RELACJE: ŚRODKI TRWAŁE — PRACA — WYNIKI GOSPODAROWANIA W DROBNEJ WYTWÓRCZOŚCI
Badania relacji: środki trwałe — praca — produkcja przynoszą po zytywne wyniki, zwłaszcza w naświetlaniu zagadnień wpływu technicz nego uzbrojenia pracy na jej wydajność. Pracę żywą i jej techniczne uzbrojenie odnosi się przy tym do produkcji globalnej lub produkcji czystej.
Znaczenie doskonalenia rachunku ekonomicznego wzrasta wraz z roz wojem życia gospodarczego. Uzasadnia to podejmowanie badań nad przydatnością wskaźnika relacji do porównań efektywności działalności gospodarczej. Efektywność jest tu rozumiana jako osiągnięcie — przy danych środkach możliwie największych rozmiarów, o pożądanej struk turze i jakości produkcji dóbr i usług 1. W badaniach tych wydaje się celowe między innymi uzyskanie odpowiedzi na nasuwające się pytania: 1. jakie mierniki wyników gospodarowania i w jakich warunkach są naj bardziej przydatne do zastosowania w relacjach mających na celu po równywanie efektywności działalności gospodarczej; 2. jaka jest przy datność wskaźników relacji do porównań efektywności działalności obję tej poszczególnymi dziedzinami gospodarowania (układami społeczno-go spodarczymi). Jedną z tych dziedzin jest drobna wytwórczość 2.
I. AKUMULACJA FINANSOWA JAKO MIERNIK JAKOŚCIOWY
Wśród mierników dotyczących wyników działalności gospodarczej wartość produkcji globalnej ma w badaniach porównawczych dość ogra niczone zastosowanie. Wynika to przede wszystkim z faktu, że jest ona w zasadniczej mierze funkcją wielkości kosztów. W wartości produkcji globalnej przemysłu w r. 1965 koszty materialne, płace i koszty nie materialne stanowiły łącznie około 82% 3.
1 Bor. Z. Madej, Zysk w gospodarce socjalistycznej, Warszawa 1963, s. 71. 2 J. Gawrzyński, Drobna wytwórczość jako element rynku nabywcy, Ruch Praw
niczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, 1966, z. IV, s. 146.
Struktura kosztów, jak też ich udział w wartości produkcji globalnej są odmienne w poszczególnych działach i dziedzinach gospodarki. Wy stępuje zwłaszcza całkowita nieporównywalność wartości produkcji glo balnej wyrobów i usług, ze względu na odmienny udział kosztów mate rialnych. Toteż za pomocą wartości produkcji globalnej nie można pra widłowo porównać wyników działalności gospodarczej nie tylko działów i gałęzi gospodarki, ale także działalności układów społeczno-gospodar-czych i jednostek gospodarspołeczno-gospodar-czych wewnątrz działów. Dotyczy to w szcze gólnym stopniu takiej dziedziny gospodarowania, jaką jest drobna wy twórczość. Na przykład w wartości produkcji całej uspołecznionej drob nej wytwórczości w r. 1965 wartość usług przemysłowych wynosiła 7,3%, podczas gdy udział tej działalności usługowej w ogólnym zatrudnieniu stanowił 12,9%. Wskaźnik udziału usług w wartości produkcji globalnej nie może charakteryzować nawet rozmiarów działalności usługowej w stosunku do całej działalności.
Wartość produkcji globalnej może być natomiast przydatna do porów nań zmian rozmiarów działalności gospodarczej, jeśli nie zmieniła się równocześnie struktura asortymentowa produkcji.
Dla celów porównywania wyników gospodarowania znacznie bardziej przydatna jest wartość produkcji czystej. Niewystępowanie tu wartości kosztów materiałowych zapobiega zniekształceniom związanym z od mienną strukturą kosztów w produkcji dóbr i usług, jak też z obrotami pomiędzy jednostkami gospodarczymi w ramach kooperacji. Podstawowe części składowe produkcji czystej, płace i akumulacja finansowa różnią się od siebie w zasadniczej mierze. Płace z punktu widzenia społecznego są zarówno nakładem, jak i wynikiem działalności gospodarczej. Aku mulacja finansowa, składająca się z podatku obrotowego i zysku, jest w skali społecznej całkowicie wynikiem gospodarowania.
