Próba waloryzacji śródmieść miast tworzonych na przełomie XIX i XX w. (na przykładzie miast górnośląskich)

(1)

ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI ŚLĄSKIEJ Seria: ARCHITEKTURA z.19

________ 1992 Nr kol. 1110

Lech WOJTAS

PRÓBA WALORYZACJI ŚRÓDMIEŚĆ MIAST TWORZONYCH NA PRZEŁOMIE XIX IXX W. (NA PRZYKŁADZIE MIAST GÓRNOŚLĄSKICH)

Streszczenie. W śródmieściach miast górnośląskich, które formowane były na przełomie XIX i XX wieku, zauważalny jest zarówno niedorozwój infrastruktury technicznej, zły stan substancji budowlanej, jak i wysoki stopień zagrożenia środkowiska ludzi tu żyjących.

Należy uważać, że dla prawidłowego określenia kierunków i zasad przebudowy czy modernizacji tych terenów niezbędne jest pełne rozeznanie stanu i możliwości rozwoju ich struktury.

Praca niniejsza prezentuje próbę waloryzacji tej struktury na przykładzie śródmieść Gliwic, Zabrza I Katowic.

Przede wszystkim podano historyczny rys rozwoju ww. miast prezentujących możliwie wszechstronny i różnorodny stan ich tkanek śródmiejskich. Na tej podstawie podjęto próbę waloryzacji stanu istniejącego zespołów zabudowy udawadniając, że budowa tych zespołów tworzonych jako mieszkaniowe, a pełniących obecnie przeważnie funkcje mieszkaniowo-usługowe jest bardzo charakterystyczna i wyróżnia się spośród innych układów urbanistycznych. Dzięki swym właściwościom budowy i pełnionym funkcjom zdefiniowano powyższy układ zabudowy jako tkankę formowaną przez budynki, wnętrza uliczne i bloki zabudowy międzyulicznej (kwartały).

Określono charakterystyczne gabaryty i cechy budynków frontowych podając, że ilość domów o zadowalających warunkach przewietrzania i nasłonecznienia mieszkań sięga około 40%.

Scharakteryzowano długości i przekroje poprzeczne ciągów ulicznych i placów oraz zanalizowano wyselekcjonowane zespoły zabudowy międzyulicznej, określając ich przeciętną wielkość na około 1,1 ha.

Dążąc do uogólnień, poddano próbie kwalifikacji całość budowy tkanki śródmiejskiej formowanej na przełomie XIX I XX wieku, uwypuklając zasadę, że sylwety tych śródmieść, układy komunikacyjne i ich elementy, występujące wątki architektoniczne z dominantami i kulminacjami wytworzyły w tych miastach własny klimat przestrzenny, który pozwala na atrakcyjne i pożądane z punktu widzenia percepcji wykorzystanie śródmieść do zaspokajania potrzeb współczesnych miast.

W miastach GOP-u odczuwalny jest niedorozwój infrastruktury społecznej i ochrony środowiska.

Jest to wynik nadkoncentracji uprzemysłowienia i urbanizacji w całej konurbacji Polski Południowej.

W GOP-ie funkcjonuje najuciążliwszy dla otoczenia przemysł. Stopień zagrożenia środowiska ludzi tu żyjących charakteryzuje wystarczająco udział woj. katowickiego w ogólnokrajowej emisji pyłów (30%) i gazów (40%)11

Hałas, dym, kurz, tłok to obraz śródmiejskich dzielnic większych miast górnośląskich. Od stulecia budowano tu, zgodnie z doktryną rozwijającego się kapitalizmu, tylko to, co mogło przynieść szybki maksymalny zysk. To co zysku nie przynosiło, budowano tylko w najniezbędniejszym zakresie.

W okresie wielu lat powojennych GOP budował Polskę, natomiast nie prowadził działalności znacząco polepszającej jego sytuację przestrzenną i środowiskową.

Wielkość nagromadzonych zaległości rozwojowych infrastruktury i remontów nie była dotąd przedmiotem kompleksowej oceny. Dokonywane są oceny cząstkowe budynków i obiektów traktujące osobno różne kategorie własności, różne podległości administracyjne. W podobny sposób rejestruje

(2)

64 L. Wojtas

się stan techniczny urządzeń miejskich determinujących sprawność funkcjonowania miasta i warunki zamieszkania. M.Chmielewski2 stwierdza, że błędy polityki mieszkaniowej „w całym okresie powojen

nym stały się głównym czynnikiem sprawczym ogromnych zaniedbań infrastrukturalnych i remonto

wych. Dotychczas środki przeznaczone na modernizację i remonty kapitalne budynków stanowiły około 5% nakładów na nowe budownictwo mieszkaniowe” . To zdanie, będące cytatem z rządowego projektu polityki mieszkaniowej przedłożonego Sejmowi wiosną 1984 roku, nabiera wydźwięku w zestawieniu z informacją, że w większości krajów europejskich na utrzymanie starych zasobów mieszkaniowych i ciągłą ich modernizację, rewaloryzację (uwzględniając nawet różnice poziomu zaspokojenia tzw. „głodu mieszkaniowego’’) przeznacza się więcej środków materialnych niż na nowe budownictwo.

Należy uważać, że dla prawidłowego określenia kierunku, zasad przebudowy i modernizacji, niezbędne jest pełne rozeznanie stanu i możliwości rozwoju infrastruktury miejskiej i obiektów obszaru adaptowanego do współczesnych potrzeb.

Dla przeprowadzenia analizy stanu istniejącego, jego waloryzacji wybrano przykładowo spośród miast górnośląskich śródmieścia Gliwic, Zabrza i Katowic.

Gliwice, ze względu na prezentowanie przez ich strukturę nawarstwień kulturowych od średniowie

cza, Zabrze, ze względu na duże przemieszanie zabudowy z okresu przełomu XIX i XX w. z nowszą (zwłaszcza zabudową z okresu międzywojennego), Katowice, ze względu na istnienie w obrębie śródmieścia dużych kompleksów zabudowy uwidaczniających niedawne początki istnienia miasta.

Tak różnorodna sytuacja struktury omawianych miast daje możliwie szeroki i wszechstronny obraz stanu tkanki śródmieść formowanych na przełomie XIX i XX wieku.

Na podstawie rysunków przedstawiających rozpoznanie konserwatorskie obszaru śródmiejskiego Gliwic, Zabrza i Katowic podanych w pracy M.Nowosad3 i rzeczywistych układów funkcji tych miast opracowano mapy rozmieszczenia obszarów o przeważającej zabudowie powstałej na przełomie XIX i XX wieku, a będących potencjalnym terenem ekspansji stref intensywnego wykorzystania

Jak wynika z analizy ww. map, struktura obszaru najintensywniejszego wykorzystania w Gliwicach, Zabrzu, Katowicach opiera się na zabudowie ukształtowanej w omawianym okresie lub na bliskim sąsiedztwie takiej zabudowy. Istnieje więc efekt nałożenia się „widowiska, jakim jest życie centrum"

używając określenia W.Ostrowskiego4, ze scenograficzną oprawą tego procesu w postaci zesołów starej zabudowy i starych układów urbanistycznych, które są obecnie unikatowe ze względu na nie stosowaną już skalę, technikę budowlaną i wystrój.

Pełne rozeznanie stanu istniejącego jest utrudnione, ponieważ tereny śródmieść nie posiadają wystarczającej dokumentacji faktograficznej, studialnej i projektowej „(...) brak (...) opracowań zbiorów archiwalnych, konieczne są uzupełnienia i aktualizacja inwentaryzacji we wszystkich dziedzinach zwłaszcza obiektów powstałych przed 1939 rokiem, niepełne jest rozeznanie zasobów zabytkowych, brak opracowań historyczno-konserwatorskich dla Gliwic i Zabrza"5.

W miastach górnośląskich przy rozpatrywaniu ich aktualnej sytuacji i możliwości przekształceń problem jest o tyle trudniejszy, że trzeba wziąć dodatkowo pod uwagę oddziaływanie przemysłu,

(3)

Próba waloryzacji śródmieść... 65

negatywne oddziaływanie na ludzi i obiekty znajdujące się w strefie jego wpływu (szkody górnicze, działanie korozyjne niektórych związków chemicznych znajdujących się w powietrzu...).

1. DYNAMIKA ROZWOJU PRZYKŁADOWYCH ZESPOŁÓW ŚRÓDMIEJSKICH

Miasta w swym gwałtownym rozwoju wywołanym XIX-wiecznymi przemianami techniczno-ekono

micznymi (rozwój przemysłu, uciążliwość fortyfikacji obronnych, łatwe połączenie komunikacyjne, prawa fiskalne ...) były w trakcie ciągłej ekspansji terytorialnej. W rozwoju tym, zachowującym

„początek” miasta i nie określającym jego krańców, skutki architektonicznych nie dawały zmian jakościowych. Miasto, tak jak miasto przeszłości (hippodamejskie, średniowieczne ...), tworzono opierając się na zasadzie siatki ulic i bloków dzielonych na działki budowlane.

