Heath Persp.

1999, 107,supll. 2, 329.

13. Heloma A.: The short-termimpactofnational smoke- free workplace legislation on passive smoking and tobacco use. Am. J. Public Heath. 2001, 91,269.

14. International Agencyfor Research onCancer:

Tobacco smoking andinvoluntary smoking: Summary of datareported and evaluated. IARC Monograph 83, 2004.

15. International Consultation on EnvironmentalTobacco Smoke (ETS) and Children Heath. Consultation Re­ port. Geneva, Word Heath Organization, 1999.

16. ISO/DIS16814: Buildingenvironment design- In­ doorair quality - Methodsof expressing the quality ofindoor air forhuman occupancy.

17. Jha P.: Curling the epidemic: governments and eco­

nomics of tobacco control: development and prac­ tice.Washington, DC, The WordBank, 1999.

18. Jones M., Wakefield M., TurnbullD. A.: Attitudes and experiences of restaurateurs regarding smok­

ing bans in Adelaide. South Australia. Tob. Control.

1999, 8, 62.

19. Kado N. Y., McCudry S.A., Tesluk S.J., Hammond S.K., Hsieh D.P.,Jones J.:Measuring personal ex­ posure to airbornemutagen and nicotine in environ­ mental tobacco smoke. Mutat. Res. 1991, 261, 75.

20. Navas-Acien A, PerugaA,Breysse P. et al.:

Secondhand tobacco smoking in publicplaces in Latin America, 2002-2003. JAMA. 2004, 292, 2741.

21. Ong M., Glantz S.: Free nicotine replacement therapy programmes vs implementingsmoke-free work­ places: acost-effectiveness comparison. Am.J. Pub­

lic Heath 2005, 95, 969.

22. Pion M., Givel M. S.: Airport smoking rooms don't work. Tob.Control. 2004, 13, ¡37.

23. Repace J.: Controlling tobaccosmoke pollution. IAQ Application 2005, 6,11.

24. Ross H.: Economics of smoking-free police. [In:] The smoke free Europe partnership. Smoke freeEurope makes economic sense: A report on the economic aspects ofsmokefreePolice. 2005.

25. Simpson W.J.: Apreliminaryreportoncigarette smoking and incidence of prematurely. Am. J. Obstet.

Gynecol.1957,73, 808.

26. Shopland D. R., Gerlach K.K., Burns D. M., Hartman A. M., Gibson J. T.:State-specific trends in smoke-free workplace policy coverage: the current

population surveytobacco use supplement, 1993 to 1999. J.Occupat. Environ. Med. 2001, 43,680.

27. Smoke-free Word: doctors' notes on clean air laws.

London, British Medical Association, www.

doctorsandtobacco.org/files/52.doc

28. Trout D., DeckerJ., Mueller C., Bernet J. T., Pirkle J.: Exposure to casino employees toenvironmental tobacco smoke. J. Occupat. Environ Med. 1998 40 270.

29. United State Departmentof Heath and Human Serv­ ices, Centersof DiseaseControl and Prevention, National Centre for Chronic Disease Prevention and Health Promotion,Office of Smoking and Health: The health consequences of involuntary exposure toto­ bacco smoke: A Report of theSurgeonGeneral. At­

lanta, 1986.

30. United State Department of Heath andHumanServ­ ices, Centers of DiseaseControl andPrevention, NationalCentre for Chronic Disease Prevention and Health Promotion, Office of SmokingandHealth: The health consequencesofinvoluntary exposure toto­

baccosmoke: A Reportof theSurgeon General.At­

lanta, 2006.

31. United States. Public HealthService. Office of the Surgeon General.: Smokingand Health: Report of the Advisory Committeeto the Surgeon Generalof the PublicHealth Service, Public Health Service Publication No. 1103, 1964.

32. Un ano de Ley del Tabaco. Sociedad Espanola de Medicina Familiar yComunitaria, 2007.

33. www.ttl.fi

864 Przeglqd Lekarski 2007 /64/10 J. Suli i wsp.