ISSN 1689‒9601
Joanna Szumańska
1Prawo do modyfikacji umowy oraz do ograniczenia ryzyka jej niewykonania w międzynarodowym obrocie gospodarczym
Streszczenie:
Poniższe opracowanie jest poświęcone analizie prawa do modyfikacji umowy oraz do ograniczenia ryzyka jej niewykonania w międzynarodowym obrocie handlowym.
Wskutek gwałtownych przemian gospodarczych i społecznych sąd uzyskał prawo do inge- rencji w stosunek zobowiązaniowy stron umowy o ile nastąpiła nieprzewidywalna zmia- na okoliczności, które wpłynęły na sposób wykonania zobowiązania. Strony uzyskują prawo do renegocjacji umowy ex lege na mocy klauzuli rebus sic stantibus uregulowa- nej w art. 357¹ Kodeksu cywilnego oraz ex contractu na mocy uprzedniego zastrzeżenia w umowie instytucji hardship, zawartej w Zasadach Międzynarodowych Kontraktów Handlowych. W przypadku wystąpienia zdarzenia, którego strony nie mogły przewi- dzieć, a które istotnie wpłynęło na treść zawartej umowy, mogą powołać się na insty- tucję klauzuli siły wyższej zawartej w Konwencji Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów, która działa z mocy prawa oraz zawartej w Zasa- dach UNIDROIT klauzuli siły wyższej tzw. force majeure, która zastrzeżona uprzednio w kontrakcie wyłącza odpowiedzialność strony za niewykonanie zobowiązania.
Słowa kluczowe: kontrakt, klauzula rebus sic stantibus, klauzula hardship, klauzula siły wyższej (force majeure), nadzwyczajna zmiana okoliczności, modyfikacja
1 Autorka jest studentką trzeciego roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Ja- giellońskiego. Interesuje się szeroko rozumianym prawem prywatnym, w szczególności materialnym prawem cywilnym oraz arbitrażem. Angażuje się w działalność w Kole Naukowym Prawa Cywilnego Uniwersytetu Jagiellońskiego nadzorując projekt polegający na organizowaniu spotkań z ogólnopolskimi przedstawicielami doktryny „Akademia Prawa Prywatnego”.
1. Uwagi wprowadzające
Niestabilność gospodarcza i ryzyko związane z zawieraniem kontraktów handlowych spowodowały, że wykonanie zobowiązania uzgodnionego przez strony w momencie zawierania umowy może nie prowadzić w dalszym ciągu do urzeczywistnienia pier- wotnie założonego przez strony celu. Dzieje się tak na skutek wystąpienia szczególnych zdarzeń, które diametralnie zmieniają sytuację kontraktową stron poprzez wystąpie- nie zazwyczaj nieprzewidywalnego zdarzenia pomiędzy zawarciem kontraktu, a jego wykonaniem. Takie zdarzenie może spowodować nadzwyczajną zmianę okoliczności, która doprowadzi do załamania równowagi kontraktowej stron. W celu utrzymania stabilności i pewności obrotu gospodarczego kontrakt powinien być renegocjowany.
W odpowiedzi na tę potrzebę zostały stworzone instytucje prawne, które funkcjonu- ją z mocy samego prawa albo poprzez ich uprzednie zastrzeżenie w umowie, które dają stronie prawo do żądania wszczęcia renegocjacji w celu powtórnego określenia praw i obowiązków stron albo wyłączają odpowiedzialność strony za niewykonanie umowy. Do podanych instytucji, które będą przedmiotem analizy tego opracowania, należą: klauzula rebus sic stantibus zawarta w art. 357¹ Kodeksu cywilnego, klauzule siły wyższej (tzw. force majeure) oraz instytucja hardship, uregulowane jako Zasady Międzynarodowych Kontraktów Handlowych UNIDROIT.