Przydatność produkcji czystej do porównań wyników gospodarowania jest zwiększona przy stosowaniu oprocentowania środków trwałych. Sta nowi ono tu, analogicznie do płac, zarówno koszt, jak i wynik działal ności, który powinien być wliczony do wartości produkcji czystej. Jako koszt działalności oprocentowanie środków trwałych jest wyrazem obo wiązku produktywnego ich wykorzystywania. W sikali dziedziny gospo darowania lub poszczególnego przedsiębiorstwa oprocentowanie stanowi rzeczywisty koszt, wliczany do kalkulacji i odprowadzany do budżetu. Oprocentowanie środków trwałych umożliwia w wartości produkcji czy stej w zasadzie równoważne odzwierciedlenie wpływu nie tylko pracy żywej, ale także jej technicznego uzbrojenia.
Przy braku oprocentowania środków trwałych korzystanie z wartości produkcji czystej jako miernika wyników działalności w nieprawidłowy sposób podwyższałoby je w takich dziedzinach gospodarowania, jak drobna wytwórczość, posiadających gorsze wyposażenie techniczne i od
oprocen-towaniu środków trwałych tylko niektórych dziedzin działalności4 po równywanie z nimi pod względem wartości produkcji czystej tych dzie dzin, w których oprocentowanie nie jest wprowadzone, zaniżałoby wy niki tych ostatnich.
Składnik produkcji czystej, jakim jest akumulacja finansowa, jako miernik wyników w zasadzie nie ulega zniekształceniom powodowanym przez zróżnicowany w poszczególnych dziedzinach działalności poziom technicznego uzbrojenia pracy. Warunkiem jest tu jednak nie wliczanie oprocentowania środków trwałych do akumulacji finansowej, lecz uwa żanie go za odrębny składnik produkcji czystej.
Zmiany rozmiarów zastosowania pracy żywej albo uprzedmiotowionej w postaci maszyn i urządzeń znajdują w zasadzie odpowiednie odbicie w akumulacji przez zmiany poziomu kosztów. Koszty działalności obej mują bowiem zarówno fundusz płac, który jest odpowiednikiem udziału pracy żywej, jak też amortyzację, będącą odpwiednikiem pracy uprzed miotowionej w środkach trwałych. Z drugiej strony zwiększone zaanga żowanie sił wytwórczych, wyrażające się tu we wzroście płac i amorty zacji, powoduje zwiększenie rozmiarów działalności i wzrost przychodów brutto, a więc także odpowiedni wzrost akumulacji finansowej.
Przydatność akumulacji finansowej jako miernika wyników jest jed nak w dużym stopniu uzależniona od systemu ustalania cen realizowanych wyrobów i usług. Przy cenach wyznaczanych na podstawie przeciętnego kosztu w gałęzi przemysłu i narzutu na zysk przedsiębiorstwa, akumu lacja finansowa jest funkcją kosztów lub ich składników i rozmiarów działalności. Ten sposób ustalania cen dotyczy przede wszystkim środ ków produkcji i usług produkcyjnych, a więc aktualnie produkcji nie weryfikowanej przez rynek. Akumulacja finansowa może tu być mierni kiem porównawczym o zakresie ograniczonym do takiej samej lub po dobnej produkcji.
Odmiennie przedstawia się sytuacja w odniesieniu do cen przedmio tów spożycia oraz usług świadczonych w ramach sfery produkcji mate rialnej, które są przeznaczone bezpośrednio na cele konsumpcji. Ceny są ustalane z uwzględnieniem aktualnych warunków dostosowywania po daży i popytu, jak też elementu substytucji dóbr i usług. Pozwala to przyjmować założenie, że ceny towarów i usług w zasadzie odpowiadają ich cechom użytkowym. Wartość zrealizowanych towarów wyrażona w cenach obrazuje udział w zaspokajaniu konsumpcyjnych potrzeb spo łeczeństwa.
