Doktryna i praktyka gwarancji procesowych w dialogu pomiędzy Unią Europejską a Chinami

'RNWU\QDLSUDNW\NDJZDUDQFML

SURFHVRZ\FKZGLDORJXSRPLÚG]\

8QLÈ(XURSHMVNÈD&KLQDPL

„The human rights issue is the crux of the struggle between the world’s two social systems.

If we lose the battle on the human rights front, everything will be meaningless to us”¹.

Deng Xiaoping

:SURZDG]HQLH

Ochrona praw człowieka od czasów wydarzeń na placu Tian’anmen stała się te- matem przewodnim w relacjach chińsko-europejskich. Unia Europejska wielokrotnie w formie oficjalnej wyrażała swoje stanowisko na ten temat, choć dialog polityczny został zapoczątkowany formalnie w 1994 roku, a od 1997 roku Chiny aktywnie w nim biorą udział. Podstawowym zadaniem tego dialogu jest promowanie konkretnych rozwiązań w zakresie ochrony praw człowieka oraz zasad państwa prawa poprzez spotkania na wysokim szczeblu, odbywające się dwa razy w roku. Pomimo tego, ze spotkania te przyniosły pewne rezultaty oraz ogólną poprawę sytuacji w kwestii praw człowieka, to jednak Unia Europejska nadal nie ogranicza swych działań oraz publicznie wyrażanej troski nad nieustającym łamaniem praw człowieka w Chinach.

Organizacje pozarządowe rozwinęły się w Chinach dopiero po wprowadzeniu reform w roku 1978. Do końca roku 2004 w Chinach zarejestrowano 289 476 orga- nizacji pozarządowych. Nie wiadomo, ile spośród nich jest na tyle silnych, by mogły stać się partnerami dla organów UE. Ponadto ocenia się, że obecnie w Chinach działa od 3 000 do 6 500 zagranicznych organizacji pozarządowych².

 Dr, Dyrektor Instytutu Europeistyki w Wyższej Szkole Humanitas w Sosnowcu.

1 James D. Seymour, Human Rights in Chinese Foreign Relations, ed. Samuel S. Kim, China and the World:

Chinese Foreign Relations in the Post-Cold War Era, (Boulder: Westview, 1994), s. 202.

2 Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie: Stosunki UE − Chiny: rola społeczeń- stwa obywatelskiego (2006/C 110/12).

W celu zapewnienia właściwej rangi sprawom z zakresu ochrony praw czło- wieka, w ramach Unii Europejskiej w 1987 roku została powołana Grupa Robocza do spraw Praw Człwieka (Human Rights Working Group). W 2003 roku jej upraw- nienia zostały rozszerzone na sprawy zewnętrzne. Dodatkowo, w grudniu 2004 roku Rada Europejska zadecydowała o utorzeniu stanowiska Reprezentatnta Praw Człowieka w zakresie Wspólnej Polityki Zagraniczenej i Bezpieczeństwa jako kon- tynuacji polityki ciągłości i koherencji Polityki Praw Człowieka UE, pozostającej w zakresie działania Komisji Europejskiej.

Unia Europejska przyznaje, że rządowi chińskiemu bardzo zależy na utrzyma- niu stabilnej sytuacji politycznej i społecznej i że obawia się on, że nieskrępowana działalność organizacji pozarządowych może doprowadzić do zakłócenia spokoju w kraju. Zaleca się, by UE kontynuowała wysiłki mające na celu uświadomienie rzą- dowi chińskiemu, że można pogodzić stabilność i aktywne społeczeństwo obywatel- skie, o ile zachowana będzie zasada praworządności. Może tego dokonać, wskazując rządowi chińskiemu własne przykłady pokazujące, że odpowiednio rozwinięte spo- łeczeństwo obywatelskie może przyczyniać się do udoskonalenia systemu rządze- nia i sprzyja stabilności. Szczególnie istotne byłoby tu świadectwo nowych państw członkowskich w Europie Środkowej i Wschodniej³.

Z tego powodu interesująco rysuje się zagadnienie przeniesienia koncepcji eu- ropejskiego systemu ochrony praw człowieka, ze szczególnym uwzględnieniem gwarancji procesowych. W systemie europejskim dokonywało się to poprzez prace instytucji i sądów, które likwidowały granice i bariery oraz dały podstawę „an ever closer union”. System chiński można przeanalizować na podstawie dwóch dokumen- tów: jeden jest oficjalnym stanowiskiem rządu chińskiego w zakresie statystycznego przestrzegania gwarancji procesowych w Chinach, drugi − niezależnym raportem Human Rights Watch. Dokumenty te, opisujące te same fakty w różnym świetle, są podstawą do podjęcia próby odpowiedzi na pytanie o możliwość przeniesienia europejskich gwarancji sądowych na grunt chiński.