2. Uzasadnienie istnienia klauzli rebus sic stantibus
Klauzula rebus sic stantibus jest uważana według większości doktryny za ogólną re- gułę, która umożliwia modyfikację treści umowy i dostosowanie tej treści do nowych okoliczności umowy2. W związku z tym wspomniana klauzula może być utożsamiana z zasadą uwzględniania zmienionych okoliczności3. Ten mechanizm prawny jest spo- sobem ochrony interesów i pierwotnych intencji stron umowy przed negatywnymi skutkami zmiany okoliczności. Klauzula rebus sic stantibus pozostaje w sprzeczności z podstawową zasadą obrotu gospodarczego pacta sunt servanda4. Jest uważana za wy- jątek od generalnej zasady obowiązku dotrzymywania umów5 albo odmiennie jest uznawana za zasadę wzmacniającą albo uzupełniającą zasadę pacta sunt servanda6. Wspomniana zasada nakazuje stronom wykonywać zobowiązania zgodnie z literalną treścią umowy. Takie założenie gwarantuje pewność obrotu prawnego. Dla ustalenia zakresu tej zasady konieczne jest zbadanie istoty i charakteru kontraktu. Kontrahenci, składając oświadczenie woli, muszą rozważyć nie tylko istniejące okoliczności, ale też prawdopodobny przebieg wydarzeń od chwili zawarcia umowy, aż do jej wygaśnięcia7.
2 A. Szumański, Ochrona prawna strony umowy dotkniętej skutkami zmiany okoliczności, Warszawa 1994.
3 S. Włodyka, Prawo gospodarcze. Zarys systemu. Część ogólna, t. I, Warszawa 1981, s. 67‒70.
4 A. Szumański, Ochrona prawna strony…
5 A. Malarewicz, Wpływ zmiany stosunków na wykonanie zobowiązań, cz. I, MoP 2005, Nr 11, s. 540.
6 A. Brzozowski [w:] Kodeks Cywilny, Komentarz, t. I, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2005.
7 J. Rajski, Z problematyki funkcjonowania zasady pacta sunt servanda i klauzuli rebus sic stantibus we współczesnym klimacie gospodarczym, PPH 2010, Nr 3, s. 4‒9.
Jednak nie wszystkie sytuacje mogą być przewidywalne dla stron. W warunkach gwał- townych wstrząsów gospodarczych, kryzysów i przemian społecznych może dojść do zagrożenia dla stabilności obrotu i destabilizacji, czyli zburzenia podstawy, która stanowi fundament danej umowy. Taka radykalna zmiana okoliczności może skut- kować załamaniem równowagi kontraktowej stron i uniemożliwieniem osiągnięcia zamierzonych przez nie celów. Pokazuje to, że rygorystyczne przestrzeganie zasady pacta sunt servanda może prowadzić do rażąco niesprawiedliwych rezultatów. Dlatego, w sytuacjach nagłych, nieoczekiwanych zmian, zobowiązanie kontraktowe powinno być przystosowane do zmieniających się okoliczności, aby mogło być prawidłowo wy- konane przy zachowaniu równości stron. Tak jak zasada pacta sunt servanda umacnia wiążący charakter zobowiązań w warunkach względnej stabilności okoliczności, tak klauzula rebus sic stantibus służy umacnianiu zobowiązań umownych w warunkach radykalnych zmian8.
3. Klauzula rebus sic stantibus – art. 357¹ Kodeksu cywilnego
Klauzula rebus sic stantibus została umieszczona w Księdze trzeciej, Zobowiązania, Kodeksu cywilnego, w art. 357¹. Prawo polskie jako jedno z pierwszych w Europie podjęło się uregulowania wspomnianej klauzuli w akcie prawnym powszechnie obo- wiązującym9 (Kodeks zobowiązań z 1934 roku), co skutkuje prawem każdego podmio- tu do powołania się na art. 357¹ Kodeksu cywilnego bez wcześniejszego zastrzeżenia takiej klauzuli w umowie. Instytucja ta stanowi ważne narzędzie dla strony kontraktu dotkniętej z powodu nieoczekiwanej zmiany okoliczności, dając jej prawo do żądania renegocjacji umowy przez sąd. Ingerencja sądu w stosunek prawny kontrahentów stano- wi tzw. przejaw prawa sędziowskiego10, ponieważ sąd uzyskuje uprawnienie do zmiany umowy, a więc do dostosowania literalnej treści stosunku umownego do pierwotnej intencji stron, aby treść tego stosunku prawnego uwzględniała zasady słuszności i była zgodna ze społecznym poczuciem sprawiedliwości11. Strony otrzymują prawo do żą- dania zmiany umowy w momencie, kiedy nienaruszalność kontraktu po jego zawarciu zostaje wyczerpana, wskutek wypełnienia przesłanek zawartych w art. 357¹ Kodeksu cywilnego. Do przesłanek renegocjacji umowy zaliczamy sytuacje, gdy z powodu nad- zwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidy- wały przy zawarciu umowy12. Podstawową przesłanką zastosowania klauzuli rebus sic stantibus jest wystąpienie nadzwyczajnej zmiany stosunków. Nie stworzono legalnej