Tempo rozwoju, presja ekonomiczna i niedostateczna opieka ze strony miejskich służb architekto

nicznych powodowały powstawanie zróżnicowań skali obiektów, dysonansów oraz przypadkowość sąsiadujących ze sobą tworów urbanistyczno-architektonicznych. Tego typu budownictwo odbierane przez współczesnych użytkowników przestrzeni miejskich przywraca jednak odczucie skali ludzkiej i wyzwala w wyobraźni wiele pozytywnych wrażeń.

„Mimo że kilka miast ma rodowód sięgający średniowiecza (Gliwice, Bytom), a kilka innych miejscowości uzyskało administracyjnie status miasta dopiero w okresie międzywojennym (np. Zabrze - 1922), to wszystkie miasta konurbacji górnośląskiej skrystalizowały swoją formę przestrzenną i funkcjonalną na przełomie XIX i XX wieku”6.

Dynamikę rozwoju opisanych miast w ww. okresie prezentuje zmiana liczby mieszkańców (w zaokrągleniu, w tysiącach)7:

1860 1900 1939 1946 1960 1970

Katowice 18 32 134 128 275 303,7

Gliwice 11 52 114 96 136 171

Zabrze 9,8 72 130 104 194 197,3

Rozwój przestrzenny omawianych miast opisano przede wszystkim na podstawie pracy M.Nowo

sad8 oraz T.Bardzińskiej-Bonenberg, K.Locher-Książek, E.Szponar-Regulskiej, M.Nowosad9, F.Maure- ra10, E.Steina11, Schabika, Stutza, Wolfa12, pracy zbiorowej13. Ze względu na pokrywanie się wielu informacji i częste ich uzupełnienia nie zawsze w tekście powoływano się na konkretną pozycję.

(4)

66 L. Wojtas

Konieczne jest również zwrócenie uwagi na aktualnie przygotowywane inwestycje, które wpłyną na przeobrażenie istniejących układów przestrzennych. Należy tu wymienić inwestycję komunikacyjną - trasę Średnicową GOP: zmiana zasięgu śródmieść, pod wpływem trasy Ślrednicowej, spowoduje przejście centralnej części GOP-u z systemu policentrycznego na linearny’’14.

1.1. Gliwice

Gliwice rozwinęły się z typowej śląskiej osady - owalnicy. W 1475 roku uzyskały prawa miejskie (magdeburskie), a ukształtowany wówczas układ miasta w swym zarysie przetrwał do dnia dzisiejsze

go w niezmienionej formie.

W XVIII wieku usunięto nie pełniące już swej roli umocnienia obronne: mury, baszty, zasypano fosy ziemią z wałów. Założono wówczas nowe okólne ulice otaczające dawne średniowieczne miasto, które to miasto sprowadzono do roli śródmieścia, założono planty wzdłuż ulic Górne Wały i Dolne Wały, połączono stare miasto z nowymi dzielnicami (omijając je z dala) arteriami dalekobieżnej komunikacji.

W roku 1792 rozpoczęto, trwającą kilkanaście lat, budowę Kanału Kłodnickiego z portem przeła

dunkowym w miejscu, gdzie zlokalizowano obecnie dom towarowy SDH; między ulicami Zwycięstwa a Dworcową.

Istotną rolę w rozwoju miasta odegrało przeprowadzenie (równolegle do kanału) linii kolei żelaznej i uruchomienie w 1845 roku dworca kolejowego.

W drugiej połowie XIX wieku została zaplanowana obecna ul. Zwycięstwa (zaznaczona na mapie z roku 1876-77) przebiegająca od Rynku do terenów kolejowych, prowadzona nad Kłodnicą i Kanaiem Kłodnickim mostami.

Zabudowa nowo wytyczonej ulicy i kilku kwartałów bocznych (dzisiaj ul.Barlickiego, ul.Chodoby), jak i dalszy rozwój całego miasta wymagały uporządkowania cieków wodnych. Pociągało to za sobą znaczne zmiany w urbanizującym się terenie. Rozlewiska Kłodnicy zostały przebudowane, rzekę Ostropkę, która płynęła częściowo w miejscu dzisiejszej ul.Dworcowej, zasypano. Kłodnicę uregulowa

no i podniesiono jej wały na terenie miasta. Połączony z Kłodnicą, równoległy do niej ciek częściowo osuszono, częściowo skanalizowano, a na jego miejscu pośrodku założono pas zieleni z ciągiem pieszym (obecna Al. Przyjaźni Polsko-Radzieckiej) obniżonym w tym miejscu w stosunku do poziomu ul.Zwycięstwa o ponad 1 metr.

„Głównymi kierunkami, w których rozwijało się miasto przez cały wiek XIX, było połączenie starego miasta z terenami kolejowymi wzdłuż osi historycznej (ul. Dworcowa) i wspomnianej osi XIX-wiecznej.

Dalej, po przejściu torów przejściem podziemnym i mostem nad torami nastąpił rozwój dzielnicy przemysłowej na Zatorzu przy szlakach wylotowych z miasta. Kierunkiem podstawowym dla rozwoju miasta w końcu XIX wieku był kierunek Zabrze - ul.Jagiellońska i kwartały przy jej przecznicach” ' 5.

Stan zagospodarowania miasta w latach 1877 i 1927 przedstawiono na rys. 4 i 5.

(5)

Próba waloryzacji śródmieść.. 67

Lata międzywojenne wnoszą do rozwoju przestrzennego miasta niewiele, jedynie pojedyncze obiekty w obrębie śródmieścia (np. tzw. dom Mendelsohna przy obecnej ul.Zwycięstwa) i niewielkie osiedla mieszkaniowe na przedmieściach.

W czasie działań przyfrontowych II wojny światowej zniszczonych zostało około 20% ogółu budynków w mieście. Po wojnie inwestycje skierowano w pierwszej kolejności na likwidację zniszczeń, w dalszej kolejności podjęto modernizację i rozbudowę przemysłu przy równoczesnym uzupełnianiu zasobów mieszkaniowych (osiedla Trynek i Sikornik).

Ze względu na wielkość produkcji przemysłowej, jej strukturę, działalność dużych zespołów naukowych i naukowo-projektowych, placówek usługowych, miasto pełni ważną funkcję, która zgodnie z założeniami planu zagospodarowania przestrzennego województwa będzie dalej rosła16.

1.2. Zabrze

Zabrze - jako wieś - rozprzestrzeniające się od około 1305 roku w pewnej odległości od rzeki Bytomki, dla zabezpieczenia przed powodziami, miało układ chat wyznaczony drogą łączącą je z Gliwicami (obecna ulica Staromiejska). Z traktem tym krzyżował się inny z Sośnicy przez Biskupice do Bytomia, którego częścią jest obecna ul.Bytomska.

Od 1354 roku znajdował się w Zabrzu kościół - najpierw drewniany (pod wezwaniem Świętego Andrzeja) odbudowany po pożarze w 1546 roku, a na jego miejscu obecny murowany z początku XX wieku.

Rozwój przemysłu od około 1790 roku powodował szybką urbanizację, która nadawała ówczesnej gminie charakter miejski. W latach 1829-30 wybudowano drogę „szosową” Gliwice-Zabrze-Królewska Huta oraz szereg dróg bocznnych, a pierwszy dworzec kolei żelaznej stanął w 1845 roku w szczerym polu (o lokalizacji tej samej co obecnie).

Centralne położenie wśród okolicznych wiosek oraz skupienie największej liczby zakładów przemysłowych przyczyniło się do wzrostu znaczenia gminy i wybrania Zabrza na siedzibę powiatu w 1873 roku (był to jedyny powiat nie posiadający ośrodka miejskiego). Opierając się na porozumieniu pomiędzy gminami usystematyzowano przebieg ulic, założono linie tramwajowe (pierwsza linia została uruchomiona w 1894 roku, a zelektryfikowana w 1897), sieci wodociągowe (1894-96) i kanalizacyjne, wybudowano gazownię i elektrownię, założono szpital, kilka szkół podstawowych i gimnazjów. W roku 1902 wprowadzono oświetlenie gazowe ulic, które utrzymało się w wielu rejonach miasta do lat pięćdziesiątych.

Pierwsze próby uporządkowania planu Zabrza podjął w 1895 roku Markscheider Schmallenbach.

W okresie międzywojennym przy wzrastającej liczbie ludności napływowej wzmógł się ruch budowlany w mieście: w centrum, w rejonie obecnych ulic Wolności i 3 Maja stawiano zwartą zabudowę czynszową. Z tego okresu interesujące są zespoły budnyków mieszkalnych budowanych pod patronatem przemysłu przez miasto, spółdzielnie czy towarzystwa akcyjne.

(6)

68 L. Wojtas

W czasie wyzwalania Zabrza w roku 1945 uszkodzonych zostało zaledwie kilka kamienic w śród

mieściu. Po wojnie rozpoczęto wymianę obiektów mieszkalnych będących w złym stanie technicznym (z braku odpowiedniej konserwacji do roku 1945 i na skutek działalności górniczej). Budowano nowe osiedla mieszkaniowe poza centrum (np. Matejki, Guido).

