Polska inteligencja w Warszawie na przełomie XIX i XX wieku : próba oszacowania ludności

Μ I S С * E L L A N E A

JANUSZ ANTONI ZIEMNICKI

Polska inteligencja w Warszawie na przełomie XIX i XX wieku.

Próba oszacowania liczebności

S pór o p ojęcie „in telig en c ji” ja k o w a rstw y społecznej i o zakres tego p o ję cia toczy się od w ielu lat. O sta tn ie słow o w tej sp raw ie nie zostało w ypow iedziane *. W d alszym ciągu nie m a w n au c e ogólnie p rz y ję te j d efin icji tego p o jęcia. Nie w y k lu cza to oczyw iście m ożliw ości stu d ió w n ad in te lig e n cją polską, pod w a ru n k ie m sp recy ­ zow ania, co się chce pod ty m te rm in e m rozum ieć. W n in ie jsz ej ro z p ra w ie p rz y ję ­ liśm y ja k o k ry te riu m p rzy n ależn o ści do in te lig e n cji p olskiej n a p rzeło m ie X IX i X X w iek u w ykon y w an ie p rac y um ysłow ej będ ącej głów nym źródłem u trz y m a n ia lu b przyg o to w an ie do zaw odu p rz y co n a jm n ie j śred n im w y k ształc en iu *. T ru d n e w a ru n k i szk o ln ic tw a w ów czesnym K ró le stw ie P olskim s p ra w ia ją , iż należy w n ie k tó ry ch w y p ad k a ch o dstępow ać od tego o sta tn ie g o w y m ag a n ia i b ra ć pod uw agę ogólny poziom w iedzy, chociażby zdobytej poza szkołą.

O pracow ania, k tó re n a w ią z u ją w szerszym lu b w ęższym z a k resie do p ro b le m a ­ ty k i in te lig e n c ji w arsza w sk ie j X IX i X X w ieku, nie ro zstrz y g n ęły za g ad n ien ia je j liczebności. Z e sta rszy c h a u to ró w p o ru sz y ł ten te m a t Jó z ef K o n c z y ń s k i w zw iązku z p u b lik a c ja m i spisu dokonanego w 1897 r., po d ając w śla d za n im in fo r­

m a c je sta ty sty c z n e o n ie k tó ry c h g ru p ac h in te lig e n cji p olskiej w W arszaw ie *. W pó źniejszym czasie za g ad n ien ie liczebności u rzę d n ik ó w i b iu ra listó w w arszaw sk ich w in te re su ją c e j n a s epoce usiłow ał ro zw iązać W itold T r z c i ń s k i 4. Z now ych b a ­ daczy dość dużo uw agi s tru k tu rz e in te lig e n c ji p o lsk iej w W arszaw ie n a p rze ło m ie X IX i X X w. pośw ięca J a n in a Ż u r a w i c k a . D otychczas, n ie ste ty , b ra k d okład­

nego oszacow ania, ile b y ło podów czas w W arszaw ie in te lig e n c ji narodow ości pol­

skiej z uw zględnieniem , p rz y n a jm n ie j w przyb liżen iu , liczebności poszczególnych g ru p zaw odow ych.

P ró b a poniższa, ja k k o lw ie k nied o sk o n ała, m ogłaby sta ć się p u n k te m w y jśc ia d la d yskusji. Z daw ałoby się, że n a jb a rd z ie j m ia ro d a jn y m źródłem p o w in n y b yć m a te ­ ria ły pow szechnego spisu lud n o ści Im p e riu m ro sy jsk ieg o z d n ia 9 lu teg o 1897 r.;

b y ł to je d y n y spis, ja k i dotyczył W arszaw y na przełom ie X IX i X X w. W o d n ie­

sieniu do jego rzetelności n a s u w a ją się pow ażne zastrzeżenia. D otyczy to zw łaszcza sk ła d u narodow ościow ego ludności. „W o k resie sp isu W arszaw sk i K o m ite t S ta ty ­ styczny k ilk a k ro tn ie w y stę p u je ja k o rzecznik o d stę p stw od w y m ag a ń n a u k i d la d o b ra ojczyzny — —. N iew ą tp liw ie — — ru sy fik a to rsk ie stanow isko K o m ite tu i m iejscow ej a d m in istra c ji w pły n ęło n a pew n e w ypaczenie w yników . W sto su n k u do W arszaw y nie ulega w ątpliw ości, że w ładze zm ierzały do w y k a z a n ia znacznego

1 Ł . H a s s , I n t e l i g e n c j a : p o j ę c i e i f a k t , K H 1972, n r i3, s . Θ67.