8 Ibidem, s. 4.
9 Ibidem, s. 5.
10 Z. Gawlik, Klauzula rebus sic stantibus w znowelizowanym kodeksie cywilnym, Nowe Prawo 1990, Nr 10‒12, s. 46.
11 Z. Gawlik, Nadzwyczajna zmiana stosunków jako przesłanka modyfikacji lub rozwiązania umowy, MoP 1995, Nr 3, s. 65; M. Bieniak, Nadzwyczajna zmiana stosunków jako przesłanka zastosowania art. 357¹ KC – Próba definicji, Polska Akademia Nauk, Instytut Nauk Prawnych 2009, Zeszyt 4 (182), Warszawa 2009, s. 77.
12 Art. 357¹, Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964, Kodeks Cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93).
definicji powyższego pojęcia, dlatego doktryna prawnicza przyjmuje różne poglądy dotyczące jego rozumienia13. Na samym początku warto jednak zastrzec, że przyjmując stanowisko, iż klauzula rebus sic stantibus stanowi wyjątek od zasady pacta sunt servan- da, należy podkreślić, że wyjątków nie można interpretować rozszerzająco. Dlatego wy- kładania art. 357¹ Kodeksu cywilnego powinna być dokonywana bardzo restrykcyjnie14. Nie budzi wątpliwości, że zmiany muszą odbiegać od normalności, a zatem nie zdarzać się w zwykłym, przewidywalnym biegu wydarzeń. Według Z. Gawlika, nadzwyczajna jest zmiana spowodowana niezwykłymi okolicznościami, które bardzo rzadko się zda- rzają, są niepospolite, wyjątkowe, niezwykłe lub niebywałe15. Natomiast A. Brzozowski oraz J. Rajski łączą nadzwyczajność zmiany z przekroczeniem granic zwykłego ryzy- ka kontraktowego. Do spornych kwestii należy możliwość uznania za nadzwyczajną indywidualne zmiany w sytuacji strony stosunku umownego. Należy tutaj dopuścić dwa stanowiska: skrajne16, wykluczające taką możliwość oraz do niego przeciwstawne, aprobujące zmianę sytuacji indywidualnej strony umowy jako wyczerpujące przesłankę nadzwyczajnej zmiany okoliczności17. Wydaje się, że nadzwyczajna zmiana stosunków powinna być spowodowana okolicznością zewnętrzną, która w sposób drastyczny za- chwiała równowagę kontraktową stron, powodując istotne zniekształcenie pierwotnie ustalonego kształtu umowy18. Nadzwyczajna zmiana stosunków nie powinna raczej wynikać ze zmiany sytuacji indywidualnej strony umowy, ponieważ na gruncie podob- nych instytucji prawnych19 strona kontraktu nie powinna mieć wpływu na powstanie zdarzenia, które spowodowało nadzwyczajną zmianę okoliczności. Ciężko natomiast jest postawić granicę pomiędzy zachowaniem strony, a wpływem tego zachowania na zmianę indywidualnej sytuacji podmiotu. Jednakże, należy pamiętać, że klauzula rebus sic stantibus powinna być stosowana na zasadach słuszności, a więc respektu- jąc zasady sprawiedliwości społecznej. Dlatego nie da się wykluczyć sytuacji, w której szczególna indywidualna zmiana w sytuacji strony przekreśliłaby możliwość zastoso- wania klauzuli rebus sic stantibus. Następną kwestią jest określenie czasu, w którym nastąpiła zmiana okoliczności. Pierwsze stanowisko opowiada się za zmianą w okresie od zawarcia umowy do jej wykonania20. Odmienny pogląd statuuje, iż zmiana sto- sunków mogła nastąpić nawet przed zawarciem umowy, jeżeli strony o niej nie wie- działy i nie uwzględniły jej przy formułowaniu treści umowy21, 22. Wydawałoby się, iż
13 M. Bieniak, Nadzwyczajna zmiana stosunków…, s. 74.
14 A. Malarewicz, Wpływ zmiany stosunków…, s. 540.
15 Z. Gawlik, Klauzula rebus…, s. 40.
16 T. Wiśniewski [w:] G. Bieniek, Komentarz do Kodeksu Cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. I, Warszawa 2006, s. 39; A. Malarewicz, Wpływ zmiany stosunków…, s. 542.