3RGRELHñVWZDZLPSOHPHQWDFMLSUDZD

Stopniowy rozwój integracji oraz instytucjonalnego systemu europejskiego, za- równo w kontekście węższym (Unii Europejskiej), jak i szerokim (Rady Europy) tworzy solidne fundamenty rozwijającego się ius commune europaeum⁴. Czynni- kiem, który w znacznym stopniu przyczynia się do oryginalności w stylu orzekania jest kompilacja różnych kultur prawnych wraz z zasadami solidarności, efektywno- ści, czy jednolitości prawa wspólnotowego. Tylko poprzez odnalezienie „wspólnego mianownika” − wspólnych korzeni w zasadach, koncepcjach prawnych jest możliwe zbudowanie systemu opartego na traktacie multilateralnym. Zasady te najczęściej

3 Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego…, ibidem.

4 Walter van Gerven, A Common Law for Europe: The Future Meeting the Past? „485 European Review of Private Law 4”, 2001, s. 485-503.

są odnajdywane w orzeczeniach wydawanych zarówno przez Europejski Trybunał Praw Człowieka, jak i Europejski Trybunał Sprawiedliwości.

Doktryna praw człowieka przyjmuje trzy propozycje kwalifikacji tych praw.

Pierwsza z nich, uznana przez naukę europejską i zachodnią, opiera się przede wszystkim na zasadach płynących z Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka.

Druga znana jest jako teoria relatywizmu kulturowego i odwołuje się do stwier- dzenia, że „społeczna koncepcja tego, co wchodzi a co nie w zakres praw człowieka zależy od uwarunkowań kulturowych, czasowych i przestrzennych. Prawa człowie- ka są w jej świetle uznawane relatywnie do wartości, norm i praktyk danej kultury, co innymi słowy oznacza, że „uniwersalna koncepcja praw człowieka” nie istnieje”⁵. Trzecia propozycja – „rozwijającej się koncepcji” nawiązuje do „zdolności narodu w zakresie implementacji norm praw człowieka, uzależnionej od poziomu społecz- no-ekonomicznego rozwoju⁶. (…) Krytycy tych dwóch ostatnich koncepcji uważają, że są one wykorzystywane wyłącznie w celu usprawiedliwienia represji, stosowanych przez rządy państw w celu zachowania ich politycznego status quo, podczas, gdy kry- tycy koncepcji uniwersalnej, potępiają ją za jednostronny, zachodni szablon, który na- rzuca zachodnie wartości niezachodnim krajom. Koncepcja kulturowego relatywizmu oraz rozwoju przyjęta została przez Chiny”⁷.

W tym kontekście należy spojrzeć na sytuację ochrony praw człowieka w Chi- nach. Biorąc pod uwagę uniwersalne, jak i europejskie zasady ochrony praw czło- wieka oraz powyższe koncepcje należy podkreślić, że zarówno uniwersalnych, jak i europejskich zasad ochrony praw człowieka nie można mechanicznie przenieść na grunt chińskiego systemu prawnego. Zgodnie z powszechnie uznawaną w Chi- nach koncepcją „teorii pokojowej” proces zmian w Chinach jest bardzo powolny − postęp ekonomiczny pociąga za sobą pewne zmiany w życiu społecznym, kultural- nym i politycznym. Nie są to jednak zmiany na tyle znaczące, jak było to w przypad- ku takich państw jak Polska, Czechy, Węgry, Filipiny, Tajwan, czy Tajlandia, w któ- rych to państwach można było zaobserwoac wpływ innych wartości, które uczyniły te państwa bardziej otwartymi, wolnymi i szanującymi prawa człowieka⁸. W nowych państwach członkowskich UE prawo wspólnotowe, które stało się częścią ich prawa krajowego, stanowi nadal dość trudne pole działania dla stosujących je urzędów oraz sądów. Proces współpracy pomiędzy sądami krajowymi a Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości ma na celu jednolite stosowanie prawa wspólnotowego. W prak- tyce oznacza to zapoznanie się z nowymi dziedzinami prawa, gdyż „jedynie wtedy równe traktowanie w podobnych sytuacjach może być naprawdę zagwarantowane a jednolita droga stosowania prawa wspólnotowego możliwa”⁹. W tym właśnie kon-

5 Gregory J. Moore, Human rights and united states policy towards china from a christian perspective, „Crossroads Monograph Series on Faith and Public Policy” 1999/27.

