e al Libro di Giona con analisi del testo ebraico, si unisce nel 1999 la preziosa grammatica siriaca formulata non solo sulla nota competenza in materia di Padre Pazzini, bensì pure sulla ormai lunga e qualificata esperienza didattica delle lingue bibliche, che lo hanno visto unico docente francescano, anche nella prestigiosa École Biblique dei Padri Domenicani in Gerusalemme.
Il presente testo dedicato ai Dodici Profeti Minori si colloca, quindi, in continuità con il „curriculum” didattico e l’alta competenza scientifica di Padre Pazzini, che nella Prefazione illustra personalmente alcune caratteristiche date a questo significativo sussidio: „Particolare attenzione è stata dedicata alla voca-lizzazione del testo siriaco in modo che possa risultare di sicura utilità per coloro che ne faranno uso. Il testo è stato vocalizzato secondo il sistema occidentale; sono state escluse le forme ‘miste’ che si trovano, invece, nelle Bibbie poliglotte. Merita una menzione la resa di rukkōkhō e di quššōyō delle lettere bgdkpt, soli-tamente segnalata in maniera non sistematica… Questa caratteristica, assai utile per coloro che si accingono ad una lettura ‘grammaticale’ del testo, in particolare delle forme verbali, ha impiegato la maggior parte del nostro tempo e delle nostre energie” .
Unitamente alle pubblicazioni segnalate, quindi, il frutto ultimo della fati-ca scientififati-ca di Padre Pazzini può indirizzarsi utilmente non solo agli studiosi e appassionati di Sacra Scrittura e Archeologia biblica, ma anche ai cultori di quel settore orientale della Letteratura Patristica ancora così tanto disatteso certamen-te pure per la difficoltà linguistica di accesso pieno agli Autori, i quali per altro hanno attinto pienamente al patrimonio biblico non soltanto spiritualmente, bensì letterariamente. Il presente testo offre, perciò, un utile strumento di approccio a una lingua e a un mondo culturale ricchissimo, patrimonio cristiano che fino ad oggi deve essere considerato una ricchezza da non dimenticare.
Luciana Maria Mirri – Università di Bologna Ewa OSEK, Przyroda w pismach Bazylego Wielkiego, Lublin 2000, Wydawnictwo TN KUL, ss. 204.
Do dyscyplin, które w ostatnim ćwierćwieczu wzbudziły wyjątkowo duże zainteresowanie i zyskały szczególne znaczenie, należą bez wąt pienia przyrodo-znawstwo i ekologia. Uczeni prowadząc nad nimi wielostronne badania naukowe starają się nierzadko ukazywać również ich historię, sięgając m.in. do starożyt-nych przyrodoznawców (np. Teofrasta, Arystotelesa, Pliniusza) i instarożyt-nych, nie wy-mieniając przy tym nigdy żadnego autora chrześcijańskiego z pierwszych ośmiu wieków naszej ery. Nie wymieniają ich również współczesne historie ekologii, w tym także opublikowana w 2004 r. w Wydawnictwie KUL Historia myśli eko-logicznej ks. prof. dra hab. S. Zięby.
Wśród dotychczasowej bogatej już bibliografii na temat ekologii, w tym rów-nież kościelnej, na próżno szukać jakichkolwiek pozycji nawią zującej
bezpośred-nio do Ojców Kościoła; nie odwołują się do nich także oficjalne dokumenty ko-ścielne o ekologii. Brak ten usprawiedliwia się obiegowym, często powtarzanym stwierdzeniem, że starożytni chrześci janie nie przejawiali żadnego zainteresowa-nia przyrodą, owszem, przez desakralizację natury, przez jej negatywne ujarz-mianie zgodnie z bib lijnym zaleceniem: „czyńcie ją sobie poddaną” (Rdz 1, 28) i przez swój contemptus mundi, całkowicie nią pogardzali, oskarżając nierzad-ko chrześcijaństwo o współczesny kryzys enierzad-kologiczny (por. ks. S. Zięba, Reli-gia a ekoloReli-gia, w: Konferencje ekologiczne, red. S. Zięba, Lublin 1995, 9-40), a pierwszym chrześcijańskim ekologiem był dopiero żyjący na przełomie XII i XIII wieku św. Franciszek z Asyżu.
Tej utrwalanej i powtarzanej opinii rzuca wyzwanie p. dr Ewa Osek, adiunkt w Instytucie Filologii Klasycznej KUL, starając się udowodnić w swej ostatnio opublikowanej monografii pt. Przyroda w pismach Bazylego Wielkiego, będą-cej częścią jej rozprawy doktorskiej na ten sam temat, że chrześcijanie juz przed św. Franciszkiem, już w okresie patrystycznym, interesowali się przyrodą i kon-templowali jej piękno; w pismach bowiem tegoż Bazylego, zwłaszcza w jego Heksaemeronie – pierwszym dziele chrześcijańskim podejmującym szeroko problem przyrody, jest wiele wypowiedzi proekologicznych, tak że może on być uważany za prekursora ekologii w chrześcijaństwie.