2 T a k ie s t a n o w is k o z a j m u j e r ó w n ie ż w z a s a d z ie S. K i e n i e w i c z , R o d o w ó d I n te li­

g e n c j i p o l s k i e j , „ T y g o d n ik P o w s z e c h n y ” 1946, n r 15 (56), s . 1.

a J . K o n c z y ń s k i , L u d n o ś ć W a r s z a w y , s t u d i u m s t a t y s t y c z n e 1877—1911, W a r sz a w a 1913, s . V III, t a b lic a V III i s. X , t a b lic a X II.

* W . T r z c i ń s k i , E w o l u c ja s t r u k t u r y z a w o d o w e j i s o c j a l n e j l u d n o ś c i m . W a r s z a w y w o k r e s i e 1897—1921, j a k o t e ż p o d z i a ł t e j ż e l u d n o i c i n a w a r s t w y s p o ł e c z n e p o d łu g d o c h o d ó w . W a r sz a w a 1926, s. 8.

P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X V I I , 1976, z e s z . 4.

«32

o d se tk a ele m e n tu rosyjskiego, co p rze d e w szy stk im z n a jd u je odbicie w sk ła d zie w y­

znaniow ym i p odziale w edług ję zy k a ojczystego. W ty m celu zapew ne w łączono do ludności m ia sta w ojsko sko szaro w an e” — pisze M. N i e t y k s z a 5. P od tym k ątem w idzenia n ależy ro zp a try w a ć dan e spisu, w edług k tó ry ch języ k polski ja k o ojczysty uznało w W arszaw ie 421 569, jidysz 185 077, ro sy jsk i 59 763, n iem ieck i 11317 osób e.

S ta n W a rsza w y owych czasów pod w zględem w y k ształc en ia m ieszk ań có w p rzed­

s ta w ia ł się ja k n a s tę p u je : W r. 1897 w y k ształc en ie śred n ie m iało ty lk o 6°/® ludności.

W iele tru d n o śc i sp ra w ia o k reślen ie p ro c e n tu ludzi z w yższym w y k ształcen iem . M oż­

n a ty lk o przypuszczać, że było ich około 1®/»’. Spis z 1897 r. d o sta rc za sk ąp y ch co p ra w d a in fo rm a c ji o niek tó ry ch k a teg o riac h in te lig e n cji z podziałem jej w edług

„ojczystego ję z y k a ”. P odział ten, ja k ju ż była m ow a, je s t w ątp liw ej w artości, ale sta n o w i do pew nego stopnia w skazów kę o rie n ta c y jn ą . T ak w ięc z n a jd u je m y w sp i­

sie liczbę osób narodow ości polskiej, p ra c u ją c y c h n a niw ie pedagogicznej oraz glo­

b a ln ą su m ę p rac o w n ik ó w tejże narodow ości n a stan o w isk ach ad w o k ató w , re je n tó w i ieh dep en d en tó w . Poza ty m i n ieliczn y m i w y ją tk a m i nie w y o d ręb n io n o w o m a ­ w ia n e j p u b lik a c ji in te lig e n cji zaw odow ej, p odano zaś p rac u jąc y ch w edług b ra n ż bez u w zg lę d n ie n ia sta n o w isk a w zaw odzie. S tan o w i to d la n a s okoliczność n ie k o rz y stn ą , ja k o że n a p o d sta w ie sam ych ty lk o d an y c h spisow ych 1897 r. n ie je ste śm y w sta ­ n ie o k reślić and ogólnej liczby in te lig e n c ji w a rsza w sk ie j, an i je j (podziału w edług b ra n ż , a n i w y o d ręb n ić in te lig e n cji p o lsk iej. S tefan S z u l c stw ie rd z a n a d e r tr a f ­ nie, że spis 1897 r. p rzeprow adzono sposobam i b iu ro k ra ty c zn y m i, a p ro je k t jego opracow ano bez uczestn ictw a sił społecznych. M im o w szystko było to przedsięw zię­

cie n a sk a lę e u ro p ejsk ą, czyniące zadość głów nym w ym ogom ów czesnej n a u k i d e­

m ografii 8.