6 Ibidem, s. 19.

7 James D. Seymour, Human Rights in Chinese Foreign…, ibidem, s. 203.

8 Edwin J. Feulner, Changing China, But Not by Revoking MFN, „The Washington Times” (Monday, April 14, 1997): 2A.

9 Ibidem, s. 24.

tekście oraz na przykładzie adaptacji nowych państw członkowskich do środowiska prawa wspólnotowego należy przyjrzeć się procesowi recepcji zasad gwarancji pro- cesowych na grunt chiński. W związku z tym, że prawa człowieka są z natury rzeczy uniwersalnymi wartościami, to powinny być analizowane w kontekście dynamicz- nego i rozwijającego się procesu zmian na arenie międzynarodowej, co nie oznacza pominięcia narodowych i regionalnych różnic, wynikających z kulturowych, religij- nych oraz historycznych przesłanek¹⁰.

Jednym z głównych problemów w ochronie praw człowieka w Chinach jest nieod- powiedni poziom zapewnienia gwarancji procesowych. Na podobieństwo nowych państw członkowskich, które zapoznawały się i nadal to czynią z prawem wspól- notowym, sędziowie chińscy powinni najpierw zaznajomić się z celami i zasadami europejskiego systemu ochrony praw człowieka, po to by je zrozumieć, a później ewentualnie rozpocząć ich stosowanie. Wymaga to również zmian zarówno w pra- wie materialnym, jak i proceduralnym oraz wzięcia pod uwagę faktu, iż zasady paw człowieka nie mogą zostać mechanicznie przeniesionione na grunta prawa chiń- skiego bez wcześniejszej adaptacji.

5DSRUWU]ÈGRZ\RSRVWÚSDFKZJZDUDQWRZDQLX

SUDZSURFHVRZ\FKZ&KLQDFK

Według Białej Księgi wydanej w 2005 roku, Chiny umacniają swoje reformy sądowe, które mają zapewnić ścisłe egzekwowanie prawa i odpowiednią admi- nistrację wymiaru sprawiedliwości, gwarantując legalne prawa obywateli. Biała Księga zawiera 41 stron i jest ósmym tego rodzaju dokumentem od 1991, który ma na celu „pomóc międzynarodowej społeczności w lepszym zrozumieniu sytu- acji dotyczącej praw człowieka w Chinach”. W marcu 2004 roku Chiny wprowa- dziły poprawki do konstytucji, wyrażające wolę poszanowania i ochrony przez państwo praw człowieka. Chociaż konstytucji nie da się bezpośrednio wyeg- zekwować, poprawka ta daje jednak pewną nadzieję, że prawa człowieka będą prawnie chronione. Przywiązywanie dużego znaczenia do ochrony praw czło- wieka poprzez doskonalenie legislacji, zapewnianie bezstronnego sądownictwa i dokładne przestrzeganie obowiązujących praw wskazuje, iż Chiny uczyniły znaczny postęp w budowaniu gwarancji sądowych, w szczególności poprzez re- formy konstytucjonalne oraz proceduralne (system sądowy, organy prokurator- skie, pomoc prawna).

Z powyższych powodów, organy bezpieczeństwa publicznego, nie rozszerzyły za- kresu zatrzymań i aresztowań. Od maja 2004 roku, Najwyższy Prokurator Ludowy rozpoczął specjalną kampanię przeciwko funkcjonariuszom rządowym nadużywa- jącym swoich kompetencji, a poprzez to naruszających prawa człowieka. Wyjat-

10 Do Human Rights Apply to China? A Normative Analysis of Cultural Difference, http://www.hku.hk/philodep/

ch/rights.htm

kową uwagę zwrócono na przypadki nielegalnego zatrzymania i przeszukiwania, wymuszanie zeznań w drodze tortur, zbieranie dowodów z użyciem przemocy, wy- korzystywaniem osób osadzonych.

Jedna z zasad chińskiej Konstytucji i podstawowego programu zarządzania pań- stwem jest działanie według reguły prawa. Na tej podstawie, od czasu zainicjowa- nia reform, zostało opracowanych 390 regulacji i decyzji, rozwiązujących problemy prawne, ponad 800 administracyjnych aktów prawnych wydanych przez Radę Pań- stwa, ponad 8,000 aktów prawa miejscowego. Powstałe w oparciu o kompetencje konstytucyjne akty prawne dotyczą wszystkich aspektów życia społecznego, wraz z zapewnieniem odpowiednich gwarancji procesowych.