Autorka jednak zastrzega się, że nie zajmuje się analizą terminu fÚsij w róż-norodnych kontekstach u Bazylego, bo jest to pojęcie zbyt szerokie, ale „przed-miotem jej pracy jest chrześcijańsko-filozoficzna refleksja nad przyrodą rozumia-ną jako zespół widzialnych obiektów, nie będących wytworem człowieka” (s. 23), idąc w tym względzie za definicją W. Tatarkiewicza (por. W. Tatarkiewicz, Dzieje sześciu pojęć: sztuka, piękno, forma, twórczość, odtwórczość, przeżycie estetycz-ne, wyd. 3, Warszawa 1982, 343). Przypomina przy tym, że język grecki nie stwo-rzył odrębnej nazwy na oznaczenie przyrody, ale oznaczano ją w starożytności różnymi terminami, a jej odczytywanie zależało często od kontekstu, sam zaś początek formowania się pojęcia przyrody miał miejsce już w VI wieku przed Chrystusem. Autorka w swej pracy chce „udowodnić, że Bazyli z Cezarei był pierwszym pisarzem chrześcijańskim, który interesował się przyrodą ze szczegól-ną intensywnością”, a także „wykazać, co na temat przyrody powiedzieli pi sarze chrześcijańscy przed Bazylim, a w związku z tym, na ile Bazyli jest oryginalny w swych wypowiedziach” (s. 27). „Tezą więc pracy jest nie tylko udowodnienie za pomocą analizy filologicznej, że w tekstach Bazylego występuje „nasze” po-jęcie przyrody, lecz także pokazanie, jak ważne miejsce zajmuje przyroda w na-uczaniu tego Ojca Kościoła, nie stanowiąc dlań by najmniej problemu marginalne-go, co często imputuje się epoce patrystycznej”. Owszem, „można powiedzieć, że Bóg, człowiek i przyroda, to trzy najważniejsze pojęcia, wokół których obraca się wszystko, o czym św. Bazyli pisze. Problem przyrody jest włączony w jego teo-logię i antropoteo-logię [...]. Przyroda stanowi, według św. Bazylego, coś w rodzaju pośrednika w ko munikacji między Bogiem a człowiekiem” (s. 26).
Tak postawiony problem przyrody i jej ochrony w pismach św. Bazylego Autorka omawia w trzech rozdziałach. W rozdziale I pt. „Określenia przyrody w pismach św. Bazylego” (s. 37-70) najpierw definiuje przyrodę jako stworzenie Boga prezentując ją jako dzieło sztuki, jako słowo Boże i jako dar Boga, a następ-nie przyrodę pojnowaną jako otoczenastęp-nie człowieka przybliżając ją jako środowisko życia, jako integralną część, której cząstką jest człowiek, i jako świat zewnętrzny przeciwstawiony wewnętrznemu „ja”. W rozdziale II pt. „Kontemplacja natury” (s. 71-128) najpierw ukazana jest interpretacja natury jako „tekstu” poprzez ba-danie „dosłownego” znaczenia zjawisk, poprzez „figury stylistyczne” w przyro-dzie, i poprzez alegoryczne odczytywanie przyrody, a następnie poznanie Boga poprzez naturę, w tym przez umiejętność dostrzegania śladów Stwórcy w przy-rodzie oraz przez mistyczną podróż poza granice wszechświata i w głąb rzeczy-wistości. Wreszcie w rozdziale III zatytułowanym „Wartość piękna przyrody” (s. 129-180) najpierw przedstawione są opisy natury jako ilustracje estetycznych poglądów Bazylego, a następnie przyroda w życiu monas tycznym z ukazaniem jej jako ucieczki przed cywilizacją, jako wybo ru miejsca ascezy, i jako powrotu do raju. Całość poprzedzona jest spisem treści w języku polskim (s. 5-6) i an-gielskim (s. 7-8), wykazem skrótów (s. 5-10) oraz wstępem, który zawiera notę biograficzną św. Bazylego (s. 11-16), przegląd jego dzieł (s. 17-23), omówienie proble matyki i metody pracy (s. 25-30) oraz stanu badań do roku 2006 (s. 30-35), czyli do czasu, kiedy praca została złożona do druku; rozprawa została zamknięta krótkim zakończeniem zawierającym wnioski z posz czególnych rozdziałów i ca-łej pracy (s. 181-185), wyborem bibliogra fii (s. 187-192) podzielonej na wydania tekstów oryginalnych (6), opracowania (67) i słowniki (7), streszczenie w języku angielskim (s. 193-195) i indeks osobowy (s. 197-203) zawierający łącznie imio-na staro żytne i nowożytne.