17 Z. Gawlik, Nadzwyczajna zmiana stosunków…, s. 68; A. Brzozowski, Wpływ zmiany okoliczności na zo- bowiązania (klauzula rebus sic stantibus; waloryzacja świadczeń pieniężnych) SPP, 2008, Nr 1, s. 31‒33.
18 J. Rajski, Z problematyki funkcjonowania zasady…, s. 6.
19 Instytucja hardship, Zasady Międzynarodowych Kontraktów Handlowych UNIDROIT, art. 6.2.2 (c), instytucja wywodząca się z systemu common law – frustration.
20 L. Jaworski, Klauzula rebus sic stantibus, Prawo spółek 1998, Nr 9, s. 34.
21 M. Bieniak, Nadzwyczajna zmiana stosunków…, s. 80.
22 W. Robaczyński, Sądowa zmiana umowy, Warszawa 1998, s. 92‒93.
oceniając możliwość uwzględnienia zdarzenia, które spowodowało zmianę okolicz- ności, a o którego istnieniu strony nie wiedziały, należałoby ocenić, zgodnie z art. 355 Kodeksu cywilnego, czy strony, zawiązując umowę, dołożyły należytej staranności w celu sprawdzenia ewentualnej możliwości wystąpienia zdarzenia, czy wykazały się niedbalstwem. Bezsporny wydaje się jednak fakt, iż nadzwyczajna zmiana stosun- ków powinna mieć wpływ na zobowiązanie. Do następnych przesłanek zastosowania klauzuli rebus sic stantibus, według Kodeksu cywilnego, należą nadmierna trudność w wykonaniu zobowiązania albo groźba rażącej straty, które zostały spowodowane zmianą stosunków od czasu zawarcia kontraktu. Wynika z tego, że pomiędzy tymi okolicznościami musi zachodzić powiązanie faktyczne o przyczynowo-skutkowym charakterze23 oraz zmiana kontraktu musi skutkować wystąpieniem rażącej straty dla jednej ze stron albo nadmiernymi trudnościami w wykonaniu zobowiązania. Dodatko- wym wymogiem na gruncie art. 357¹ Kodeksu cywilnego jest brak przewidywalności przez strony możliwości wystąpienia zdarzenia, które może spowodować nadzwyczajną zmianę okoliczności. Brak przewidywalności można rozumieć jako brak świadomości możliwości wystąpienia danego zdarzenia bądź okoliczności, mimo zachowania nale- żytej staranności w celu oceny obecnej sytuacji oraz jej prawdopodobnego przebiegu.
W przypadku profesjonalistów w danej dziedzinie, miernik należytej staranności bę- dzie nawet podwyższony. Spełnienie powyższych przesłanek będzie usprawiedliwiało ingerencję sądu w celu modyfikacji treści umowy, aby dostosować dane zobowiązanie kontraktowe do nadzwyczajnie zmienionych okoliczności, jeżeli strony nie mogą same osiągnąć porozumienia w tej materii. Ingerencja sądu w stosunek zobowiązaniowy, re- negocjacja umowy, polega na oznaczeniu sposobu wykonania zobowiązania lub zmianie wysokości świadczenia będącego postawą kontraktu. Sąd na gruncie art. 357¹ Kodeksu cywilnego ma również uprawnienie do rozwiązania umowy, decydując o wygaśnięciu zobowiązań stron. Sąd powinien się przy tym kierować ogólną dyrektywą statuującą, iż należy preferować rozwiązania sprzyjające utrzymaniu w mocy kontraktu. Sąd usta- lając odmienny sposób wykonania zobowiązania albo zmieniając wysokość świadczeń powinien umożliwić stronom realizację ich celów gospodarczych. Dlatego właśnie sto- sowanie klauzuli rebus sic stantibus będzie wzmacniało stabilizację i pewność obrotu.
Rozwiązanie kontraktu przez sąd powinno być traktowane jedynie wyjątkowo, jeżeli nie ma możliwości utrzymania postanowień stron poprzez modyfikację treści umowy.
Sąd, dokonując zmiany stosunku zobowiązaniowego pomiędzy stronami, powinien przede wszystkim mieć na względzie potrzebę danej modyfikacji i jej celowość, ponie- waż jego działanie stanowi mechanizm, którego celem jest dostosowanie danej umowy do diametralnie zmienionych okoliczności.