W celu zwiększenia efektywności reformy sądownictwa, sądy wszystkich instan- cji wzmocniły administrację systemu sprawiedliwości poprzez wyznaczanie prze- wodniczących składów sędziowskich oraz indywidualnych sędziów przysięgłych.

Reforma ta miała na celu wzmocnienie wewnętrznego sytemu nadzorczego i nieza- wisłego działania mechanizmu sądowego, zabezpieczającego bezstronne i skuteczne orzekanie. Według oficjalnych zapisów, w 2004 roku sądy w całym kraju udzieliły pomocy sądowej w 263,860 przypadkach, co oznacza wzrost o 15.6% w stosunku do poprzedniego roku. W 2000 roku sądy chińskie orzekały w 560,000 sprawach karnych w pierwszej instancji, w których ponad 640,000 osób zostało skazanych, w ponad 3.41 miliona spraw cywilnych, ponad 1.31 milionów spraw z zakresu pra- wa gospodarczego, własności intelektualnej, prawa morza, w 2,447 sprawach doty- czacych odpowiedzialności odszkodowawczej państwa, w 86,614 sprawach admini- stracyjnych. Wskazanie przez instytucje rządowe na te imponujące liczby w zakresie właściwej ochrony praw człowieka jest działaniem oczywistym i celowym.

W celu zapewnienia właściwego postępowania wobec osób pozostających w trudnej sytuacji finansowej, Najwyższy Sąd Ludowy w lipcu 2000 roku wydał Rozporzadznie o udzielaniu pomocy prawnej dla stron pozostających w trudnej sy- tuacji finansowej. (Regulations on Providing Judicial Assistance for Litigants Actually in Financial Difficulty). Zgodnie z Rozporządzeniem osoby strasze, kobiety, osoby nieletnie i niepełnosprawne, zobowiązane do zapłaty kosztów sądowych, alimen- tacyjnych, odszkodowań, zostaną całkowicie lub częściowo zwolnione z nich lub koszty zostają im rozłożone w czasie. W 2000 roku sądy krajowe wydały decyzje w sprawach kosztów w ponad 190,000 sprawach.

Podobnie organy prokuratury krajowej przeprowadziły reformy w zakresie wzmocnienia praw obywatelskich oraz zapewnienia jakości prowadzonych postę- powań. W 2000 roku organy prokuratorskie rozpoczęły dochodzenia w 4,626 spra- wach nadużyć ze strony pracowników sądowych, przedłużania postępowań, niewła- ściwego stosowania prawa, niewłaściwego pozyskiwania materiału dowodowego.

Pomoc prawna oraz reprezantacja procesowa uległa rownież zreformowa- niu i odgrywa ważną rolę w ochronie praw obywateli i promowaniu niezależno- ści i sprawiedliwości. Obecnie w Chinach funkcjonuje 9,500 kancelarii prawnych, zatrudniających ponad 110,000 prawników oraz ponad 92 firm zagranicznych,

z czego 28 w samym Hong Kongu. W 1999 roku prawnicy w całym kraju brali udział w 1,364,000 procesach; w 2000 roku − bronili w 310,000 sprawach karnych, i udzielili pomocy i konsultacji prawnej w ponad 170,000 sprawach karnych. Przez koniec 2000 roku ustanowiono pomoc prawną w 1,853 sprawach.

Rząd chiński w Raporcie dowodzi, że prawa więźniów są respektowane oraz od- noszone są widoczne sukcesy w procesie ich resocjalizacji. W 1999 roku Minister- stwo Sprawiedliwości zaczęło wprowadzać trzyletni program edukacyjny, mający na celu poprawę warunków w więzieniach oraz jakości pracy policji.

Konkludując, rządowa wersja postępu w reformowaniu praw człowieka zdaje się być imponujaca. W krótkim okresie czasu całościowa reforma prawa „oczyściła”

sądowe, wykonawcze i legislacyjne organy z praktyk naruszających prawa człowie- ka, gwarantując chińskim obywatelom dostęp do niezawisłego systemu sądowego opartego na regułach prawa. Jakkolwiek jest rzeczą naturalną dla organów rządo- wych wskazywać na te imponujące dane, to rzeczywisty obraz może dostarczyć je- dynie porównanie z raportami nizaleznych instytucji międzynarodowych, takich jak np. Human Rights Watch czy Parlament Europejski.