W porównaniu z pierwotną rozprawą doktorską (ss. 316) napisaną pod kierun-kiem ks. prof. dra hab. Remigiusza Popowskiego, a obronioną w czerwcu 2004 r., recenzowana książka zawiera z niej I, IV i V rozdział, pomija zaś całkowicie dwa obszerne rozdziały – II, pt. „Miejsce przyrody w hierarchii stworzeń” i III, pt. „Paralelizm losów człowieka i przyrody”, aneks w postaci pierwszego pol-skiego przekładu 14, Listu Bazylego (chyba z najpiękniejszym wczesnochrześci-jańskim opisem przyrody) oraz bardzo obszerną zebraną bibliografię (opracowań 192). Wielka szkoda, że sztuczne przepisy wydawnicze, ograniczające druk prac doktorskich tylko w określonej ilości stron, mimo iż są one niekiedy bardzo war-tościowe i pionierskie (jak obecna) i mocno zalecane przez obydwóch recenzen-tów do druku, nie pozwalają ich publikować w całości, a w dodatku z tak dużym opóźnieniem, przez co stają się one często w dużym stopniu nieaktualne, choćby z racji nie uwzględnienia najnowszych osiągnięć naukowych w danej dziedzinie i bibliografii.
Spoglądając całościowo na recenzowaną książkę p. E. Osek trzeba podkre-ślić, że we wstępie Autorka dojrzale i znakomicie omówiła dotychczasowy stan badań nad historią myśli ekologicznej, uwzględniającej także niekiedy
patrysty-kę (s. 30-35), przypominając chronologicznie i oce niając krytycznie nowożytne publikacje naukowe wymieniające poglą dy starożytnych o przyrodzie, w tym głównie Bazylego – 13 pozycji zasadniczych (od A. Humboldta z 1847 r. do Henri Maguire’a z 2002 r.) i 11 pomocniczych. Bardzo dobry jest również prze-gląd przedbazyliańskich autorów starożytnych komentujących I rozdział Księgi Rodzaju (s. 27-28).
Również wszystkie trzy rozdziały książki są solidnym akademickim wykła-dem na zaznaczony w ich tytule temat, ubogaconym mnóstwem wprowadzonych źródłowych tekstów greckich przeważnie tłumaczonych przez Autorkę, solidnie udokumentowanym nie tylko źródłami poprawnie w notach zapisanymi z poda-niem lokalizacji (przy Heksaemeronie stron aż trzech wydań), ale i odpowied-nio dobraną liczną literaturą pomocniczą, również ze wskazanymi stronami (co świadczy, że miała je w ręce), zilustrowanym 5 schematami lub wykresami. Myśli Bazylego omawia przeważnie na tle wcześniejszych poglądów, które ocenia i kry-tykuje oraz poszukuje ich wpływów. Świadczą one namacalnie nie tylko o dużej erudycji Autorki, ale i o tym, że w sposób dojrzały umie posługiwać się źródła-mi, pracować na tekstach greckich, solidnie je analizować, wyciągać z nich od-powiednie wnioski i samodzielnie myśleć. Potrafi przy tym przeciwstawiać się poglądom nawet wybitnych patrologów (np. J.M. Szymusiaka, T. Špidlíka) przy-taczając przeciw nim własne przekonywujące racje (np. s. 168-169, 171-172). W ten też sposób znakomicie jest omówiony i porównawczo przeanalizowany słynny 14. List Bazylego (s. 141-147). Spośród tych trzech rozdziałów najpięk-niejszym i najbardziej twórczym wydaje mi się być rozdział III (zwłaszcza pierw-sza jego część) o pięknie natury (s. 131-150). Nie jest to jednak praca tylko filo-logiczna, ale i patrystyczna, bo omawia poprawnie wiele (może nawet za wiele) ówczesnych zagadnień teologicznych (np. stworzenie świata przez całą Trójcę Świętą), zna się na dogmatyce, mistyce i teologii moralnej, porusza się swobodnie po problematyce patrystycznej, szukając genezy jakiegoś poglądu czy zjawiska nie tylko u autorów wczesnochrześcijańskich, ale i pogańskich.