W obec zaw odu, ja k i przynoszą m a te ria ły sta ty sty c zn e d la z re aliz o w an ia nasze­

go celu m u sim y sięg n ąć do w y d aw n ic tw słow nikow ych, encyklopedycznych, k a le n ­ darzo w y ch itp. Do n ajw a żn iejsz y ch tego ty p u m a te ria łó w źródłow ych i o pracow ań n ależ y „R ocznik n au k o w o -lite ra c k o -a rty s ty c z n y ” W ładysław a O k rę ta ·. C el tego w y­

d aw n ic tw a r e d a k c ja o k reśla n a w stęp ie: „ B ra k w y d aw n ic tw a o b ejm u jąceg o w p e ł­

n y m sy stem ie dan e encyklopedyczne o w spółczesnych p rz e d staw ic ie lac h p olskiej n a u k i, lite r a tu ry i sztu k i, odczuw ać się od d a w n a d aw ał. Tej p o trze b ie p rag n ę liśm y n in ie jsz y m »Rocznikiem « zadość uczynić”. Z godnie z t ą zapow iedzią „R ocznik” za­

w ie ra in fo rm a c je b iograficzne o poszczególnych, żyjący ch osobistościach polskich ze ś w ia ta d zie n n ik a rstw a , lite ra tu ry , n a u k i i sz tu k i ułożone w p o rz ą d k u alfab ety czn y m i zao p atrzo n e ad re sam i. T ru d n o pow iedzieć w ja k ie j m ierze lis ta p rze d staw io n y c h w

„R oczniku” osób je s t p ełn a. W y d a je się, że b y ła ona ro b io n a su m ien n ie i że n ie od­

bieg a w iele od rzeczyw istego obrazu. P o tw ie rd z a to k o n fro n ta c ja z in n y m i źródłam i.

„A d re s-K a le n d a r gor. W arszaw y n a 1901 god” za w iera pozbaw iony bliższych in~

ïo rm a c ji w y k az im ion, nazw isk i ad resó w osób zam ieszkałych i p ra c u ją c y c h w W a r­

szaw ie w edług in sty tu c ji, gdzie były z a tru d n io n e i poszczególnych specjaln o ści za­

w odow ych. J e s t on b lisk i czasowo spisow i pow szechnem u z 1897 r. i um ożliw ia osza­

co w an ie liczebności n ie k tó ry c h p rz y n a jm n ie j gru p in te lig e n cji w arsza w sk ie j.

s M . N i e t y k s z a , S p is y 3882 r . i 1S97 r. j a k o ź r ó d ło d o b a d a ń n a d lu d n o ś c ią W a r s z a w y ,

„ S t u d ia W a r sz a w sk ie " : W a r s z a w a p o p o w s t a n i o w a 1864—1918 z. 1, W a r sz a w a 1968, s . 25.

• P i e r w a j a w s i e o b s z c z a j a p i e r i e p i s n a s ie U e n ia r o s i j s k o j I m p ie rU 1897, 51, W a r sz a w a 1904, 8. 48 n ., t ą b lic a X III.

7 E . S t r z e l e c k i , L u d n o ś ć w a r s z a w y n a p r z e ł o m i e X IX i X X w i e k u ( w ś w i e t l e lic z b ) , p r a c a z b io r o w a p o d r ed . S. T a z b i r a , w a r s z a w a 1961, c z . II, s . 215.

8 s. S z u l c , W a r to ś ć m a t e r i a ł ó w s t a t y s t y c z n y c h d o t y c z ą c y c h s ta n u l u d n o ś c i b . K r ó l e ­ s t w a P c d s k ie g o , W a r sz a w a 1920, s. 19.

» W . O k r ę t , R o c z n ik n a u k o w o - l i t e r a c k o - a r t y s t y c z n y ( e n c y k l o p e d y c z n y ) n a r o k 1905,

"W arszaw a 1905. I|ę·

L IC Z E B N O Ś Ć I N T E L IG E N C J I P O L S K IE J W W A R S Z A W IE X I X /X X W .

633

W ykaz osób, k tó re zasłużyły się n a p o lu lite r a tu r y i w n ie k tó ry c h dziedzinach n a u k i po lsk iej podaje, w ra z z in fo rm a c ja m i biograficznym i, G. K o r b u t 10. P odob­

n y c h a ra k te r m a ją inne w y d a w n ic tw a sp ecjalistyczne, o różnym zre sztą sto p n iu do­

kład n o ści, dotyczące ludzi te a tru , m uzyków i a r c h ite k tó w n . N ie po siad am y nie­

s te ty ró w n ie w artościow ych o p raco w ań tyczących się p raw n ik ó w , le k a rz y czy też księży.