1.3. Katowice

Istniejąca od początku XVI wieku wieś Katowice (położona w lesie, na nizinie, po prawej stronie strumyka Rawa) z początkiem XIX wieku zaczęła konkurować z tradycyjnymi ośrodkami (Bytom i Gliwice). Początkowo rozwijała się wzdłuż powstałej w 1836 roku drogi z zachodu na wschód (z Tarnowskich Gór do Mysłowic przez Wełnowiec) między Rawą a założoną w latach 40 linią kolejową (w 1846 roku uruchomiono odcinek kolejowy Królewska Huta - Mysłowice, a przy nim stację Katowice).

Podstawowy układ ulic w centrum powstał jako powielenie układu dróg wsi (plany miasta opracowywane były w latach 1866,1871).

W latach 60 XIX wieku zapoczątkowano gazyfikację mieszkań, a w 70 rozwiązano problem wodociągów i kanalizacji. Tzw. „głód mieszkaniowy” nie istniał w centrum miasta ze względu na liczne, duże i bogate budownictwo mieszkaniowe.

Od roku 1862 budowano kościół pod wezwaniem NM Panny według projektu A.Wagnera, a ukończony w 1870 roku. Kamienny, neogotycki, jednowieżowy kościół usytuowany na osi ulicy Mariackiej, stanowi jedno z lepszych założeń urbanistycznych miasta. „Zarówno generalna dyspozycja przestrzenna, jak i stosowane detale oraz rozwiązanie wnętrza stawiają kościół Mariacki w rzędzie dziewiętnastowiecznych zabytków wysokiej klasy” 17.

W latach 1870-1900 architektura budynków stawała się „coraz bardziej pretensjonalna, dostosowa

na zresztą do zmieniających się prądów i mody w sztuce i architekturze - od neorenesansu niemieckie

go, poprzez romantyzm dekoracyjny, neogotyk, aż do secesji. Fasady domów stroiły się w eklektyczną mieszninę gzymsów, pilastrów, wykuszy, wieżyczek, rzeźb i ornamentacji roślinnych ze szkodą dla rozwiązań funkcjonalnych”18.

Dopiero pod koniec lat 90 założono oś rozbudowy północ-południe, od północy rozwój zabudowy ograniczał jednak staw. Stan zagospodarowania miasta w roku 1893 przedstawiono na rys. 8.

Po stronie południowej toru kolejowego utrzymywano zabudowę równoleżnikową, a równocześnie zabudowywano ulice łączące dzielnice południową i północną (dzisiejsze ul. Kościuszki i ul. Mikołow- ska). „Od lat bezpośrednio poprzedzających I wojnę światową następuje w budownictwie mieszkanio

wym Katowic zmiana założeń funkcjonalnych i planistycznych. Szereg wznoszonych wówczas budynków położonych w śródmieściu, np. przy ul. Szafranka, ul. Ligonia, ul. Powstańców, wykazuje duże walory architektoniczne i funkcjonalne. Cechują je klasycyzująca prostota fasad oraz poprawne rozwiązania rzutów"19.

Stan zagospodarowania miasta roku 1918 przedstawiono na rys. 9.

(7)

Po I wojnie światowej Katowice wraz z częścią Górnego Śląska włączono do państwa polskiego, co przyniosło nie tylko zmiany polityczne, ale i ekonomiczno-społeczne wpływające na wzrost znaczenia Katowic jako ośrodka administracyjnego i przemysłowego.

W latach międzywojennych ujawniają się w rozwiązaniach architektonicznych dwa kierunki:

- historycyzm (kwartał ulic Kościuszki, Różana, Narcyzów projektu arch. Łobodzińskiego, gmach Sejmu Śląskiego dzisiejszy Urząd Wojewódzki projektu arch.arch. K. Wilczyńs

kiego, P. Jurkiewicza, G. Żeleńskiego).

- funkcjońalizm i konstruktywizm (zabudowa ulic Żwirki i Wigury, Skołodowskiej-Curie, gmach dzisiejszego Urzędu Miejskiego, obecny gmach NBP przy ul. Mickiewicza ...).

Podejmowano też próby planowego rozwoju miasta, jednak projekty uzyskane drogą konkursów zrealizowano w niewielkiej części.

2. WALORYZACJA STANU ISTNIEJĄCEGO ZESPOŁÓW ZABUDOWY ŚRÓDMIEJSKIEJ

Struktura zespołów zabudowy śródmiejskiej pochodzących z przełomu XIX i XX wieku tworzonych jako zespoły mieszkaniowe, a pełniących obecnie przeważnie funkcje mieszkaniowo-usługowe jest bardzo charakterystyczna i wyróżnia się spośród innych układów urbanistycznych. Dzięki swym właściwościom budowy i pełnionym funkcjom (Jest zespołem elementów o zbliżonych cechach pełniących określone funkcje w organizmie miasta) powyżej zdefiniowany układ nazwać można t k a n k ą 20.

Tkankę tę tworzą przede wszystkim b u d y n k i , które wygradzają swymi frontowymi elewacjami wnętrza uliczne i wypełniają kwartały zabudowy międzyulicznej.

W n ę t r z e u l i c z n e 21 rozumiane jako element składowy tkanki miejskiej obejmuje:

- ulicę jako drogę wytyczoną w mieście, składającą się z jezdni przeznaczonej dla ruchu kołowego i chodników - do pieszego, wraz z ewentualnymi powierzchniami zazielenio

nymi - czyli podłogę wnętrza,

- fasady budynków frontowych i inne wydzielające wnętrze z otoczenia - „Ściany",

„sklepienie" zamykające wnętrze od góry. które zmaterializowane bywa w fromie przeróżnych zamierzonych i niezamierzonych przegród,

„elementy wolno stojące", nieruchome i ruchome „umeblowanie" wnętrza.

K w a r t a ł m i ę d z y u l i c z n y (blok zabudowy) jako część miejskiej przestrzeni leżąca między przecinającymi się ulicami jest złożony z zewnętrznego pierścienia budynków frontowych, bogatego układu budynków zabudowy wewnętrznej (zabudowa oficynowa22, budynki gospodarcze...) i podwórek.

(8)

70 L. Wojtas

2.1. Budynek

Układ zabudowy był kształtowany w omawianym okresie przede wszytkim przez sytuowanie nowo wnoszonych budowli tylko w linii zabudowy ulicy i według zatwierdzonego planu ogólnego regulacji miasta. Budynki główne o układzie dachów z kalenicami równoległymi do osi drogi były stawiane frontem do ulicy. Dachy oficyn przylegających do sąsiednich działek miały formę półszczytową .23

Wymóg wznoszenia murowanych ścian ogniowych i ochrona prywatnej własności powodowały, że granice parcel i domów w zwartej zabudowie stanowiły najczęściej najeżone kominami ślepe ściany, które w miarę podnoszenia i różnicowania wysokości budynków wystawały nad dachami niższych.

Oficyny stawiane przy granicy działki były z reguły jednostronnie doświetlane od podwórza, a więc i jednotraktowe (wyjątek stanowić mogły oficyny czerpiące światło z wewnętrznych świetlików, z pose

sji sąsiada lub sytuowane na osi budynku frontowego).

Budynki, którymi zabudowywano kwartały międzyuliczne, to kamienice i domy czynszowe. Kamie

nice jedorodzinne lub kilkurodzinne w znaczeniu opisanym poniżej24 na terenach śródmieść Gliwic, Zabrza i Katowic występują sporadycznie.

K a m i e n i c e , zwykle o cechach dobrej architektury, to domy 3-, 4-kondygnacyjne, kilku- lub kilkunastorodzinne, grupujące mieszkania różnej jakości; najlepsze, najbardziej reprezentacyjne zajmowały drugą kondygancję, a najgorsze poddasza i sutereny.

D o m y c z y n s z o w e , często wieloklatkowe i zwykle wyższe od kamienic, o znacznie niższym standardzie stwarzały jednak lepsze warunki mieszkaniowe niż substandardowe mieszkania na poddaszach czy w suterenach kamienic. Domy te grupowały mieszkania o podobnym standardzie powierzchniowym i wykończeniu wnętrz. Układ przestrzenny i zagospodarowanie działki były wynikiem dążenia do powiększania liczby mieszkańców bez względu na wygodę i komfort poszczególnych użytkowników. Rzuty tych budynków są znacznie zróżnicowane. Najokazalsze i najobszerniejsze znajdują się w Katowicach; ich przeciętna głębokość korpusu budynku sięga 13 metrów, a i szerokość jest największa - około 23 m. Frontowa zabudowa Gliwic i Zabrza, znacznie skromniejsza, swymi wymiarami rzutu jest zbliżona, a jej średnią głębokość można określić na 11-12 m, średni wymiar szerokości na 18 m (Gliwice) i 20 m (Zabrze).