Akumulacja finansowa w zakresie produkcji służącej bezpośrednio celom konsumpcji i weryfikowanej przez rynek może pełnić funkcję
mier-4 Uchwała 279 Rady Ministrów z 28 X 1963 r. wprowadziła oprocentowanie
środków trwałych w przemyśle zarządzanym centralnie. Środki trwałe w drobnej wytwórczości dotychczas nie podlegają oprocentowaniu.
nika jakościowego wyników działalności. Miernik ten ma duże znaczenie zwłaszcza dla porównań wyników działalności drobnej wytwórczości, gdyż charakteryzuje się ona zdecydowaną przewagą wytwarzania dóbr i usług na cele konsumpcji.
Akumulacja finansowa, składająca się z zysku przedsiębiorstw, po datku obrotowego i różnic budżetowych, jest w zasadzie równoważna wartości produktu dla społeczeństwa zawartego w wytworzonych wyro bach. Odchylenia od tej zasady występują w postaci różnic wartości między cenami sprzedażnymi a kosztami własnymi produktów wytworzo nych a nie sprzedanych 5.
Można jednak uważać, że wytworzone produkty dopiero przynajmniej przez ich przejście do obrotu towarowego uzyskują społeczną akceptację swej przydatności. Wyraz tej akceptacji jest potrzebny zwłaszcza przy produkcji towarów przeznaczonych na rynek, gdzie niedostosowanie struk tury produkcji do zapotrzebowania wciąż jeszcze niejednokrotnie wystę puje. W tym ujęciu pewne odchylenia akumulacji finansowej od wartości wytworzonego produktu dla społeczeństwa nie stanowiłyby czynnika zniekształcającego ocenę wartości tego produktu efektywnie zaspokaja jącej potrzeby gospodarki narodowej.
Odchylenia akumulacji finansowej przejawiają się także we wliczeniu do kosztów działalności przedsiębiorstw niektórych drobnych składników produktu dla społeczeństwa, jak np. pewnych podatków terenowych. Roz miary tych różnic są jednak niewielkie.
W tym stanie rzeczy uważanie akumulacji finansowej za odpowiednik produktu dla społeczeństwa wydaje się uzasadnione na skutek wynikają cych stąd korzyści. Polegają one na umożliwieniu łączenia w badaniach efektywności ekonomicznej elementów makroekonomicznych, gdzie aku mulacja finansowa występuje jako jeden z zasadniczych składników do chodu narodowego, oraz elementów z zakresu mikroekonomicznego, jak wyników działalności przedsiębiorstw.
Dane statystyczne dotyczące udziału poszczególnych składników w war tości produkcji czystej wskazują na wzrastające znaczenie akumulacji fi nansowej. W latach 1960—1965 zaznaczył się w wartości produkcji czy stej systematyczny spadek udziału płac. Równocześnie udział akumulacji finansowej zwiększył się w całej gospodarce uspołecznionej z 37,6% do
41,5%, a w przemyśle z 45,4% do 50,8% 6. Jest to między innymi spowodo
wane potrzebą wzrostu produktu dla społeczeństwa, w związku z coraz większym znaczeniem usług pośrednio oddziałujących na wzrost produktu społecznego, jak oświata i nauka.
Obok zwiększania się akumulacji finansowej jako składnika dochodu narodowego, wzrasta także jej rola jako miernika wyników działalności
5 Z. Fedorowicz, Finanse w gospodarce socjalistycznej, Warszawa 1966, s. 215, 6 Roczniki Statystyczne GUS 1964, s'. 69; 1966, s. 79.
gospodarczej. Zintensyfikowanie procesów gospodarowania powoduje, że potrzebna jest ocena wyników działalności przedsiębiorstw zarówno pod względem obniżania kosztów jednostkowych, jak też właściwego dostoso wania struktury produkcji do popytu. Jedynie syntetyczne wskaźniki wy ników działalności, jak akumulacja albo zysk, dają możność takiej oceny. Inne mierniki, jak produkcja globalna i produkcja czysta, zawierają w so bie elementy kosztów. Mierniki te, wykorzystywane jako podstawa do budowy zespołowych bodźców ekonomicznych, mogą wpływać ujemnie na dążność do obniżki kosztów materiałowych i osobowych w przypadku produkcji globalnej oraz tylko osobowych w przypadku produkcji czystej. Dotyczy to zwłaszcza drobnej wytwórczości. O ile w całym przemyśle udział płac w wartości produkcji czystej wynosił 37,1%, o tyle w prze myśle spółdzielczym 45,9%7.