Je d y n y d otąd p rak ty k o w a n y sposób oszacow ania liczebności in te lig e n cji w d a­

n y m m ie jsc u i czasie polega n a zsum ow aniu danych ja k ie p o sia d am y o liczebności je j części składow ych. P ro c e d u ra to ryzy k o w n a, łatw o b ow iem u m y k a ją z pola w i­

dzenia g ru p y in te lig e n ck ie fo rm a ln ie nie za reje stro w a n e, np. p rac o w n icy politycz­

nego p odziem ia. U m y k ają ta k że osoby n ie p rzy n a leż n e f o rm a ln ie do żad n ej grupy n p . kob iety społeczniczki, p o zo stające n a u trz y m a n iu rodziny. N ieo stre też będzie k ry te riu m narodow ości p olskiej, zw ażyw szy p łynność procesów polonizacyjnych ii ru sy fik a c y jn y c h . D odajm y, że przy ty m sy stem ie n ie k tó re osoby m ogą być liczone p a ro k ro tn ie , jeżeli u p ra w ia ły w ięcej niż je d en zawód.

Z ta k im i oto za strze że n iam i p ro p o n u je m y n a s tę p u ją c e szacu n k i liczebności po­

szczególnych g ru p in te lig e n cji p o lsk iej w W arszaw ie n a przełom ie X IX i X X w ie­

k u . W n aw iasach ok reślam y ta m , gdzie to m ożliw e, stosunek p ro ce n to w y in te lig e n cji p olskiej do ogółu p rac o w n ik ó w d an e j k ate g o rii w W arszaw ie:

In te lig e n c ja urzędnicza około 11 000

N aukow cy, literaci, d zien n ik a rz e 185 15

L udzie te a tr u i m uzycy około 300 м

L ek a rz e około 595 1S (około 70«/®)

L ek a rz e w e te ry n a rii około 25 lł (około 58®/®)

10 G . K o r b u t , L i t e r a t u r a p o l s k a o d p o c z ą t k ó w d o w o j n y i w i a t o w e j t. IV : o d r o k u 1864 d o r o k u 1914, W a r sz a w a 19Э1.

11 S io w n ik b i o g r a f i c z n y t e a t r u p o l s k i e g o 1765—1965, W a r sz a w a 1973; S to io n ik m u z y k ó w p o l s k i c h t . I , K r a k ó w 1964; S t. Ł o z a , A r c h i t e k c i i b u d o w n i c z o w i e w P o l s c e , W a r s z a w a 1954.

i* L ic z b a ta d o t y c z y r o k u 1897. W e d łu g s p is u z t e g o ż r o k u b y ł o w W a r s z a w ie o g ó łe m 280 043 o s ó b p r a c u ją c y c h , n i e lic z ą c w o j s k a . W b r a k u in n e g o k r y t e r iu m T r z c i ń s k i (o p . c i t ., s . 6—8) o k r e ś la p r o c e n t u r z ę d n ik ó w w W a r s z a w ie w 1897 r. n a p o d s t a w ie p o r ó w n a ń z p o d z ia łe m s o c j a l n y m s ie d m iu w i e l k i c h m ia s t A u s t r o - W ę g ie r , k t ó r e p o d w z g lę d e m s t r u k t u r y s o c j a ln e j w o w y m c z a s ie m i a ł y b y ć b a r d z ie j z b liż o n e d o z ie m p o ls k ic h a n iż e li i n n e k r a j e . P r o c e n t t e n w s t o s u n k u d o p r a c u j ą c y c h w e d ł u g T r z c iń s k ie g o w y n o s i ł 13,51. W r a z i e p r z y ję c i a te g o z a ło ­ ż e n ia m ie U b y ś m y w ó w c z e s n e j W a r s z a w ie 37 833 u r z ę d n ik ó w .