5DSRUW+XPDQ5LJKWV:DWFK¹¹

Przed przystapieniem do analizy innych dokumentów, należałoby spojrzeć na kwestie prawa do obrony, a konkretnie liczby prawników skłonnych podjąć się obrony w sprawach karnych. Zgodnie z chińskim powiedzeniem, „jeśli chcesz wy- konywać zawód prawniczy, na wszelkie świetości nie bądź obrońcą. Jeśli chcesz zo- stać obrońcą, na wszelkie świetości nie podejmuj się spraw karnych. Jeśli podejmujesz się spraw karnych, na wszelkie świętości nie zbieraj dowodów. Jeśli zbierasz dowody, na wszelkie świętości nie usuwaj świadków. A jeśli nie zdołasz dostosować się do tej rady zdołasz śledzić, udaj się od razu do więzienia”¹².

Raport Human Rights Watch, cytowany jako przykład postronnego obserwa- tora w sprawie ochorony praw człowieka w Chinach, różni się na poszczegól- nych punktach od chińskiej wersji oficjalnej. Reforma sądowa, którą tak szczyci się rząd chiński nie stworzyła systemu niezależnego sądownictwa, ani znacząco nie przyczyniła się do poprawy respektowania gwarancji procesowych. Niewąt- pliwym jest jednak, że nowelizacja Konstyucji w 2004 roku może dawać nadzie- je, że prawa człowieka będą prawnie chronione, pomimo faktu, że nie jest ona bezpośrednio stosowana.

Z jednej strony sprawozdanie szczególnie podkreśla pogwałcenia praw człowie- ka jak na przykład mniejszości narodowych tybetańskich¹³, uighurskich i mongol- skich. Szczególnie po wydarzeniach z września 2001 roku, Chiny stworzyły pojęcie

11 Źródło: http://hrw.org/wr2k6/

12 Wang Yi, Human Rights Lawyers and the Rule-of-Law Camp CRF 2006, No.3 − „Defending Rights in China”, October 06, 2006.

13 The Voice of Tibetan Women, New Delhi 2000.

globalnej „wojny przeciwko terroryzmowi”, co miało usprawiedliwić politykę pań- stwa wobec traktowania kulturowych wyrazów tożsamości narodowej jako agitacji do działań terrorystycznych. Szczególnie delikatny przypadek Tybetu, jeśli chodzi o nagminne gwałcenie praw człowieka, wskazuje na liczne przykłady działań urzęd- ników państwowych, starających się stłumić kulturę i język tego narodu.

Z drugiej strony, istnieje pewien obszar wyrażanej „wolności słowa”, w ramach którego wymierzana jest bardzo surowa kara wieloletniego więzienia wobec na- ukowców, intelektualistów, czy dziennikarzy. Zgodnie z innym chińskim powiedze- niem „nawet dmuchnięcie wiatru może zdmuchnąć ciebie, ale nawet wół wyciągnie cię (z więzienia) ”(„Even a puff of wind may blow you in, but even an ox can’t pull you out”)¹⁴. Skazania na podstawie „ujawnienia tajemnic państwowych” są bardzo po- wszechne i oparte na mglistych i ogónikowo sformułowanych przesłankach ochro- ny tajemnicy państwa i jego bezpieczeństwa.

Szczególna jest sytuacja prawników¹⁵, broniących praw człowieka, dla których zo- stała nawet stworzona specjalna nazwa „rights defence lawyer” (weiquan lüshi) „lecz dla większości prawników broniących praw i przestrzegających zasad sprawiedliwości jest to wyłącznie odległy i niedościgniony ideał”¹⁶. Nic bardziej nie obrazuje absurdu chińskiego systemu sądowego niż fakt, że prawnicy, broniący praw zwykłych oby- wateli stali się najbardziej bezbronną grupą zawodową w społeczeństwie. Według Artykułu 306 Kodeksu Karnego z 1997 roku, popularnie znanego jako „Klauzula Krzywoprzysięstwa Prawnika” („Lawyer’s Perjury Clause”)¹⁷ „ponieważ świadkowie są generalnie nieprzesłuchiwani w sądzie w sprawach karnych, przesłuchania sądo- we są formalnością i procesy oparte są pisemnym materiale dowodowym. Dlatego, jeśli obrona przedstawia zeznania świadka, zaprzeczające dowodom zaprezentowa- nym przez prokuratora, prokurator łatwo może nadużyć Artykułu 306, zatrzymując prawnika pod zarzutem krzywoprzysięstwa. Publiczni prokuratorzy są tak aroganccy, że nawet aresztują obrońców przed salą sądową zanim się sprawa zakończy”¹⁸.