II. PRZYJĘTE MIERNIKI PRACY I ŚRODKÓW TRWAŁYCH
Składnik relacji, jaki stanowią środki trwałe jest na ogół ujmowany w postaci wartości środków trwałych brutto albo netto. W zależności od celu badań uwzględnia się wartość całego majątku trwałego albo tylko jego niektórych składników, a zwłaszcza maszyn i urządzeń.
Celowe wydaje się także rozważenie możliwości wykorzystania war tości amortyzacji jako miernika udziału środków trwałych w osiąganych wynikach gospodarowania. Korzyścią takiego ujęcia,- zwłaszcza w bada niach o charakterze statycznym, byłoby występowanie wszystkich elemen tów relacji w tych samych cenach, co niewątpliwie zwiększa porównywal ność. Przeciw temu ujęciu przemawia to, że zużycie środków trwałych i amortyzacja są wielkościami, które z założenia są równe wartościowo jedynie w długich okresach czasu. Zużycie środków trwałych, odmiennie niż zużycie środków obrotowych, nie jest wielkością jednoznaczną, gdyż na wielkość tego zużycia wpływają nie tylko właściwości techniczne środ ków trwałych, ale także wyznaczające okresy ich eksploatacji decyzje8,
które wynikają z założeń ekonomicznych.
Również między innymi z tych względów wartość środków trwałych netto nie przedstawia ich rzeczywistej użyteczności. Wartość netto ma jątku trwałego, uzyskana przez potrącenie amortyzacji księgowej od war tości pełnej majątku, jest znacznie niższa od rzeczywistej wartości ma jątku, odpowiadającego posiadanej zdolności wytwórczej9.
Z powyższych względów do badań relacji: środki trwałe—praca—aku-7 Dochód narodowy Polski 1960—1963, s. 29.
8 J. Zajda, Dochód narodowy, wartość dodana i produkcja czysta, Ruch Praw
niczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1966.
9 W. Lissowski, Zastosowanie relacji: majątek — praca — produkcja w progra
mulacja i zysk, przyjęto wartość majątku trwałego brutto najczęściej spotykane ujęcie środków trwałych w analogicznych relacjach.
W badaniach relacji: środki trwałe—praca—wyniki działalności gospo darczej często stosuje się w odniesieniu do pracy jednostki naturalne, jak liczba bezpośrednio zatrudnionych w działalności produkcyjnej i usłu gowej, lub liczba zatrudnionych ogółem. Niejednokrotnie, dla zwiększenia porównywalności uwzględnia się przy tym wskaźnik zmianowości. Dąży się także o zniwelowania wpływu zmianowości na rzeczywistą wielkość wydatkowanej pracy przez jej ujmowanie w roboczogodzinach. Jest to jednak trudne do szerszego zastosowania ze względu na pracochłonność obliczeń oraz ze względu na to, że praca nie jest w ten sposób przedsta wiana w publikacjach statystycznych. Powyższe ujęcia uwzględniają czas pracy, pomijają jednak w zasadzie jej zróżnicowanie.
Wykorzystuje się także możliwość przedstawiania wydatkowanej pracy w postaci funduszu płac. Nie stanowi to oczywiście metody obiektywnej kwalifikacji „wartości" różnych rodzajów pracy żywej 10. Pozwala jednak ująć we wspólnym mierniku bardziej dokładnie pracę zróżnicowaną co do czasu jej trwania oraz co do jej jakości. Dodatkowym uzasadnieniem takiego ujęcia wydaje się występowanie rynku pracy. Wpływa on na osiąganie przez bardziej kwalifikowaną pracę wyższego wynagrodzenia, co znajduje odzwierciedlenie w funduszu płac. Ujmowanie wydatkowanej pracy w postaci funduszu płac w zastosowaniach do relacji w drobnej wytwórczości jest szczególnie potrzebne. Nakład pracy mierzony tu licz bą zatrudnionych w zakładach zwartych oraz w systemie prac nakład czych byłby nieporównywalny. Osoby wykonujące pracę nakładczą mogą pracować w dowolnie wybranym przez siebie czasie, osobiście lub przy pomocy członków rodziny, pozostających z nimi we wspólnym gospodar stwie domowym 11. Porównywalność pracy w zakładach zwartych i w sy stemie prac nakładczych stanowi w drobnej wytwórczości dość istotne za gadnienie, gdyż np. w spółdzielczości pracy przy końcu r. 1965 chałupnicy stanowili 2 1 % ogółu zatrudnionych w działalności przemysłowej.