N a p o d s t a w ie s t o s u n k u U o ś c i m ie s z k a ń c ó w p o ls k ie g o p o c h o d z e n ia d o lic z b y p o z o s ta łe j lu d n o ś c i W a r s z a w y w id o c z n e g o z e s p is u 1897 r . (p o n a d 60% P o la k ó w ), a t a k ż e k r y te r iu m U r z m ie n ia n a z w is k i im i o n p o d a n y c h w „ K a le n d a r z u A d r e s o w y m n a r o k 1901” p r z y ją ć m o ż n a o r i e n t a c y j n i e ż e u r z ę d n ic y P o l a c y s t a n o w i l i o k o ło 60% o g ó łu p r a c u j ą c y c h t e j k a t e g o r ii w W a r s z a w ie . J e ż e l i b y r o z c ią g n ą ć t e n s z a c u n e k n a o g ó ł u r z ę d n ik ó w o tr z y m a lib y ś m y o k o ł o 22 700 u r z ę d n ik ó w n a r o d o w o ś c i p o ls k ie j . P r a w d o p o d o b n ie w o b e c m a łe g o p r o c e n tu lu d z i z w y ż s z y m i ś r e d n im w y k s z t a łc e n ie m t y l k o p o ło w ą t y c h p r a c o w n ik ó w p o s ia d a ła k w a l i f i k u j ą c ą ic h n a i n t e l i g e n t ó w w i e d z ę o g ó ln ą . T a k w i ę c l i c z b a i n t e l i g e n c j i u r z ę d n ic z e j p o ls k ie g o p o c h o d z e n ia

w y n o s iła b y o k o ł o i i 000, j a k t o z a z n a c z o n o w z e s t a w ie n iu . S z a c u n e k t e n z d a je s i ę u z y s k iw a ć p e w n e p o t w i e r d z e n ie p r z e z o ik o lic z n o ś ć z n a n ą d o b r z e z o b s e r w a c j i, ż e w i e l e p r a c b iu r o w y c h z w a n y c h „ u m y s ło w y m i” m o ż e b y ć w y k o n y w a n e p r z e z lu d z i, k t ó r y m d a l e k o d o ś r e d n ie g o w y ­ k s z t a łc e n ia . z t a k ic h o s ó b s k ła d a ła s i ę z a p e w n e d r u g a p o ło w a ó w c z e s n e g o p o ls k ie g o p e r s o ­ n e l u u r z ę d n ic z e g o .

15 R o c z n i k n a u k o w o - l i t e r a c k o - a r t y s t y c z n y n a r o k 1905; G. K o r b u t , o p . c lt .

и S ł o w n i k b i o g r a f i c z n y t e a t r u p o l s k i e g o ; S lo t u n ik m u z y k ó w p o l s k i c h ; L . T . B ł a s z ­ c z y k , D y r y g e n c i p o l s c y i o b c y w P o l s c e d z i a ł a j ą c y w X I X i X X w i e k u , K r a k ó w 1964; R o c z ­

n ik n a u k o w o - l t i e r a c k o - a r t y s t y c z n y .

15 A d r e s K a l e n d a r ---n a 1S01 g o d , s . 285—1320. W ie lu le k a r z y w a r s z a w s k ic h z a m ie s z c z o ­ n y c h w t y m w y d a w n i c t w i e c z y n n n y c h b y ł o w W a r s z a w ie j u ż w la ta c h o s ie m d z ie s ią t y c h X I X w ., c o s tw ie r d z a ć m o ż n a n a p o d s t a w ie S ł o w n i k a L e k a r z ó w P o l s k i c h , u ło ż o n e g o p r z e z S t a n is ła w a

K o ś m i ń s k i e g o , W a r sz a w a 1888. *

ie A d r e s K a l e n d a r — — n a 1901 g o d , s . 348 п ., p o r. K . M i l l a k , S ł o w n i k p o ls k ic h l e k a ­ r z y w e t e r y n a r y j n y c h b i o g r a f i c z n o - b i b l l o g r a f i c z n y 1394—1918, L u b lin 1960—3963.

634

L e k a rz e dentyści In ży n iero w ie (ogółem) In ży n ie ro w ie arc h itek c i D uchow ieństw o k ato lick ie D uchow ieństw o innych w y zn a ń O soby z a jm u ją c e się p rac ą

około

około 12 17 (około 26°/o) 255 18 (około 76°/o) 70 18 (około 77«/») 122 го

1021

pedagogiczną

A dw okaci, re je n c i i ich dep en d en ci R zeźbiarze i m a la rz e

S tu d en ci:

U n iw e rsy te tu W arszaw skiego P o lite ch n ik i W arszaw skiej W arszaw skiego In s ty tu tu

około 1 100 25 (około 75%) około 700 2® (około 70®/#)

2 247 22 (49«/»)