Według politycznych standardów „nie ma sprawiedliwości dla prawników, którzy reprezentują politycznych dysydentów”, a prawnicy Zhang Sizhi i Moment Shaoping powiedzieli: „nigdy nie wygraliśmy żadnej sprawy”¹⁹. Następujące dane mówią same za siebie: „z setek tysięcy prawników w Chinach, nie więcej niż 20 ośmiela się podej- mować tego rodzajów spraw. Co jest bardziej znaczące to fakt, że jakikolwiek prawnik, który podejmuje się sprawy przeciwko rządowi jest bliższy przegrania niż zwycięstwa;

w rzeczy samej niech Bóg, pomoże prawnikowi, który wygrywa! Efekt Artykułu 306 jest coraz widoczniejszy w ostatnich latach. Od czasu nowelizacji Kodeksu Karnego,

14 Wang Yi, Human Rights Lawyers…, ibidem.

15 Ibidem, s. 38.

16 Ibidem, s. 39.

17 Tom Kellog, A Case for the Defense, „China Rights Forum 31”, No. 2/2003, www.hrichina.org/public/contents/8671 18 Wang Yi, Human Rights Lawyers…, ibidem.

19 W „New York Times/International Herald Tribune”, Joseph Kahn opisuje Zhang Sizhi as „a dean of defense lawyers who has accepted dozens of long-shot cases he views as advancing the law”. Również International Herald Tribune, „Lawyer Takes on China’s ‘Unwinnable’ Cases”, December 12/2005, www.iht.com/articles/2005/12/12/

news/ legal.php

ogłoszonego niemal dekadę temu, ponad 500 prawników zostało uwięzionych w Chi- nach. Ponad 300 z nich zostało aresztowanych pod zarzutem krzywoprzysięstwa z Ar- tykułu 306”²⁰. Prawnicy stają wobec licznych ograniczeń: rząd nadal nie pozwala in- dywidualnym prawnikom na swobodne wykonywamie swojego zawodu²¹, nie mają oni możliwości zrzeszania się w ramach swoich związków²², ani podejmowania się obrony swoich klientów²³.

Sprawozdanie przyjmuje, że procesy sądowe są potajemnie kompromitowane przez polityczną ingerencję, wiele z nich odbywa się w utajnieniu. Ogólnikowo sfor- mułowany stan prawny pozwala na ogromną swobodę w interpretacji i stosowaniu wobec spraw wniesionych do sądu. Bezstronność sędziów wydaje się być naruszona z powodu zamkniętych relacji społecznych i uzależniania sędziów od elity rządzą- cej. W imię zjednoczenie kraju, jedności wszystkich narodowości, i stabilności spo- łeczeństwa, sprawy są rozstrzygane, mając na względzie „dobro” państwa.

Konkludując, porównanie oficjalnego raportu rządowego oraz stanowiska nieza- leżnej organizacji międzynarodowej, wskazuje na znaczne niezgodności w zakresie przestrzegania praw człowieka w Chinach. Chociaż Chiny, jak do tej pory, nie zgo- dziły się na przeporwadzenie niezależnego monitorongu relacjonującego narusze- nia praw człowieka, to, pomimo utrudnień i tak nie rozwiewa podejrzeń społecz- ności międzynarodowej. Często używany argument chińskiego rządu w blokowaniu niezależnych śledztw ONZ opiera się na zakazie wtrącania się w wewnętrzne spra- wy suwerennego państwa. Jakkolwiek, dwa pytania pozostają aktualne: jak dale- ce powołanie się na sprawy wewnętrzne może usprawiedliwiać lekceważenie praw człowieka i czy jest możliwa poprawa obecnej stuacji w świetle innych systemów ochrony praw człowieka?

(XURSHMVNLPRGHOJZDUDQFMLSURFHVRZ\FKZ&KLQDFK

Zgodnie z opinią Parlamentu Europejskiego u podstaw UE leżą wspólne warto- ści państw członkowskich, które ona potwierdza i propaguje w swych stosunkach z resztą świata. Wartości te to poszanowanie godności osoby ludzkiej, wolności, de- mokracji, równości, państwa prawa i praw człowieka. W oparciu o te wartości UE dąży do nawiązywania stosunków partnerskich z krajami trzecimi i organizacjami międzynarodowymi, regionalnymi i światowymi, które podzielają zasady uniwer- salności i nierozdzielności praw człowieka od podstawowych swobód. Choć nawią- zano kontakty pomiędzy organizacjami społeczeństwa obywatelskiego UE i Chin, nie wywarły one jeszcze znacznego wpływu na stosunki dwustronne. W opracowa-

20 Wang Yi, Human Rights…, ibidem. See Liu Wenyuan et al, ed., Lüshi Weiquan Anlixuan (A Selection of Cases of lawyers Protecting Rights), Jilin Renmin Chubanshe, August 2003. For a summary of cases described in this book, see „In Custody: Lawyers in Detention”, China Rights Forum, No. 2 (2005), s. 100–105.