Papież Jan Paweł II Listem Apostolskim „Inter Sanctos” ogłosił 29 XI 1979 r. św. Franciszka z Asyżu niebieskim patronem ekologów, przyznając mu w tym względzie odpowiednie oznaki czci i przywileje liturgiczne: „My przeto na pod-stawie zdania Świętej Kongregacji do Spraw Sakramentów i Kultu Bożego, mocą tego Listu na zawsze ogłaszamy św. Franciszka z Asyżu niebieskim patronem ekologów, łącząc z tym tytułem wszystkie oznaki czci i odpowiednie przywileje liturgiczne, a jakiekolwiek przeciwne temu racje uważając za nieważne” (Litterae Apostolicae „Inter Sanctos”, AAS 71:1979, 171-172, tłum. o. C. Niezgoda, w: Z. Świerczek, Ekologia – Kościół i św. Franciszek, Kraków 1990, s. 171-172). Jan Paweł II w tym Liście, jak i w innych swych wypowiedziach na temat przyrody i ekologii, podobnie jak i inne soborowe i posoborowe dokumenty kościelne zaj-mujące się tą tematyką (por. Z. Świerczek, Ekologia – Kościół i św. Franciszek, s. 92-106: „Wypowiedzi Stolicy Apostolskiej i papieża Jana Pawła II na temat ochrony środowiska naturalnego człowieka”) nie wspominają żadnego Ojca
Kościoła. Warto może teraz pisząc lub mówiąc o ekologii wymieniać jako jej zwolenników i protektorów nie tylko św. Franciszka, ale i wcześniejszego o 800 lat św. Bazylego Wielkiego.
Wracając do recenzowanej publikacji trzeba podkreślić jej przejrzystą struk-turę, jej jasny i logiczny tok rozumowania oraz staranną szatę graficzną, chociaż i tu nie obyło się bez drobnych usterek, zwłaszcza literówek, jak np. s. 27, wiersz 4 od góry: „sytntezę” = syntezę; s. 31, przypis 64: „A. Biese, Die Entwickelung” = Entwicklung, to samo s. 188; s. 47, przypis 54 i s. 192: „Narecki, Słownik termi-nów arystotetesowych” – chyba Arystotelesowych, itd.
Mimo powyższych usterek rozprawę p. dr Ewy Osek oceniam bardzo wysoko i uważam ją za pracę nawet pionierską nie tylko na tle ekologicznej literatury polskiej, ale i europejskiej. Autorka udowodniła w niej wszechstronnie i prze-konywująco, że najwcześniejszych chrześcijańskich ekologów i admiratorów przyrody posiadamy nie dopiero od XII i XII wieku, ale już w okresie patrystycz-nym, a pierwszym z nich był św. Bazyli Wielki, biskup Cezarei Kapadockiej. Można mieć nadzieję, że praca ta zapoczątkowuje kolejne badania nad przyrodą u innych Ojców Kościoła, jej Autorce zaś sugeruję, by w przyszłości dokonała pierwszego polskiego przekładu Heksaemeronu św. Bazylego, bo aktualnie chyba nikt w Polsce nie zna lepiej od niej tego dzieła. Proponuję również opubliko-wanie gdzieś nowego dokonanego przez nią przekładu na język polski 14. Listu św. Bazylego, zawierającego jeden z najpiękniejszych wczesnochrześcijańskich opisów przyrody. Razem z omawianą pracą stanowić będzie cenny patrystyczny przyczynek do pisanej ciągle historii ekologii.
Ks. Stanisław Longosz – Lublin, KUL
SCRIPTURAE LUMEN: Biblia i jej oddziaływanie 1, red. bp A. Czaja – ks. A.
Paciorek – ks. A. Tronina, Lublin 2009, Wydawnictwo KUL, ss. 751.
Pod koniec 2009 r. w Wydawnictwie KUL ukazała się publikacja, która for-malnie jest pracą zbiorową, ale wyraźnie sygnalizuje ambicję stania się znaczą-cym periodykiem w obszarze teologii polskiej. Periodyk ten (z zapowiedzi wy-nika, że ukazywać się będzie jeden raz w roku) nosi ogólny tytuł „Scripturae Lumen”, w podtytule zaś czytamy: „Biblia i jej oddziaływanie”. Redakcję tomu stanowią bibliści i dogmatyk: ks. Antoni Paciorek – redaktor naczelny, ks. bp Andrzej Czaja oraz ks. Antoni Tronina; wszyscy trzej są znanymi i znaczącymi teologami w Polsce. Motorem przedsięwzięcia – jak zdaje się wynikać z tytuło-wych stronic – jest ks. prof. Antoni Paciorek, teolog-biblista, któremu m.in. za-wdzięczamy pomyślnie rozwijającą się serię tzw. wielkich komentarzy do wszyst-kich ksiąg Starego i Nowego Testamentu: Nowy Komentarz Biblijny (NKB ST NT), a nadto dwie mniej znane serie: Podręczny Komentarz Biblijny (PKB NT ST – dopiero 3 tomy) oraz oryginalną albumową serię (także 3 tomiki), ukazującą ży-cie Jezusa w perspektywie egzegetycznej i ikonograficznej. Wymienieni