Charakterystyczną dla omawianych rejonów śródmieścia strukturę tworzą owe „czynszówki”

(wysokości 4 do 6 kondygnacji, wielorodzinne) z wyjątkiem nielicznych uzupełnień współczesnych oraz miejsc nie zabudowanych, głównie po wyburzeniach okresu wojennego. Jest to zabudowa typu wielkomiejskiego, budynki w zabudowie zwartej i półzwartej.

Domy izolovyane od siebie wewnątrz bloku były jednocześnie nierozerwalnie sprzęgnięte z sobą i niedostosowane do samodzielnej egzystencji w otwartej przestrzeni. Dopiero jako całość, blok, tworzyły wyodrębnioną jednostkę przestrzenną.

Charakter zwartej obudowy bloków międzyulicznych powodował istnienie wielu domów z niezado

walającymi i złymi warunkami nasłonecznienia i przewietrzania, których nie da się porównywać

(9)

z wymaganiami stawianymi współczesnym osiedlom mieszkaniowym. O ile nasłonecznienie elewacji frontowych (przy korzystnym ukierunkowaniu ulic) można uznać za dobre lub dostateczne, to nasłonecznienie budynków oficynowych, zwłaszcza ich niższych kondygnacji, należy uznać za niedostateczne. Dodatkowym, negatywnie oddziałującym problemem tego systemu zabudowy jest brak możliwości przewietrzania mieszkań i szczelnie obudowanych „studni”, zwałaszcza w obecnej dobie, o takiej ilości zanieczyszczeń, że stają się one dla społeczeństwa brzemiennym ciężarem. Stan ten pogarsza gromadzenie odpadków w nieprzygotowanych do tego i do takiej ich ilości podwórkach, a jeszcze bardziej warunki będące następstwem zanieczyszczenia środowiska przez odpady tak intensywnie toczących się na Górnym Śląsku procesów produkcyjnych.

Szacunkowo oraz na podstawie porównań z dużymi miastami ZSRR posiadającymi podobną strukturę zabudowy25 można określić ilość domów o zadowalających warunkach przewietrzania i nasłonecznienia mieszkań na około 40%.

Analizując formy budownictwa sąsiadującego z zabudową mieszkaniową, trzeba zauważyć26, że

„główną zdobyczą XIX wieku było wprowadzenie (obok placów i ulic) pasaży, hal handlowych i wystawowych, giełd i banków przykrytych inżynierskimi konstrukcjami z żelaza i szkła jako nowych rodzajów przestrzeni publicznej” . Tego typu przestrzenie to np. w Gliwicach hala manipulacyjna Poczty Głównej czy sala operacyjna III Oddziału NBP przy ul. Zwycięstwa.

2.2. Wnętrza uliczne

Ulice tkanki Gliwic, Zabrza i Katowic z przełomu XIX i XX stulecia powstałe jako obudowa funkcjonującego wówczas ciągu komunikacyjnego są długie - przynajmniej 800 metrów (np. Zwycięs

twa, Nowotki w Gliwicach, 3 Maja, Wolności w Zabrzu, Kościuszki w Katowicach) inne, zwykle wytyczane na surowym korzeniu są znacznie krótsze o długości około 200-300 metrów, a nawet 100 metrów (Chodoby, Lelewela w Gliwicach, Dworcowa w Zabrzu, Kobylińskiego w Katowicach). Ulice krótsze zakończone są zwykle zamykającą wnętrze zabudową (np.: Rymera, Podgórna, Królowej Jadwigi w Katowicach, - Miarki, Arkońska w Gliwicach, - Jagiełły w Zabrzu), doęhodzą do rzeki lub do zgrupowań zieleni.

Wysokość budynków mieszkalnych budowanych w omawianym okresie uzależniona była od regulacji prawnych. Według obowiązujących przepisów wysokość budynków frontowych była wyzna

czana w stosunku do szerokości ulicy i tak, np. rosyjska ustawa budowlana z 1875 roku, której wpływ da się zauważyć w granicach zaboru, a która w tym względzie operuje podobnymi ograniczeniami jak przepisy innych państw, zabraniała wznoszenia domów frontowych wyższych od szerokości przylega

jącej ulicy, a przy placach i ulicach szerszych niż 11 sążni ograniczała wysokość domów do 11 sążni (23,43 m)27.

Od roku 1905 wysokość domu frontowego i oficyn nie mogła przekraczać w żadnym wypadku 22 m, a wysokość domu od strony podwórza nie mogła przewyższać półtorakrotnej odległości domu od przeciwległej ściany lub od granicy sąsiada28.

(10)

72 L. Wojtas

Ulice o przeciętnej odległości linii zabudowy (między budynkami frotowymi zabudowy) 14-20 metrów29 i wysokości tych budynków rzędu 20 mterów wytworzyły proporcje przekroju poprzecznego zbliżone do kwadratu. Część ulic, zwłaszcza krótszych, bocznych o mało intensywnym ruchu, obudowano tworząc przekrój poprzeczny o proporcji boków 2:3 - jako prostokąt stojący (np. Wieczorka, Dyrekcyjna - obecnie Korfantego w Katowicach).

Na terenie omawianych miast brak jest formowanych i tak popularnych w owym czasie w stolicach i dużych miastach europejskich bulwarów.

Zieleń wysoka obecna jest w dużej części ulic w postaci obsadzeń przynajmniej jednostronnych.

Stan drzew jest zły, a w wielu miejscach zieleń dawniej bujnie się rozwijająca dzisiaj nie istnieje.

Przestrzeń ujmująca przecięcia ulic tworzona jest poprzez przypadkowy dobór sąsiadujących form, a rozmiary przestrzeni kształtującej skrzyżowania wynikają z wymagań li tylko funkcji. Charakter tych wnętrz wydobywany jest dzięki formom bogatych kamienic narożnych, np. w Gliwicach na przecięciach ul. Zwycięstwa z ul. Barlickiego, z ul. Kłodnicką.

Wśród „węzłów"30 struktury przestrzennej terenów śródmiejskich znaczące są w Gliwicach - skrzyżowania ulic Zwycięstwa z Konstytucji, Zwycięstwa z Bohaterów Getta Warszawskiego (plac dworcowy PKP, PKS), Bieruta z Rybnicką i Pszczyńską, Nowotki - Wieczorka z Findera - Sobieskiego oraz Gottwalda - Mitręgi z Jagiellońską, w Zabrzu - Plac 24 Stycznia, skrzyżowanie ulic Wolności z Gen.

de Gaulle’a, Roosevelta z 3 Maja, w Katowicach - Plac Wolności, Rynek, Plac Miarki, Rondo, skrzyżowanie ulic Warszawskiej z Francuską.

2.3. Kwartał międzyuliczny

Znaczny procent obszaru śródmiejskiego Gliwic, Zabrza i Katowic stanowią bloki zbudowy międzyulicznej o przewadze substancji z okresu przełomu XIX i XX stulecia.

Wstępna analiza wyselekcjonowanych zespołów tej zabudowy (16 bloków zabudowy międzyulicz

nej w Gliwicach, 18 w Zabrzu i 28 w Katowicach), przeprowadzona w pracy pt. „Rewaloryzacja zespołów ...”31 wykazała32, że średnia powierzchnia bloku zabudowy międzyulicznej (kwartału) jest dla omawianych miast zbliżona i wynosi około 1,1 ha. Wskazuje to na podobne zasady regulacji miast.

Zmienny jest natomiast stopień zabudowania kwartałów; intensywność zabudowy zróżnicowana jest od ok. 35-40% - w Gliwicach i Zabrzu do ok. 80% w Katowicach. Tak wysoki stopień zabudowy śródmiejskich kwartałów Katowic wyniknął z dwu uwarunkowań: z przesłanek ekonomicznych (np.

;t t • parcel, prestiż inwestycji) różnicujących sąsiadujące miasta oraz z losów tej zabudowy z przełomu XIX i XX studlecia, zwłaszcza zniszczeń wojennych.

Zabudowa wypełniająca bloki posiada różną strukturę dla omawianych miast. Dla Gliwic są to, w równej ilości, układy: kątowy, u-kształtny i zamknięty, dla Zabrza układ u-kształtny i zamknięty oraz dla Katowic przede wszystkim układ zamknięty33.

Sposób, w jaki zabudowywano parcele, to ewidentny przykład dążenia do maksymalizacji oczeki

wanego zysku finansowego inwestora (typowy układ przestrzenny parteru pokazano na rys. 14).

(11)

Był to układ szeregowy budynków frontowych-głównych i oficyn. Oficyny mcgły być w układzie równoległym do linii zabudowy (tylne), w układzie prostopadłym (oparte o boki działki - boczne lub dzielące działkę przy założeniach jedno- i wieloosiowych) oraz zamykające dookoła wewnętrzny dziedziniec. Przykłady ww. schematów zabudowy pracieli wraz z charakterystycznymi przekrojami przedstawiono poniżej34.

Przy małej głębokości parceli, dyktowanej gęstym układem ulic, nie stosowano oficyn: zabudowa

nie takiego bloku budynkami frontowymi powodowało i tak trudne warunki biourbanistyczne.