21 Wang Yi, Human Rights Lawyers…, ibidem.

22 Ibidem, s. 14.

23 Ibidem, s. 15.

nej w roku 2003 opinii EKES-u w sprawie stosunków UE − Chiny przedstawiono kilka zaleceń dotyczących umocnienia dialogu ze społeczeństwem obywatelskim, sugerowano, m.in., że UE powinna popierać dialog zorganizowanego społeczeń- stwa obywatelskiego, różnych grup interesów społecznych i gospodarczych w Chi- nach i UE oraz zachęcać, by dotyczył on tematów takich jak sprawiedliwość spo- łeczna (zmniejszanie ubóstwa, równouprawnienie płci, ochrona środowiska itp.).

Powinien on obejmować zagadnienia praw człowieka, dobrego sprawowania rzą- dów oraz polityki wobec mniejszości²⁴.

Zasada gwarancji procesowych, wyrażana w wielu dokumentach²⁵ oraz potwierd- zana orzecznictwem sadów międzynarodowych ma przede wszystkim na względzie Art. 6 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Fundamentalnych Wolności, który przewiduje, że „każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą”.

Podkreśla ona również istotną rolę sędziów i innych osób sprawujących funkcje sędziowskie w gwarantowaniu ochrony praw człowieka i podstawowych wolności w celu osiągnięcia sprawnego i sprawiedliwego systemu prawnego w państwach de- mokratycznych. Zdając sobie sprawę z pożądania zabezpieczenia właściwego reali- zowania sędziowskiej odpowiedzialności, która jest zbiorem sędziowskich obowiąz- ków i władzy zmierzających do ochrony interesów wszystkich osób, dokumenty te zalecają rządom państw członkowskich przyjęcie lub wdrożenie wszelkich środków koniecznych do wspierania roli poszczególnych sędziów i sądownictwa jako całości oraz umocnienia ich niezawisłości i efektywności.

We wszystkich rządowych oświadczeniach, Chiny nawiązują do tych samych wartości ochrony praw człowieka, zasady panstwa prawa, demokracji, czy gwaran- cji sądowych. Jakkolwiek, należałoby być ostrożnym mówiąc, że obraz ten kształtuje wspólne dziedzictwo. Chiny wydają się traktować prawa człowieka raczej jako cele systemu społecznego i prawnego niż podstawowe prawa. W tym własnie miejscu uwypukla się podział opinii i przekonań specjalistów w zakresie praw człowieka, przeciwny wartościom uniwersalnym, a oparty na systemie odmiennie zdefiniowa- nym, interpretowanym, niemożlwym do naśladowania wzorców europejskich. Pod- stawą takiego podejścia jest przekonanie, że demokratycznie działający trójpodział władzy wykaże słabość rządu, i że ta słabość doprowadzi do załamania i chaosu.

Teoretycznie urzędnicy zgadzają się z ograniczeniami swoich kompetencji wyni- kającymi z mocy prawa. Praktyka jednakże ukazuje, że nie jest tak zawsze, a rażące manipulowanie prawem prowadzi do zachwiania zaufania wobec prawidłowości działania prawnego i sądowego systemu jako całości.

24 Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego…, ibidem.

25 Np. Naczelne Zasady Niezawisłości Sądowniczej Organizacji Narodów Zjednoczonych ustanowione przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w listopadzie 1985; Rekomendacja No. R (94) 12 Komitetu Ministrów dla Państw Członkowskich na temat niezależności, skuteczności oraz roli sędziów.