Ujmowanie wydatkowanej pracy w postaci funduszu płac umożliwia przedstawianie relacji środki trwałe—praca—akumulacia finansowa lub
zysk w jednolitym wyrażeniu wartościowym.
III. RELACJE: ŚRODKI TRWAŁE — PRACA — AKUMULACJA FINANSOWA W USPOŁECZNIONEJ DROBNEJ WYTWÓRCZOŚCI
Rozmiary zaangażowania sił wytwórczych i wyniki gospodarowania w państwowym przemyśle drobnym i w spółdzielczości pracy na tle
ca-10 Ibidem, s. 59.
łego przemysłu uspołecznionego przedstawia w liczbach bezwzględnych zestawienie (tab. 1)12.
Tabela 1
Wykorzystując podane wielkości dla obliczenia relacji: środki trwałe— praca—wyniki gospodarowania, można przyjąć wyrażenie wartościowe dla obu elementów obrazujących techniczne uzbrojenie pracy, tj. zarówno dla środków trwałych, jak i samej pracy. Techniczne uzbrojenie pracy w peł nym wyrażeniu wartościowym w dziedzinie gospodarowania można ro zumieć jako wartość środków trwałych przypadającą na 1 zł funduszu płac. Dla ogólnych porównań efektywności gospodarowania w drobnej wytwórczości takie ujęcie wydaje się celowe w związku ze znacznym zróżnicowaniem czasu pracy osób zatrudnionych w systemie prac nakład czych i rzemiośle indywidualnym w stosunku do normowanego czasu pracy w zakładach zwartych.
Techniczne uzbrojenie pracy w uspołecznionym przemyśle, w tym w uspołecznionej drobnej wytwórczości, jako wartość środków trwałych (brutto) na 1 zatrudnionego oraz jako wartość środków trwałych (brutto) na 1 zł funduszu płac przedstawiają odpowiednio liczby z tabeli 2.
Tabela 2
12 Dane dotyczące całego przemysłu: Rocznik Statystyczny GUS 1966, s. 79, 110,
147; produkcja czysta — bez kosztów niematerialnych, dla porównywalności z da nymi dostępnymi w drobnej wytwórczości.
W przemyśle kluczowym wyższy stopień technicznego uzbrojenia pracy powoduje bardziej korzystną relację pracy mierzonej funduszem płac i akumulacji finansowej w stosunku do drobnej wytwórczości. Porówna nie relacji: środki trwałe—praca—wyniki gospodarowania, przedstawia tabela 3.
Tabela 3
Na zróżnicowanie relacji: środki trwałe—praca— akumulacja finan sowa oddziaływują przede wszystkim: różnice w sposobie ustalania cen środków wytwarzania i przedmiotów spożycia; częściowa wzajemna sub stytucja ilości pracy żywej i jej technicznego uzbrojenia13; rzeczywista efektywność wykorzystania sił wytwórczych wynikająca między innymi z organizacji pracy i doboru metod produkcji.
W miarę zmniejszania się wpływu odmiennego ustalania cen środków produkcji i przedmiotów spożycia relacje: środki trwałe—praca—akumu lacja finansowa lub zysk, wewnątrz poszczególnych dziedzin gospodaro wania są bardziej zbliżone do siebie. Przedstawiają to współczynniki zmienności obliczone jako procentowy stosunek odchylenia przeciętnego relacji:
a) wszystkich gałęzi przemysłu — w stosunku do średniej całego prze mysłu;
b) gałęzi przemysłu charakteryzujących się przewagą produkcji przed miotów spożycia i w związku z tym zbliżonym udziałem podatku obro towego — w stosunku do średniej w tych gałęziach, ujmowanych jako zbiorowość statystyczna, są to gałęzie przemysłu, w których udział po datku obrotowego w produkcji czystej przekracza 30%, a mianowicie: przemysł gumowy, papierniczy, włókienniczy, skórzano-obuwniczy, spo żywczy;
c) 28 zjednoczeń państwowego przemysłu terenowego — w stosunku do średniej całego tego przemysłu.