4. Klauzule siły wyższej (tzw. force majeure)
Mnogość występowania zjawisk, przemian gospodarczych i społecznych sprawiły, że zawieraniu kontraktu towarzyszy ryzyko wystąpienia nieprzewidzianych zjawisk, które mogą zburzyć równowagę kontraktową stron. Wystąpienie takich okoliczności
23 J. Rajski, Z problematyki funkcjonowania…, s. 6.
może być związane z wyłączeniem odpowiedzialności za niewykonanie zobowiązania.
Do takich mechanizmów prawnych należy klauzula siły wyższej tzw. force majeure.
Instytucja force majeure służy do podziału ryzyk związanych z możliwością wystąpienia w przyszłości pewnych zdarzeń, które znacznie utrudnią wykonanie zobowiązania.
Zastrzeżenie w umowie klauzuli siły wyższej pozwala stronom na określenie zakresu ponoszonego przez nie ryzyka24. Dodatkowo, strony uwzględniając taką klauzulę będą mogły zabezpieczyć się na wypadek wystąpienia takich zdarzeń, a nawet ograniczyć koszty związane z ich wystąpieniem. Klauzula siły wyższej pozwala stronom dokonać podziału ryzyka wystąpienia nieprzewidzianych zdarzeń mogących powstać w przy- szłości. Podzieleniu ryzyka będzie towarzyszyło określenie praw i obowiązków kontra- hentów, a to będzie skutkowało uniknięciem sporów mogących powstać w przyszłości na tym tle. Tradycyjne pojęcie siły wyższej zostało zastąpione przez pojęcia bardziej ela- styczne, które zamiast rozwiązania umowy będą przewidywały sposoby służące utrzy- maniu woli stron. Strony przyjmując w umowie klauzulę siły wyższej (force majeure) mogą oznaczyć zakres siły wyższej w ramach danego kontraktu. Takie zastrzeżenie może stanowić postać tradycyjnego ujęcia siły wyższej jako zdarzenia niezależnego od woli dłużnika, któremu nie można było zapobiec. Określenie force majure może przybrać również postać zdarzenia, które występuje poza rozsądną kontrolą stron25. Klauzula siły wyższej może zostać zmodyfikowana zgodnie z wolą stron poprzez ode- słanie do kryterium należytej staranności albo zostać opisana w umowie za pomocą wyliczenia enumeratywnego bądź przykładowego. Strony zastrzegając i określając klau- zulę siły wyższej mogą uzależnić jej wykonanie od pewnych zachowań strony dotkniętej force majeure. Może do nich należeć zawiadomienie strony o wystąpieniu siły wyższej oraz określenie terminu, w jakim strona powinna dokonać zawiadomienia. Skutki wy- stąpienia siły wyższej powinny zostać określone w kontrakcie, w szczególności sposób ewentualnego wygaśnięcia zobowiązania. W razie wystąpienia siły wyższej wykonanie zobowiązania ulega zawieszeniu, w szczególności jeżeli zdarzenie powodujące siłę wyż- szą ma charakter czasowy. Wtedy termin na wykonanie zobowiązania powinien ulec przedłużeniu. Jeżeli oddziaływanie siły wyższej ulegnie przedłużeniu, strony powinny dążyć do renegocjacji treści stosunku prawnego, a w ostateczności zobowiązanie ulega wygaśnięciu. Klauzula force majeure została zawarta w Konwencji Narodów Zjedno- czonych o Umowach międzynarodowej sprzedaży towarów26 (zwana dalej „Konwencją Wiedeńską”) w art. 79 oraz Zasadach Międzynarodowych Kontraktów Handlowych UNIDROIT (zwanych dalej „Zasadami UNIDROIT”) w art. 7.l.7. Konwencja Wiedeń- ska sytuuje klauzulę siły wyższej jako zwolnienie strony od odpowiedzialności za nie- wykonanie któregoś ze swoich obowiązków, jeżeli strona udowodni, że to niewykonanie nastąpiło z powodu przeszkody od niej niezależnej i że nie można było od niej rozsądnie oczekiwać wzięcia pod uwagę tej przeszkody w chwili zawarcia umowy lub uniknięcia
24 J. Rajski, Klauzule siły wyższej (force majeure) w kontraktach zawieranych w międzynarodowym obrocie gospodarczym, PPH 1999, s. 1.