3RGVXPRZDQLH

Oczywistym jest, że realne nawiązanie stosunków pomiędzy społeczeństwem obywatelskim UE i Chin nie będzie łatwe. Obie kultury i systemy polityczne różnią się znacznie i, jak dotąd, trudno jest te relacje sprowadzić do jednego poziomu²⁶. Chociaż postęp jest widoczny w postaci otwarcia na resztę świata oraz przepro- wadzonych reform, sprawa ochrony praw człowieka nadal pozostaje główną troską społeczności międzynarodowej. Dokładna analiza oficjalnych dokumentów oraz raporty obserwatorów odsłaniają znaczące niezgodności na tym polu. Spojrzenie za zasłonę ujawnia rozmaite interpretacje uniwersalnych zasad i praw. Strona rzą- dowa w obecnym stanie praw człowieka widzi wyłącznie zalety, natomiast spojrze- nie znacznie bardziej krytyczne wyrażane jest przez społeczność międzynarodową.

W tej sytuacji istnieje niebezpieczeństwo, że na zaniepokojenie UE Chiny mogą odpowiadać, iż nasze doświadczenie nie ma zastosowania w ich warunkach; żad- nego skutku nie przyniesie mówienie im, że powinni się upodobnić do modelu eu- ropejsko-zachodniego²⁷. Tym niemniej nawiązanie stosunków będzie korzystne dla wszystkich i musi zostać podjęta taka inicjatywa²⁸.

Summary

(X<FKLQDGLDORJXHRQMXGLFLDOJXDUDQWHHVRI+XPDQ5LJKWV

<&RPPRQZD\RUFURVVURDGV"

There are two non-economic factors - the rule of law and participation of civil society, being RI JUHDW LPSRUWDQFH WR WKH HFRQRPLF GHYHORSPHQW %RWK LVVXHV KDYH VLJQLFDQW KXPDQ ULJKWV3

aspects. These two factors have been acknowledged by the European Members’ States so as to shape the complex human rights’ model, carefully guarded by ECHR’ s judicial guarantee.

The same process cannot be found and implemented in China. Following some opinions, we VKRXOG4VWRSUHIHUULQJWRYDJXHO\GHQHGXQLYHUVDOVWDQGDUGVQRPDWWHUKRZZRUWK\RUPDNLQJ

FRPSDULVRQVZLWKWKH8QLWHG6WDWHV7KHFRQFHSWRIKXPDQULJKWVLVWKHPDWWHUWKDWGHQLWLYHO\

H[HPSOLHV WKH GLIIHUHQFHV EHWZHHQ WKH VRFLDO FXOWXUDO HFRQRPLF DQG SROLWLFDO V\VWHPV RI WKH

world’s most populous and the world’s most powerful nations”30.

Although progress has been made through the legal reform opening towards the rest of the world, the question of human rights in China still remains on the agenda of the international com- PXQLW\7KHGHWDLOHGFRPSDULVRQEHWZHHQRIFLDOGRFXPHQWVDQGWKHWKLUGSDUW\UHYLHZVUHSRUWLQJ

on the state of human rights in China reveals discrepancies in this perception. A look behind the FXUWDLQVGLVFORVHVVXEVWDQWLDOO\GLYHUVHLQWHUSUHWDWLRQVRIXQLYHUVDOSULQFLSOHV,WLVWKLVSHUFHSWLRQ

26 Gregory J. Moore, Human Rights and United States Policy towards China in the New Millennium. Human Rights Working Papers http://www.du.edu/humanrights/workingpapers/index.html Number 8 Posted 18 September 2000.

27 N. Wasserstrom, Beyond Ping-Pong Diplomacy, China and Human Rights, „World Policy Journal” Volume XVII, No 4, WINTER 2000/01.

28 Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego…, ibidem.

29 Jeffrey N. Wasserstrom: Beyond Ping-Pong Diplomacy: China and Human Rights, WORLD POLICY JOUR- NAL Volume XVII, No 4, WINTER 2000/01.

30 Gregory J. Moore, Human Rights and United States Policy towards China in the New Millennium. Human Rights Working Papers, http://www.du.edu/humanrights/workingpapers/index.html Number 8 Posted 18 September 2000.

of differences that forms an obstacle to the implementation of the European human rights’ model LQ&KLQD7KHVWDWHSDUW\GHQHVWKHGHVLUDELOLW\DQGDFFHSWDQFHRIVXFKDPRGHOZKLFKLVDOVR

UHVSRQVLEOHIRUDQ\RWKHUOHJDOGHQLWLRQLQ&KLQD7KHUHDUHWRRWLJKWOLQNDJHVEHWZHHQWKHVWDWH

party and the judiciary that undermine not only the very substance of judicial guarantee but also weaken the legitimacy of the rule of law in general. The ground for profound changes in China’s human rights’ policy does not seem fertile enough to produce positive effects and bring those perceptions closer to a truly universal human rights’ model.