2.4. Tkanka śródmiejska

Rozpatrując analitycznie plany omawianych miast należy określić je ze względu na skalę założeń, prawidłowości zorganizowania i przestrzennycłi zasad rozgraniczeń, czyli czynników ujmowanych przez R.Engla35 w jego klasyfikacji jako typ bazowy b.

Takie zakwalifikowanie przestrzeni miejskiej strefy śródmiejskiej daje możliwość podporządkowania jej obrazu typologicznego prostemu podziałowi sformułowanemu przez Habrakena36. Podział ten wyodrębnia w planie miasta elementy liniowe: uliczka, ulica, bulwar oraz elementy powierzchniowe:

podwórze, placyk, plac.

Rozmiary placów Gliwic, Zabrza, Katowic otaczanych omawianą zabudową są bardzo zbliżone do tych, które istnieją w kilkunastu współczesnych centrach miejskich, a analizowanych przez M. Nowa

kowskiego37. Ich powierzchnie wynoszą na ogół około 1 ha, a więc są podobne do „Rynku Głównego w Zamościu (mającego wymiary 100 x 100 m), a zbliżone powierzchniowo do Rynku Starego Miasta w Warszawie (ok. 0,65 ha) czy ryriku w Tarnowie (ok. 0,7 ha)38

Przestrzeń placów dużych miast górnośląskich wykorzystywana jest albo dla rozwiązań komunika

cyjnych (układy komunikacji kołowej i szynowej), albo dla tworzenia enklaw zieleni (w połączeniu z wszędzie wciskającą się komunikacją korową)39. Nie tylko podobieństwo tych placów pod względem wielkości ich powierzchni jest tu widoczne Na uwagę zasługuje także zbieżność proporcji wysokości pierzei budynków ogradzających place do szerokości i długości posadzki placu. Proporcja ta potwierdza wielowiekowe doświadczenia urbanistyki40.

Dzisiejsze dzielnice śródmiejskie omawianych miast, ich środowiska przestrzenne posiadają specyficzny klimat dzięki zindywidualizowaniu i zróżnicowaniu budujących je form architektonicznych czy gabarytów. Sylwety śródmieść, układ przestrzenny i jego elementy, wątki architektoniczne, rozmieszczenie dominant i kulminacji (np. stosunek przeciętnej wysokości zabudowy do tworzonych dominant) wytworzyły w tych miastach odrębny, własny klimat przestrzenny. Stworzone w procesie historycznego nawarstwienia dominanty wysokościowe, kompozycja krajobrazu miejskiego były efektem pewnej istniejącej w tym względzie tradycji. Tradycja ta nie powinna podlegać diametralnym zmianom, tak jak nie podlega im odczuwanie oraz zapamiętywanie przestrzeni przez człowieka, które będzie się nadal odbywało tak jak dzisiaj41.

(12)

74 L. Woltas

Wkradające się coraz częściej, a związane z działaniami urbanistycznymi, zasady przebudowy na wzór wyburzeń Haussmana czy też wprowadzone szokujące formy wieżowców i szafowców nie dają nadziei na twórczą kontynuację. Działania te odzwierciedlają ubogość ducha osób uczestniczących w określaniu „oblicza” śródmieść.

Drugim ważnym aspektem poziomu kulturowego krajobrazu Gliwic, Zabrza i Katowic, obok organizacji przestrzeni i sposobu kształtowania budowli i urządzeń, jest sposób ich użytkowania.

„Przez pojęcie to rozumieć należy zarówno procesy konserwacji i remontów budynków i urządzeń, stopień dyscypliny społecznej przedsiębiorstw w zakresie prowadzenia przez nie działalności produk

cyjnej czy handlowej, jak wreszcie postawy i sposoby zachowania się mieszkańców w przestrzeni miasta czy osiedla, do utrzymania zwykłego porządku włącznie. Nawet najpiękniej zbudowane miasto czy osiedle może stać się odrażające wskutek dopuszczenia do zagrożeń elologicznych, braku konserwacji budynków i urządzeń oraz braku kultury miejskiej jego użytkowników”42.

Ciągły wzrost natężenia ruchu wobec istniejącego ukształtowania centralnych dzielnic miast powoduje narastające konflikty. Zmierzając do ich załagodzenia należy pogodzić trzy podstawowe czynniki decydujące o społecznej wartości śródmieścia i centrum, a które M.Nowakowski w książce

„Komunikacja a kształtowanie centrum miasta”43 ujął tak:

właściwy jakościowo i ilościowo zbiór urządzeń (struktura programowa, program), - prawidłowe rozmieszczenie tych urządzeń oraz ich właściwa forma przestrzenna (struktura

przestrzenna, architektura),

- sprawne funkcjonowanie ruchu pomiędzy urządzeniami (struktura funkcjonalna, komuntka- 0)3)’.

Z takiego ustawienia problemu wynika, że prawidłowo rozwiązana komunikacja dobrze obsługują

ca adekwatny do potrzeb i prawidłowo rozmieszczony zespół urządzeń winna być podstawą opanowania degradacji środowiska miejskiego. Możliwe jest też obrócenie tej zasady i wykorzystanie jej w celu oceny funkcjonowania konglomeratu dotychczasowych realizacji. Nasuwa się wtedy myśl, że dzisiejszy układ i schemat działania Gliwic, Zabrza i Katowic nie jest najszczęśliwszym rozwiązaniem, przede wszystkim ze względu na niedostosowanie zabudowy do wymagań współczesnej komunikacji I wymagań wynikających z problemów formowania zadowalającego dla użytkowników środowiska miejskiego.

3. INWESTOWANIE W ŚRÓDMIEŚCIACH

Rozpatrując stan istniejący terenów śródmiejskich dużych miast GOP-u o przemieszanej pod względem wartości i czasu powstania strukturze nasuwają się dwie grupy problemów:

1) zastany system zabudowy i kierunek jego przekształceń oraz rozmieszczenie obszarów działań inwestycyjnych (rys. 19),

2) podział funkcjonalny i wykorzystanie przestreni (rys. 20).

(13)

Próba waloryzacji śródmieść.., 75

Ad 1. Czynniki sprawnego funkcjonowania ruchu i prawidłowego rozmieszczenia urządzeń, które to wymienia się jako decydujące o społecznej wartości obszarów centralnych miasta, wymuszają rezygnację z genetycznej cechy zabudowy - jej nieciągłości. Spowodowane jest to przeciążeniem obecnie wykorzystywanych ciągów komunikacji kołowej, zespołów handlowo-usługowych i administ

racyjnych, dążnością do nowczesnej i optymalnej formy wykorzystania stref ich koncentracji oraz koniecznością przezwyciężenia negatywnych wpływów zanieczyszczenia środowiska44.

Obserwowana od okresu powojennego, dzięki niewielkim zniszczeniom w okresie wojny, działal

ność inwestycyjna w śródmieściach Gliwic, Zabrza i Katowic obrazuje skromy zakres, wielokierunko- wość i duże rozprzestrzenienie. Za małe siły i środki przeznaczone na modernizację i adaptację w stosunku do szybko rozwijających się potrzeb, a w dodatku wspomniana wcześniej ich jednolitość rozmieszczenia nie zahamowały stopniowej degradacji istniejącego środowiska śródmiejskiego.

Realizowane inwestycje, np. nowa część centrum Katowic wzdłuż ul. Armii Czerwonej, nie włączały egzystujących zespołów zabudowy.

Zakładając wykorzystanie większych nakładów finansowych, których konieczność wzrostu jest nieodzowna, należy wskazać, że ukierunkowanie, ogniskowanie obszarów działań inwestycyjnych jest 0 wiele bardziej korzystnym ekonomicznie postępowaniem.

Ad 2. Istnieje we współczesnej urbanistyce mocno eksponowana zasada miasta funkcjonalnego, podzielonego na ściśle określone strefy: mieszkania, produkcji, rekreacji. Podział taki oparty na Karcie Ateńskiej, która w latach trzydziestych była protestem przeciw miastom XIX-wiecznym ze wszystkimi skutkami żywiołowego uprzemysłowienia, z uciążliwościami produkcyjnego sąsiedztwa, faktycznie nie spełnił swojej roli. Jak wykazuje obecna praktyka, funkcjonalizm został posunięty do granic sterylności.

Lecz nie można potępiać wszystkiego; zasadą winien być i dzisiaj punkt 46 Karty: „Należy zredukować do minimum odległość między miejscem pracy a miejscem zamieszkania”.

W rezultacie pęcznienia strefy publicznej miasta wykorzystywane być muszą zarówno przestrzennie wewnątrz międzyulicznej zabudowy, jak i tak zwana druga strefa przejściowa, strefa powyżej dotych

czas eksploatowanej.

Każdy obszar, jednostkę architektoniczno-krajobrazową tworzą przede wszystkim ekonomiści 1 programiści określający granice ingerencji w zastane układy, intensywność wykorzystania obszaru itp.