13 J. Pajestka, Czynniki wzrostu produkcji. Materiały do studiowania ekonomii
Porównania relacji dotyczących całego przemysłu, jego wybranych ga łęzi i przemysłu terenowego potwierdzają zwiększanie się przydatności relacji jako mierników wyników działalności gospodarczej w miarę bra nia pod uwagę dziedzin gospodarowania o zbliżonej pod względem udziału środków wytwarzania i przedmiotów spożycia strukturze produkcji. Współ czynniki zmienności wskaźników akumulacji na 1 zł środków trwałych oraz na 1 zł funduszu plac znacznie zmniejszają się w dziedzinach dzia łalności odznaczających się zbliżonym udziałem w produkcji na zaopatrze nie rynku wewnętrznego.
Porównania relacji wykazują także w dziedzinach gospodarczych i w jednostkach organizacyjnych, w których przeważa działalność na po trzeby rynku wewnętrznego, mniejszy współczynnik zmienności wskaźni ków dotyczących akumulacji niż wskaźników dotyczących zysku. Wynika to z podstawowego obowiązku jednostek gospodarczych płacących podatek obrotowy, przede wszystkim uiszczenia tej formy produktu dla społe czeństwa. Pozostała część akumulacji, stanowiąca zysk przedsiębiorstw i spółdzielń, jest więc tu bardziej uzależniona od wahań powstających na skutek zmiennych warunków gospodarowania.
Drobna wytwórczość jest dziedziną, w której dwa podstawowe piony gospodarki uspołecznionej — państwowy przemysł terenowy i
spółdziel-14 Wyliczenia dotyczące gałęzi przemysłu oparte na danych: Rocznik Statystycz
ny GUS 1965, s. 101; Statystyka przemysłu 1963, s. 73; Dochód narodowy Polski 1960—1963, s. 31 i 32. W wyliczeniach tych wskaźniki relacji ujęto jako przybliżone mierniki działalności gospodarczej, charakterystyczne dla każdej gałęzi przemysłu, przy czym im mniejszy jest zniekształcający wpływ ustalania cen na wielkość aku mulacji, tym większe jest zbliżenie relacji do funkcji miernika działalności. Po dobnie relacje w zjednoczeniach państwowego przemysłu terenowego uważa się za zindywidualizowane przybliżone mierniki, charakterystyczne dla wydatkowanych w ramach zjednoczenia wielkości pracy żywej oraz dla jej technicznego uzbrojenia. Z powyższych względów dla ustalenia współczynników zmienności zastosowano od chylenia od średniej arytmetycznej nieważonej.
.15 Ruch Prawniczy
Tabela 4
czość pracy, oraz większość ich jednostek organizacyjnych charakteryzują się zbliżoną strukturą działalności. Upoważnia to chyba do wykorzysty wania relacji: środki trwałe— praca—akumulacja, dla porównań wpływu technicznego uzbrojenia pracy na wyniki gospodarowania w uspołecznio nej drobnej wytwórczości. W tym celu zastosowano schemat:
gdzie:
akumulacja (wydatkowana praca żywa, mierzona funduszem płac = wydajność pracy mierzona akumulacją finansową);
środki trwałe brutto w wyrażeniu pieniężnym (wydatkowana praca żywa, mierzona funduszem płac = techniczne uzbrojenie pracy w peł nym wyrażeniu wartościowym);
wartość akumulacji przypadająca na jednostkę wartości majątku trwałego.
Wykorzystując schemat dla przedstawienia wpływu technicznego uzbrojenia pracy na wyniki działalności gospodarczej utrzymujemy na stępujące stosunki15:
a) państwowy przemysł terenowy — 1,20 = 3,11 • 0,386; b) spółdzielczość pracy — 0,68 = 1,27 • 0,535
Prawie dwukrotnie niższa wydajność pracy, mierzona akumulacją fi nansową, w przemyśle spółdzielczym znajduje swój odpowiednik w więcej niż dwukrotnie niższym technicznym uzbrojeniu pracy w tym przemyśle w porównaniu z państwowym przemysłem terenowym. Większa w prze myśle spółdzielczym o prawie 1/3 akumulacja na jednostkę wartości środ ków trwałych nie jest wystarczającym równoważnikiem około dwukrotnie niższej wydajności pracy (żywej). Relacje wskazują na niedoinwestowanie przemysłu spółdzielczego.