25 Ibidem, s. 4.
26 Art. 79, Konwencja Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów, 1980 (Dz.U. 1997 nr 45 poz. 286).
bądź przezwyciężenia przeszkody lub jej następstw. Zwolnienie od odpowiedzialności następuje tylko w okresie trwania przeszkody. Konwencja Wiedeńska nakłada ponadto obowiązek zawiadomienia o zaistnieniu przeszkody i jej wpływie na wykonanie zo- bowiązania. Na gruncie zasad UNIDROIT, niewykonanie zobowiązania przez stronę jest uzasadnione, jeżeli strona udowodni, że niewykonanie zobowiązania było spowo- dowane przeszkodą pozostającą poza kontrolą dłużnika, a przeszkody tej nie mógł on rozsądnie przewidzieć. Dłużnik nie był również w stanie uniknąć albo przezwyciężyć konsekwencji wynikających ze zdarzenia spowodowanego siłą wyższą27. Oznacza to, że takie zdarzenie musi pozostawać poza sferą kontroli dłużnika, a wymóg nieprzewi- dywalności wpływu wystąpienia siły wyższej na zobowiązanie umowne jest oceniany przez pryzmat kryterium rozsądku28. Klauzula force majeure zwalnia dłużnika od od- powiedzialności za niewykonanie zobowiązania, pierwotnie zawieszając wykonanie zobowiązania jeżeli zdarzenie powodujące siłę wyższą okazało się przejściowe.
5. Instytucja hardship
Zawieranie umów w międzynarodowym obrocie gospodarczym jest związane z dużym ryzykiem wystąpienia negatywnych zdarzeń, które mogą zachwiać równowagę kon- traktową stron. Następną opisaną instytucją prawną, która będzie zmniejszała ryzyko związane z wykonaniem umowy, której okoliczności uległy zmianie pod wpływem nieprzewidywalnego przez strony zdarzenia, jest instytucja hardship. Klauzula hardship obejmuje zdarzenia niezależne od woli stron, których nie brały one pod uwagę przy zawieraniu umowy, a które zasadniczo zmieniają równowagę kontraktową stron spra- wiając, że wykonanie zobowiązania staje się szczególnie uciążliwe dla jednej z nich29. Instytucja hardship została uregulowana jako jedna z Zasad UNIDROIT. Odwołuje się również do nadzwyczajnej zmiany stosunków umowy i stanowi ponadnarodową regulację zbliżoną do klauzuli rebus sic stantibus, a zatem można powiedzieć, że stanowi wyjątek od zasady pacta sunt servanda. Hardship jest tłumaczone jako niezgodność lub trudność, z zaznaczeniem, że chodzi tu o trudności w wykonaniu umowy. Zasady UNIDROIT definiują hardship jako instytucję, w której zaistniałe zdarzenie zasadni- czo zmienia równowagę kontraktową albo poprzez zwiększenie kosztów świadczenia, albo przez zmniejszenie wartości świadczenia dla drugiej strony30. Przepisy dotyczą- ce instytucji hardship potwierdzają zasadę pacta sunt servanda. Stanowią, że strona powinna wykonać swoje zobowiązania nawet w sytuacji, gdyby wiązało się to z wy- stąpieniem nadmiernych trudności, chyba że zachodzą przesłanki instytucji prawnej hardship. Do przesłanek tych należy, po pierwsze, okoliczność, że zdarzenia zaistniały albo stały się znane stronie nim dotkniętej dopiero po zawarciu umowy. Po drugie,
27 Art. 7.1.7, UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts, 2010, s. 236.
28 J. Rajski, Klauzule siły wyższej…, s. 7.
29 J. Rajski, Klauzule hardship w kontraktach zawieranych w międzynarodowym obrocie gospodarczym, PPH 1999, s. 2.
30 A. Brzozowski, Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązania Klauzula rebus sic stantibus, Warsza- wa 2014, s. 69‒71.