Oni to odpowiedzialni są za formy wykorzystania i lokalizacje. Lokalizacje obiektów często określane sa w przestrzeni traktowanej dwuwymiarowo - płasko, na mapie, przy traktowaniu krajobrazu w spoa#b statyczny i płaski, nie zauważający drugiego czynnika decydującego o kompozycji wnętrza krajobrazo

wego (pierwszym jest zbiór elementów tego krajobrazu); zbioru punktów, z których to wnętrze jest odbierane w sposób permanentny. Stąd, mimo specyficznego i skomplikowanego układu zależności zaistniałych w obszarach śródmiejskich omawianych miast górnośląskich, wynika dotychczasowe traktowanie tkanki miejskiej jako miasteczka z rynkiem, uliczkami, małymi parkingami, z wprowadzonym do centrum ruchem tranzytowym. Dawno minęły te czasy, gdy owe miasta tak można było opisywać i tak traktować. Tempo życia w swych mnogich przejawach odciskających swe piętno na współczesnym tworzywie dużych miast GOP, a do takich zaliczają się i Gliwice, i Zabrze, i Katowice, predestynuje do

(14)

76 L. Wojtas

innego spojrzenia, zmierzającego do wprowadzenia przyszłościowych elementów komunikacyjnych i strukturalnych, dla łączenia poszczególnych „gniazd funkcjonalnych”, zagospodarowania strefy przejściowej „drugiej” oraz przestrzeni wewnątrzblokowych wprowadzenia węzłowej gospodarki materiałowej i zaopatrzeniowej. Przesłanki takiego widzenia modernizacji i adaptacji do potrzeb obecnych i przewidywanych zawiera zarówno stan istniejący, jak i obserwowane tendencje rozwojo

we45

PRZYPISY

1 Informacja architekta wojewódzkiego woj. katowickiego M. Dołhuna na posiedzeniu Komisji Architektury i Urbanistyki PAN w Gliwicach, Gliwice 1981.

2„Dom" nr 5/1984.

3 M. Nowosad: „Zespoły zabytkowe w świetle potrzeb przebudowy śródmieść praca doktorska, Instytut Planowania Przestrzennego Politechniki Warszawskiej, 1983.

4 M. Nowakowski: „Komunikacja a kształtowanie centrum miasta” , Arkady, Warszawa 1976, s.22.

5 M. Nowosad: op.cit., s.8, opracowania takie są obecnie wykonywane.

6 Ibidem, s.4.

7 „Katowice - ich dzieje i kultura na tle regionu* praca zbiorowa. ŚIN, Arkady, Warszawa 1976, s.225.

8 M. Nowosad: op.cit.

9 T. Bardzińska-Bonenberg z zespołem: „Detal architektoniczny, urbanistyczny i krajobrazo

wy ..." W.A. Politechniki Śląskiej, Gliwice 1982-84.

10F. Maurer: „Geneza osadnicza Gliwic ..." [w:] „Modelowe formy zagospodarowania przestrzennego GOP”, tom IV, PAN, Oddział w Katowicach, 1982.

11E. Stein: „Gleiwitz - Monographien Deutzcher Städte". Deutzcher Kommunal Verlag GmbH, Berlin 1925.

12Schabik, Stütz, Wolf: „Deristädteeinneit - Bauten, Gleiwitz, Hindenburg, Landkreis Bauten".

Berlin, Leipzig, Wien, F.E. Hübsch Verlag, 1926.

13„Katowice - ich dzieje i kultura ...”: op.cit.

14M. Nowosad: op. cit, s.245. Szerzej problematyka połączeń regionalnych związanych z nowo projektowanymi trasami komunikacji kołowej biegnącymi na obrzeżu śródmieścia jest poruszona w Studium Komunikajci Drogowej GOP opartym na projektach ww. tras wykonanych w Wojewódzkim Biurze Projektów w Zabrzu.

1ST. Bardzińska-Bonenberg z zespołem: op.cit., część I - Gliwice.

(15)

Próba waloryzacli śródmieść.. 77

16„Perspektywiczny program rozwoju GLiwic” wydany przez Urząd Miejski w Gliwicach.

Gliwice 1979.

17„Katowice - ich dzieje i kultura op.cit., s.74.

18lbidem, s.73.

19lbidem, s.73.

^Na zasadzie paraleli hasła „tkanka - zespół komórek mających podobną budowę, pełniących określone funkcje w organizmie ludzkim, zwierzęcym lub roślinnym". Słownik Języka Polskiego, PWN, Warszawa 1984, tom III, s.503.

21Pojęcie wnętrza krajobrazowego definiuje J. Bogdanowski, M. Łuczyriska-Bruzda, Z. Novak - „Architektui a krajobrazu", PWN, Warszawa-Kraków, 1979, s.51 i dalsze.

^„Oficyna - boczne skryzdło kamienicy lub budynek stojący za kamienicą frotnową”.

Słownik Języka Polskiego, PWN, Warszawa 1982, tom II, s.488.

23J. Roguska: „Wpływ przepisów na kształtowanie zabudowy ...” [w:] Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, tom XXV, zeszyt 3-4, PWN, Warszawa 1980, s.181-182

24A. Frysztak: „Układ planu i tkanki mieszkaniowej ...” [w:] Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, Oddział PAN w Krakowie, tom XVIII, Ossolineum 1984.

25E.A. Borisowa, T.P. Kazdan: „Russkaja architektura końca XIX - nacala XX wieka. Moskva 1971. N. Miłowidow, V.A. Osin, M.S. Szumiłow: „Rekonstrukcija ziloj zastrojki”, Wyzsaja Skola, Moskva 1980.

26Za C. Bielckim: „Ciągłość w architekturze”. Architektura 3-4/1978, s.34.

27Podobne ograniczenia dopuszczalnej wysokości domów określone były w tym czasie:

w Berlinie - 22 m (na przedmieściach 15-20 m), w Paryżu - 20 m (wysokość fasady), w Londynie - 24,5 m, w Wiedniu - 25 m. J. Roguska: op.cit., s.291.

28J. Roguska: op.cit., s.291-296.

W edług rozporządzenia autonomicznych władz ustawodawczych Królestwa Polskiego z 1859 roku szerokość ulicy głównej wynosić winna minimum 8 sążni (17,07 m), a szerokość ulicy bocznej minimum 6 sążni (12,8 m). J. Roguska: op.cit., s.294.

“ w strukturze przestrzennej tkanki śródmiejskiej zgodnie z systematyką przeprowadzoną przez K. Lyncha (w: „The image of the city”. Cambridge 1960 oraz Bordas, Paris 1976) należy wyodrębnić:

- „drogi”, czyli możliwe ciągi poruszania się obserwatora oraz - „krawędzie”, „granice” - linie rozgraniczające różne przestrzenie,

- „węzły” - miejsca ogniskowe o charakterze strategicznym; skrzyżowania, miejsca koncentracji usług, punkty przesiadkowe transportu ...,

- „punkty orientacyjne” - obiekty kubaturowe widoczne z wielu miejsc (oraz ujęte w tym pojęciu przez Lyncha obiekty -wyróżniające się, wyeksponowane w ciągu zabudowy, lokalnie kontrastujące z elementami sąsiednimi, które okazują się być w tkance

(16)

78 L. Wojtas

powstałej na przełomie wieków, również ważne), (por. B. Jałowiecki - „Człowiek w przestrzeni miasta". ŚIN, Katowice 1980, s.12-17 i T. Bardzińska-Bonenberg, K.Locher- Książek, M. Nowosad - „Wnętrza urbanistyczne - próba analizy metoda graficzną [w:] Teka KUiA, Oddział PAN w Krakowie, tom XVIII, Ossolineum, 1984)

L. Wojtas: „Rewaloryzacja zespołów śródmiejskiej zabudowy część 11/1984. Problem międzyresorotowy MR 1.6, Politechnika Krakowska 1983, 1984, 1985

2Uzyskano następujące wielkości:

Gliwice Zabrze Katowice średnia pow. bloku (w ha)

w granicach wyznaczonych przez zewnętrzne linie zabudowy

średni stopień zabudowania substancją zabytkową (%)

średni stopień zabudowania (%)

1,22

14,8 35,3

1,1

27,6 40,3

1.12

36,9 80,3

^P odziału tego dokonano na podstawie systematyki zawartej w opracowaniu - N.

Miłowidow, W.A. Osin, M.S. Szumiłow: „Rekonstrukcja ..." op.cit., s.9. Autorzy ci wyróżniają w budowie rzutów zabudowy bloków 6 układów: liniowy, kątowy, punktowy, otwarty, u-kształtny i zamknięty.

3 % pracy pt. „Studia nad domem mieszkalnym w zabudowie zwartej” autorstwa St.