543 23 (»1®/»)

około 40 24

W e te ry n a ry jn eg o 28 27 (18,8«/»)

P ow yższe szac u n k i poszczególnych g ru p in te lig e n c ji d a ją w su m ie p ra w ie 17 209 osób. J e śli w eźm iem y pod uw agę n ie p e łn o ś ć 18 i n iedoskonałość p o sia d an y c h d an y ch , m ożem y o rie n ta c y jn ie podw yższyć te n sz ac u n ek i stw ierdzić, że ogół p o lsk iej in te ­ lig e n cji w W arszaw ie w ynosił n a p rze ło m ie X IX i X X w . 18 000—19 000 osób 2i. S ta ­

17 A d r e s K a l e n d a r --- n a 1901 g o d , s . 331. W e d łu g t e r m in o l o g ii u r z ę d o w e j — „ le k a r z e z ę b ó w ” (w o d r ó ż n ie n iu o d d e n t y s t ó w , k t ó r y m s t a w i a n o z n a c z n ie n iż s z e w y m a g a n i a p r z y z d o ­ b y w a n i u p r a w a d o p r a k t y k i).

18 A d r e s K a le n d a r '--- n a 1901 g o d , s. 246—255, p o r . Z . P r z y r e m b e l , S to w a r z y s z e n ie T ec im ifc d to P o l s k ic h w W a r s z a w ie 1898—1938. S z k i c m o n o g r a f i c z n y , W a r sz a w a 1938, s . 31.

i» A d r e s K a l e n d a r --- n a 1901 g o d , s . 252—255.

20 T a m ż e , s. 177—184.

21 T a m ż e , s . 186 lin .

22 p ł e r w a j a w s le o b s z c z a ja p i e r i e p i s n a s le lie n ta , g . W a r s z a w a , ta b lic a X X II . L ic z b a ta j e s t p r a w d o p o d o b n ie t e n d e n c y j n i e z a n iż o n a p r z e z w ł a d z e s p is o w e .

23 T a m ż e , lo c . c i t . J . Ż u r a w d c k a ( I n t e l i g e n c j a w a r s z a w s k a w k o ń c u X I X w . W w a l ­ c e o z a c h o w a n i e k u l t u r y n a r o d o w e j , „ S t u d ia W a r s z a w s k ie ” : W a r s z a w a p o p o w s t a n i o w a z . 2, W a r sz a w a 1989, s . 88—89) p o d a je za „ P a m ia t n a j a K n iż k a W a r s z a w s k o g o S u d ie ib n o g o CXkruga n a 18*7 g . ” , że w y k a z u r z ę d o w y w r . 1897 w y m i e n i a 303 a d w o k a t ó w p r z y s i ę g ł y c h z a t r u d n io n y c h w W a r s z a w ie , z k t ó r y c h 3 o s o b y b y ł y w y z n a n ia p r a w o s ł a w n e g o , 219 r z y m s f e o - k a to lic k ie g o , 57 m o j ż e s z o w e g o 1 24 e w a n g e lic k ie g o . J a k r e l a c j o n u j e d a le ] Ż u r a w d c k a , lic z b a n o t a r i u s z y p o ­ z o s t a w a ła n ie z m ie n io n a o d la t o s ie m d z ie s ią t y c h d o k o ń c a X I X w . i o b e j m o w a ł a s t a l e 35—36 o s ó b , s a m y c h P o la k ó w .

24 R o c z n i k n a u k o w o - l i t e r a c k o - a r t y s t y c z n y , s . 275.

23 s.

2® A . R o d k i e w i c z , W s p o m n ie n ia b y ł y c h s t u d e n t ó w P o l i t e c h n i k i W a r s z a w s k i e j z p i e r w ­ s z y c h l a t j e j i s t n i e n i a (1898—1905), W a r sz a w a 1935, s . 12. L ic z b a s t u d e n t ó w o k o ło 1904 r . „ S p is o k S t u d ie n t o w W a r s z a w s k o g o P o l it e c lm ic z e s k o g o I n s t it u t a I m p e r a to r a N ik o ła j a I I n a 1900—1901 u c z e b n y j g o d ” , W a r sz a w a 1900, w y m i e n i a o g ó łe m 644 s t u d e n t ó w , w t y m w y z n a n i a r z y m .- k a t . 434.

*7 K . M l l l a k , U c z e ln ia W e t e r y n a r y j n a w W a r s z a w i e 1M0—196S, W a r s z a w a 1905, z e s t a ­ w i e n i e ma s . 83 (lic z b a s t u d e n t ó w n a d z ie ń 1 s t y c z n i a 1901 r.).