możliwość wystąpienia takiego zdarzenia nie może być rozsądnie brane przez stronę w momencie zawierania kontraktu. Po trzecie, strona dotknięta hardship nie miała wpływu na powstanie przedmiotowego zdarzenia oraz po czwarte, strona nie przyjęła ryzyka związanego z wystąpieniem tych zdarzeń31. Omawiane zdarzenie musi w sposób istotny zakłócić równowagę kontraktową stron. Istotną zmianę należy rozumieć jako zmianę niemieszczącą się w ramach zwykłego ryzyka kontraktowego towarzyszącego transakcjom handlowym. Jeden z współtwórców Zasad UNIDROIT, Dietrich Maskow, twierdzi, iż o zmianie istotnej można mówić, jeżeli wartość kosztów wykonania, czy wartość samego świadczenia zmienieni się przynajmniej o 50%. Skutkiem klauzuli hardship jest możliwość żądania przez stronę dotkniętą hardship podjęcia renegocjacji umowy. Przystosowanie umowy do zmienionych okoliczności umożliwi przywrócenie równowagi kontraktowej stron i zapewni stabilizację obrotu gospodarczego. Żądanie wszczęcia renegocjacji powinno być dokonane niezwłocznie po wystąpieniu zdarzenia powodującego hardship. Zgłoszenie żądania renegocjacji umowy nie zwalnia stron z obowiązku wykonania kontraktu. Jeżeli osiągnięcie kompromisu okazało się dla stron niemożliwe, pojawia się drugi skutek hardship, czyli postępowanie przed sądem. Sąd może dokonać ingerencji w stosunek zobowiązaniowy tylko jeżeli dopatrzył się przesła- nek hardship i swoją ingerencję uznał za celową. Sąd może wówczas w swoim orzeczeniu dokonać rozwiązania umowy, orzekając o wzajemnym rozliczeniu między stronami albo dokonać modyfikacji umowy w celu przywrócenia równowagi kontraktowej stron.
6. Uwagi końcowe
Gwałtowne przemiany gospodarcze spowodowały wykształcenie się instytucji praw- nych, które pozwalają na renegocjacje treści umowy albo ograniczają ryzyko zwią- zane z niewykonaniem kontraktu. Zakaz ingerencji sądu, traktowany jako świętość w świetle XIX-wiecznych koncepcji państwa liberalnego, został obecnie przełamany celem dążenia do respektowania zasad słuszności i sprawiedliwości społecznej. Obecnie potrzeba ingerencji w stosunek zobowiązaniowy jest widoczna poprzez uregulowanie wspomnianych mechanizmów prawnych, które chronią strony ex lege przed nieko- rzystnymi skutkami wystąpienia nieprzewidywalnych zdarzeń, bądź nadzwyczajnej zmiany okoliczności. Do instrumentów prawnych chroniących strony ex lege należy zaliczyć klauzulę rebus sic stantibus oraz klauzulę siły wyższej zawartej w Konwencji Wiedeńskiej. Jednak ze względu na nadmiar sytuacji zmiennych oraz przezorność stron umowy, które dążyły do wcześniejszego podziału ryzyka na wypadek przyszłych nie- przewidywalnych zdarzeń, praktyka wykształciła instytucje prawne chroniące strony ex contractu, jeżeli tylko uprzednio zastrzegły je w umowie. Do takich mechanizmów prawnych będzie należało pojęcie siły wyższej (tzw. force majeure) pozwalające na wy- łączenie odpowiedzialności strony za niewykonanie zobowiązania oraz instytucję hard- ship, która pełni w obrocie gospodarczym podobną rolę do klauzuli rebus sic stantibus, posiadającą specjalną, wyjątkową pozycję w polskim systemie prawnym.
31 A. Szumański, Renegocjacja umów w międzynarodowym obrocie handlowym. Studium prawnoporów- nawcze, Kraków 1994, s. 117‒124.
* * *
The Right to Modify the Conctract or to Limitate the Risk of Its Non-Performance in the International Commercial Contracts
This paper is devoted to the problem of the right to modify the contract in the event of ex- traordinary circumstances which influence the legal situation between the parties or the issue of the limitation of the risk in case of non-performance of the contract. Profound economic disturbances which particular intesity during the last years caused development of the legal institutions which enable the court to modify the contracts due to social justice rules. There are institutions that protect the parties of the contract ex lege, rebus sic stantibus clause which has been regulated in Polish Civil Code in article 357¹ or ex contractu, hardship institution regu- lated in UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts. The legal institutions which enable parties to limitate their risk in the event of an unexpected event (the Act of God) are regulated in United Nations Convention on Contracts for the International Sale of Goods and UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts. This legal institution is named force majeure.
Key words: contract, rebus sic stantibus clause, hardship clause, force majeure, forces beyond one’s control, extraordinary change of circumstances, modification