Latoura, A. Borkowskiej, E. Glinki, W. Konyńskiego wykonanej w ramach MR 1.6 w Szczecinie w 1983 r. przedstawiono, mającą na celu wyodrębnienie charakterystycz

nych cech zabudowy działki, układu funkcjonalno-przestrzennego wnętrz oraz struktury I proporcji poszczególnych elementów funkcjonalnych zabudowy, typologię zwartej zabudowy. Wyodrębniono w niej 8 cech charakteryzujących zabudowę działki i 25 kryteriów oceny tych cech; A. kształt działki (zwarta, wydłużona, zesplona), B. podwórze (z dojazdem, bez dojazdu, bez podwórza), C. oficyny (boczna, tylna, brak), E.

komunikacja pionowa w budynku (schody z boku sieni, w tyle, nad przejazdem), F.

położenie sieni (osiowe, nieosiowe), G. funkcje w parterze (usługowo-handlowa, gospo

darcza), H. podpiwniczenie (z wejściem z ulicy, częściowe, w całości, pod podwórzem, pod ulicą).

^E .S . Pronin: „Formirovanie gorodskich centrov". Strojizdai Moskva 1983.

* 0 . Bielecki: op.cit., s.62.

37M. Nowakowski: op.cit.

38W. Szolginia: „Estetyka miasta”. Arkady, Warszawa 1981, s.60.

(17)

39Place, które spełniają wyłącznie funkcje komunikacyjne to: w Zabrzu - Krakowski (80 x 70 m), 24 Stycznia (80 x 40 m), Warszawski (110 x 80 m), te które łączą funkcje komunikacyjne z zagospodarowaną dużą powierzchnią zieloną to Plac Miarki (130 x 110 m) i Wolności (140 x 130 m) w Katowicach, Plac Krakowski (180 x 120 m) w Gliwicach. Zieleń jako główne wypełnienie wnętrza układu organizuje Plac Mickiewicza (110 x 80 m) w Gliwicach, Mariacki (110 x 100 m) w Katowicach.

40Uzasadniają to K. Wejchert: „Elementy kompozycji urbanistycznej” . Arkady, Warszawa 1984, W.Szolginia: „Estetyka miasta”.

41K. Wejchert: op.cit., s.22.

42Fragment „Raportu o stanie kultury naszego środowiska materialnego" publikowanego w

„Komunikacie SARP” nr 9/1985, s.2.

43M. Nowakowski: op.cit., s.9.

44M. Król zauważa, iż „wyłączenie z ruchu kołowego istniejących ulic o charakterze handlowym, przy równocześnie występujących tendencjach formowania wielkoprzestrzen- nych wnętrz, skłania do wysunięcia propozycji ich przekrycia ... Pozostawiona do trwałej adaptacji obrzeżna zabudowa bloku, przy pełnym nienaruszonym jej pierścieniu, mogłaby okazać się również przydatna do poszukiwań umożliwiających zmniejszenie uciążliwości wywołanych zanieczyszczeniem powietrza poprzez przekrywanie wnętrz kwartałów - fragmentów śródmieścia". (M. Król - „Wybrane zagadnienia modernizacji istniejącej tkanki zabudowy terenów centralnych miast śląskich” [w:] Modelowe formy zagospodarownia przestrzennego GOP. Wydawnictwo PAN, Wrocław 1978, s.46).

45Porównaj LWojtas - „Próba określenia warunków brzegowych procesu adaptacji zespołów zabudowy śródmiejskiej z przełomu XIX i XX wieku”. Zeszty Naukowe Politechniki Śląskiej, Architektura - Zeszyt 21, Gliwice 1992.

Wpłynęło do Redakcji 12.06.89 r.

Recenzent: Dr hab. Andrzej Wyżykowski

(18)

80 L. Wojtas

Rys. 1. Rozpoznanie konserwatorskie obszaru śródmiejskiego Gliwic. Opracowanie wg.

M.Nowosad - „Zespoły zabytkowe w świetle potrzeb przebudowy śródmieść praca doktorska, IPP Politechniki Warszawskiej, 1983.

Fig. 1. Conservational survey ot Gliwice centre area. Elaboration after „Zespoły zabytko

we w świetle potrzeb przebudowy śródmieść...1’, „Monumental districts in the light of needs of town center reconstruction” by M.Nowosad, doctorate, IPP Warsaw Institute

of Technology, 1983

(19)

Próba waloryzacji śródmieść.. 81

t ą m s ts & s k

• f t a t s S S & R 2 Z ~ ~

Z A B K Z £

-

- * \ __

* r a ' \ .

Rys. 2. Rozpoznanie konserwatorskie obszaru śródmiejskiego Zabrza. Opracowanie wg.

M.Nowosad - „Zespoły zabytkowe w świetle potrzeb przebudowy śródmieść ...”, praca doktorska, IPP Politechniki Warszawskiej, 1983.

Fig. 2. Conservational survey of Zabrze centre area. Elaboration after „Zespoły zabytko

we w świetle potrzeb przebudowy śródmieść...”, „Monumental districts in the light of needs of town center reconstruction” by M.Nowosad, doctorate, IPP Warsaw Institute

cf Technology, 1983

(20)

82 L. Wojtas

-S7VW /s n j/e a ^ c v 4984

K Ż O C O

Rys. 3. Rozpoznanie konserwatorskie obszaru śródmiejskiego Katowic. Opracowanie wg.

M.Nowosad - „Zespoły zabytkowe w świetle potrzeb przebudowy śródmieść doktorska, IPP Politechniki Warszawskiej, 1983.

praca

Fig. 3. Conservational survey of Katowice centre area. Elaboration after „Zespoły zabyt

kowe w świetle potrzeb przebudowy śródmieść...”, „Monumental districts in the light of needs of town center reconstruction" by M.Nowosad, doctorate, IPP Warsaw Institute

of Technology, 1983

(21)

Próba waloryzacji śródmieść. 83

Rys. 4. Stan zagospodarowania Gliwic w 1877 roku (opracowanie autora): 1 - Zabudo

wa mieszkalna, 2 - Usługi, 3 - Przemysł i wyrobiska poprzemysłowe, 4 - Koleje, 5 - Zieleń, 6 - Drogi, 7 - Granice miasta, 8 - Woda I rzeki

Fig. 4. State of site planning of Gliwice in 1877 (author’s elaboration): 1 - Dwelling development, 2 - Services, 3 - Industry and postindustrial excavations, 4 - Reilways,

5 - Greens, 6. Roads, 7 - Town limits, 8 - Water and rivers

(22)

Rys. 5. Stan zagospodarowania Gliwic w 1927 roku (opracowanie autora):

Fig. 5. State of site planning of Gliwice in 1927 (author’s elaboration):

(23)

Rys. 6. Stan zagospodarowania Zabrza w 1860 roku (opracowanie autora) Fig. 6. State of site-planning of Zabrze in 1860 (author’s elaboration)

(24)

86 L. Wojtas

Rys. 7. Stan zagospodarowania Zabrza w 1927 roku (opracowanie autora) Fig. 7. State of site-planning of Zabrze in 1927 (author’s elaboration)

(25)

Próba waloryzacli śródmieść.. 87

Rys. 8. Stan zagospodarowania Katowic, w 1893 roku (opracowanie wg „Katowice - ich dzieje i kultura na tle regionu” ŚIN, Arkady, Warszawa 1976, s.60 i 61) Fig. 8. State ot site-planning of Katowice in 1893 (elaboration after „Katowice - its his

tory and culture against a background of the region”. SIN, Arkady, Warsaw 1976, p.60 and 61)

(26)

88 L. Wojtas

' K ä X o - r r r ■

K Ä - . t g S S « Ä a ^ S Ł - A r

1 p.60 and 61)

(27)

GLW/CB

« $ $ <e

*1 S '

$ JoN

§ Jo

e— 5

ą L co

f t . As:.,

&

$

3

¡Q

£

*o

¡8 •§ b

$

* n

$

¡8

>0

(0 1 SQ- O 0 1

*CO

03N

1303 N

I CD

o 81?g o

C 03

¿= 0O 3 C

<2

C >*

"O

133 3

V) 3O.

OQ_

O

>>

CC

00 1 co

"D

C03

130

N

0O

|

c 's SŁ-Q^ O 0)0O

0

E Q

(28)

90 L Wojtas

Rys. 11. Gliwice - bloki zabudowy międzyulicznej o przewadze substancji z okresu przełomu XIX i XX wieku

Fig. 11. Gliwice - blocks (between-the-streets development) dominated by the substan

ce formed on the turn of 19-th centary

(29)

91 Próba waloryzacji śródmieść...--- --- --- ---

Rvs 12 Zabrze - bloki zabudowy międzyulicznej o przewadze substancji z okresu

1 ' przełomu XIX i XX wieku

Fia. 12. Zabrze - blocks (between-the-streets development) dominated by the substan

(30)

Rys. 13. Katowice - bloki zabudowy międzyulicznej o przewadze substancji z okresu przełomu XIX i XX wieku

Fig. 13. Katowice - blocks (between-the-streets development) dominated by the substan

(31)

Rys. 14. Kwartał zabudowy między ulicznej w Gliwicach: ul. Zwycięstwa, Barlickiego, Chodoby, Przyjaźni, opr. autora wg „Studium adaptacji istniejącego bloku zabudowy

śródmiejskiej ..." praca magisterska D. Płocicy, WA Politechniki Śląskiej, 1985.