28 T a k n p . n ie z n a m y lic z b y p o ls k ie j in t e l ig e n c j i te c h n ic z n e j z e ś r e d n im w y k s z t a ł­

c e n ie m o r a z f a r m a c e u t ó w P o la k ó w .

e» J . Ż u r a w i c k a , I n t e l i g e n c j a W a r s z a w y n a p r z e ł o m i e X I X i X X w . ( w y b r a n e z a ­ g a d n i e n i a „ S tu d ia W a r s z a w s k ie ” : W a r s z a w a X I X w . 1797—1918, z. 3 , W a r sz a w a 1974, s. 186 t w ie r d z i, n ie p o d a j ą c ź r ó d ła , że w W a r s z a w ie w 1897 r . b y ł o 19 685 p r a c o w n ik ó w u m y s ło w y c h n a r o d o w o ś c i p o ls k ie j . W e d łu g s z a c u n k u H . K i e p u r s k i e j (I n t e l i g e n c j a z a w o d o w a W a r ­ s z a w y 1905—1907, W a r sz a w a 1967, s . 50 n .) , lic z b a 16 000 p r a c o w n ik ó w u m y s ł o w y c h ó w c z e s n e j W a r s z a w y n a r o d o w o ś c i p o ls k ie j j e s t b a r d z o z a n iż o n a . S p o r z ą d z e n ie z e s t a w i e ń li c z b o w y c h i n ­ t e l i g e n c j i p o ls k ie j w W a r sz a w ie t a m t y c h c z a s ó w n a z y w a K ie p u r s k a w c y t o w a n e j p r a c y „ z a ­ d a n ie m n a d w y r a z n ie -w ^ się c z n y m ” (e. 50).

L IC Z E B N O S C I N T E L IG E N C J I P O L S K IE J W W A R S Z A W IE X I X /X X W .

635

n o w iło to dla W arszaw y p o n ad 6°/o ogółu je j ludności p ra c u ją c e j, nie licząc w ojska, i p o n ad 9°/o ludności zaw odow o czynnej polskiego pochodzenia.

P ow yższe obliczenia w w iększości m a ją c h a ra k te r p rzybliżony. O w iększą ści­

słość n ie m ożna się było pokusić. G łów ną przeszkodę sta n o w i m a ła dokładność źródeł, a n a w e t ich b ra k . Szczupłość in fo rm a c ji biograficznych sp ra w ia , iż nie zaw ­ sze je ste śm y w sta n ie u sta lić czy d a n a oso b a isto tn ie m ie sz k a ła w W arszaw ie w in ­ te re s u ją c y m n as okresie. N ie zaw sze też m ożna o kreślić k w a lifik a c je zaw odow e i w y­

k sz tałcen ie poszczególnych osób. N iek tó ry c h osobistości nie sposób w ogóle z id en ty ­ fikow ać. S p ra w ę k o m p lik u je w sp o m n ia n a ju ż okoliczność, iż n ie k tó re osoby łączyły d w a lu b n a w e t w ięcej zajęć. T a k n p. zd arzało się, że le k a rz b ył rów nocześnie m u ­ zykiem , ry so w n ik pow ieściopisarzem , ad w o k a t lite ra te m , n au k o w ie c d zien n ik arzem itp . N ie zaw sze też w iadom o, ja k ie było głów ne zajęcie d an ej osoby i do jakiego zaw odu ją zaklasyfikow ać.

O narodow ości poszczególnych lu d zi źró d ła n a ogół m ilczą. P ozostajem y w ta ­ k ic h w y p ad k a ch zdani n a w ą tp liw e j w a rto śc i p rzy p u szczen ia o p ie ra jąc e się na b rz m ie n iu im io n i nazw isk , chociaż w iadom o, że liczne osoby o n az w isk a ch nie­

m ieck ich lu b żydow skich czuły się P o lak a m i.

T e w łaśn ie tru d n o śc i s p ra w ia ją , że cel te j pracy , a m ian o w icie u ję cie w liczby poszczególnych g ru p po lsk iej in te lig e n c ji w W a rsza w ie p rzeło m u X IX i X X w iek u i znalezienie ich sum y n ie m ó g ł b y ć z c a łą d okładnością w e w szy stk ich szczegółach zre aliz o w an y .