Fig. 14. Quarter of between - the - streets development in Gliwice; the streets: Zwy

cięstwa, Barlickiego, Chodoby, Przyjaźni; author’s elaboration after „The study on adapta

tion of an existing block of town centre development...” master’s thesis by D.Płocica, Silesian Institute of Technology, 1985.

(32)

94 L. Wojtas

Rys. 15. Schematy zabudowy parcel (na przykładzie Katowic):

a) oficyna, tylna (ul. Plebiscytowa 4,6,8), b) oficyna boczna (ul. 27 Stycznia 28,30), c) obudowa wewnętrznego dziedzińca (ul. 27 Stycznia 32/34), d) oficyna dzieląca działkę

(ul. Stwosza 4), e) zabudowa bezoficynowa (ul. 27 Stycznia, ul. Zacisze) Fig. 15. Schemes of building on lots (an example of Katowice):

a) back outbuilding (Plebiscytowa st. 4,6,8), b) side outbuilding (27 Stycznia st.

28,30), c) outbuilding of inner courtyard (27 Stycznia st. 32/34), d) outbuilding the lot (Stwosza str. 4). e) development with no otbuildings (27 Stycznia, st. Zacisze)

(33)

______ waloryzacji śródmieść...

40 20 30 M

I g p t p r z e k r ó j

k .. ... ...

_

I 1 [ °

H i

<

r a h

r

tin ? 1 a f

I 1

1

L p r z e k v - ó j c - G c cJ

Rys. 16. Przekroje poprzeczne zabudowy parcel (15a, 15b, 15c) Fig. 16. Cross-sections of building lots developments 15a, 15b, 15c)

(34)

96 L. Woltas

(35)

U/ćcika

Próba waloryzacji śródmieść. 97

(36)

98 L. Wojtas

Rys. 19. Problemy zbudowy śródmiejskiej (a) - system zabudowy, - rozmieszczenie ob

szarów działań

Fig. 19. Problems of town centre development (a) - development system, - location ot action areas

(37)

Rys. 20. Problemy zbudow y śródmiejskiej (b) - podział funkcjonalny, - przestrzeń Fig. 20. Problems of town centre developm ent (b) - functionel division, - space

Us=>3T*S(lU/

(38)

100 L. Wojtas

AN ATTEMPT AT VALORIZATION OF THE TOWN CENTRES FOUNDED ON THE TURN OF 19-TH CENTURY (BASED ON THE EXAMPLE OF TOWNS IN UPPER SILESIA)

S u m m a r y

Both underdevelopment of technical infrastructure (bad shape of buildings) and high degree of hazard to the environment of people living here are visible in the centres of the Upper-Silesian towns that were founded on the turn of 19-th century.

It shoud be taken into consideration that complete recognition of the shape and possibility of development of their structure is necessary to define directions and rules of reconstruction or modernization of those areas correctly. The paper presents an attempt of valorization of the centre area structure in Gliwice, Zabrze and Katowice.

First of all a historical outline of development of the above towns has been presented which shows possible comprehensive and varied shape of their downtown structures. Basing on this information an attempt at valorization of the existing state of development districts has been taken which proved that the structure of these districts that had been created as residential ones and serving now as mostly residential and service districts is very characteristic and conspicuous among other town and country planning schemes. Thanks to the features of its structure and functions performed the above system of development has been defined as the structure (tissue) formed by buildings, street areas and blocks.

Characteristic overal dimensions and features of front street - buildings have been specified with a remark that the number of houses with satisfactory conditions of ventilation and insolation is up to about 40 per cent.

The lengths and cross-sections of arteries of traffic and squares have been defined and selected blocks (between - the - streets development) have been analysed; their average area has been determined as equal to 1.1 hectare.

Aiming at generalization the whole downtown structure formed on the turn of 19-th century has been subjected to the evaluation. The principle has been stressed that profiles of these town centres, communication systems and their elements as well as existing architectural trends with dominances and culminations had created in these towns their own spatial climate which allows to use the town centres to satisfy the needs of modern towns in the way which is attractive and desirable in terms of perception.

(39)

Próba waloryzacji śródmieść... 101

nonblTK A BAJIOPH3AUHM UEHTPATIbHblX PAHOHOB rO P O flO B $OPMHPOBAHHbIX B KOHUE X I X H B HAHAJ1E XX B .

P e 3 x> m e

B ueH TpanbH ux p ań o H ax r o p o n o B BepxH efl C nne3H H , KOTopwe 6uhh 4xDpMhpoBaHbi b KOHue X I X h b H a i a n e XX B e r a , 3aKeTHMM S B r a e T c a TaK H eflop a3B H T ne T exH H H ecxoa HH<j>pacTpyKTypw, n n o x o e c o c r o x H a e C T p o H T en iH o ro B e m e cT B a , x a x h B u c o x a x c r e n e H b y rp o o w c p e n u

¡KHTeneń.

H ano non n ep K H y T b , h t o n n a n p aB H n b H o ro on p en en eriH a HanpaBneHHń h npHHUHnoB nepeCTpoftKH hhh nopepHH3auHH 3 t h x pańoHOB HeoóxoHHMMM B B n a e T c s n o n H o e p a 3 n o 3 H a B a H « e c o c t o í h h ü h b0 3 m ojkhocth p a 3 BHTHX h x CTpyKTypw. P a 6 o T a n p e n c r a B n s i^ T nonwTKy BanopH3auHH 3TO Í CTpyKTypw Ha npHMepe ueH TpanbH ux paftoHOB TaKhx n o p o n o B x a x : FnHBHue, 3 a 6 * e H KaTOBHue.

rip e *H e B c e r o b C T aT b e n p e a c T a B n e H HCTopHHecKHft o n e p x pa3BBTHfl BMiueyKasaKHMx r o p o n o B , noxa3biBaDiXHil B cecT o p o H H o e h pa3H oponH oe cocTOBHHe x x ueHTpanb HopaftoHHWx TKaH eń. Ha 3TOÍ ocHOBe 6w n a npepnpHHXTa nonwTKa B a n o p x s a u x H cyiitecT 8yx>m ero c o c T o x H x a KOMnneKCOB s a c T p o ń k h n o x a s b iB a n ita a , h t o nocT p oftK a 3t h x KOMnneKCOB, nocT p oeH w x KaK i x m i e , a BbinonHaioiiiHX HWHe XHnHUHO-o6cny)KHBaK)iKHe <J>yHKUHH , B B n a e T c a OMeHb xapaKTepHCTHHecKOñ h o T n axaiu xeA 3TH x o n n n e x c u o t a p y r « x rpaoocT poH T enbH b ix CTpyKTyp. H 3 - 3 a c b o h x c b oAc t b n o c T p o l t x h

«c n o n H x e x n x 4>yHK un u o n p e n e n e n a B b « e y x a 3 a H H a a CTpyKTypa SaCTpOńKH KaK TKaHb C 4>OpMH pOBaHHaa H 3 3naHH ft , ynHMHWX

hHTe p b e p o B h K o p n y co B Me*ayynHHHOń 3acTpoftK H CKBapTanbO.

OnpeneneHH x a p a K T a p xc t h he c Khe ra6apH T W h c b oBc t b b 4>po h to bm x snaHHń. KonHHecTBO nonoB c y a o B neTBopH Tenb hwmh ycnoBHXMH asp au xH h HHConxuHH K B apT xp n o c T x r a e T OKono 40% .

CxapaKTepH 30BaH W o ph h u h nonepew H w e c e x e H x a ynxHHbix o a e p e n e ń h n n o ą a n e ń . AHanH3Hpy*>Tca H36paHHwe KOMnneKCbi ne*H yynxxH O 0 3acT p oń K H - hx c p e a H a a b enxw h Ha paBH a OKono 1 , 1 r a .

Una o 6 o 6 n e H x x n p o B en eH a nowTKa K B a n xc|>h kauHh u e n o r o CTpoeHHa ueH TpanbHópañoHHOñ t k bh x (jxapriHpoBaHHoft b KOHue X IX h b H a a a n e XX B e x a . rionaepKH yTO , hto cHnyaTW s t h x ueHTpanbHbix pañoHOB,

(40)

102

^{L. Wojtas}

K O M M y H H i c a u H O H H b i e c H C T e i i b i h h x s n e i i e H T W , B b i c T y n a K > m n e apxHTeKTypHbie mothbm c aomhHaHTaiiH h kynbm hha uhohhmmh nyHKTaiiH c o 3 n a n n b 3t h x r o p o f l a x c o 6 c T B e H H H ń n p o c T p a H C T B ghhuA k n u mbt . 3 t o t k jih i * i a T n o 3 B o n « e T n p H B n e K a T e n b h o h » e n a T e n b H O c tohkh 3p e H H f l n e p u e n u H H H c n o n b 3 0 B a T b u e H T p a n b H b i e p a f t O H b i c n a y n o B n e T B o p e H H A Hy*fl co b p e M e H H b i x r o p o n o B .