IV. RELACJE: PRACA — ŚRODKI TRWAŁE — AKUMULACJA FINANSOWA W NIE USPOŁECZNIONEJ DROBNEJ WYTWÓRCZOŚCI
Nie uspołeczniona drobna wytwórczość w gospodarce naszego kraju charakteryzuje się zdecydowaną przewagą rzemiosła. W ogólnej liczbie zatrudnionych w tym sektorze drobnej wytwórczości przy końcu r. 1965 15 Obliczono z dokładnością do dwóch miejsc po przecinku, na podstawie danych
udział rzemiosła wynosił 92%, a udział prywatnego przemysłu — 8%. Przeciętne zatrudnienie na zakład wynosiło analogicznie 1,8 osób, i 3,2 osoby, a szacowana przeciętna roczna dochodowość zakładu — 50 i 76 tys. zł.
Kształtowanie się udziału niektórych elementów produkcji czystej w działalności przemysłowej rzemiosła i prywatnego przemysłu przedsta wia tabela 5 16.
Tabela 5
Przemysł prywatny nawet w skali nie uspołecznionej drobnej wytwór czości nie jest liczny. Większość jego zakładów nie różni się pod wzglę dem zatrudnienia, dochodowości, a także wyposażenia w środki trwałe od dobrze zorganizowanych warsztatów rzemieślniczych, zwłaszcza w mia stach, w rzemiosłach należących do gałęzi przemysłu metalowego, elektro technicznego i drzewnego. Uzasadnia to w przypadku braku wyodrębnio nych materiałów statystycznych dla rzemiosła i przemysłu analizowanie nie uspołecznionej drobnej wytwórczości jako dość jednolitej całości.
Przeważający udział rzemiosła przemysłowego w wartości produkcji czystej przedstawia tabela 6, dotycząca płac, podatków i dochodów w rze miośle według działów gospodarowania w mln zł w r. 1965.
Tabela 6
16 Rocznik Statystyczny GUS 1966, s. 79, i szacunki oparte na materiałach Związ
ku Izb Rzemieślniczych. Dochody według Rocznika są większe od szacunków na podstawie materiałów ZIR o około 200 mln zł. Przypuszczalnie wynika to z uwzględ nienia w dochodach również wartości amortyzacji.
Rzemiosło przemysłowe jest najliczniejsze i działalnością swą najbar dziej zbliżone do działalności przemysłowej spółdzielczości pracy, jak też — chociaż już w mniejszej mierze — do państwowego przemysłu tereno wego. Badanie relacji: środki trwałe—praca—wyniki działalności w rze miośle przemysłowym, daje zatem największą możliwość porównań
i uogólnień.
Praca w rzemiośle indywidualnym uwzględnionym jako całość od znacza się dużym zróżnicowaniem jakości. Na zróżnicowanie to w dużym stopniu wpływa między innymi podział ogółu zatrudnionych na kilka za
sadniczych grup zawodowych (r. 1965)17:
zatrudnieni ogółem 176 833 osoby w tym:
właściciele i członkowie rodzin 108 549 osób pracownicy najemni nie będący uczniami 31 052 osoby uczniowie 37 232 „
Rzemieślnik samodzielny — właściciel warsztatu — pracuje zarówno fizycznie, jak też pełni funkcje organizatorskie w zakresie dostosowania usług i produkcji do potrzeb, zapewnienia zaopatrzenia w materiały, pra widłowej kalkulacji cen i kosztów. Ponosi on przy tym pełne ryzyko działalności gospodarczej. Musi aktualnie w ramach swoich dochodów za bezpieczyć odtworzenie zużytych środków trwałych, jak też powinien za bezpieczyć postęp techniczny w działalności zakładu. Jego kwalifikacje zawodowe i w związku z t y m jakość jego pracy są więc na ogół znacznie wyższe niż pracowników najemnych. Rzemieślnicy indywidualni bardzo często pracują ponad 8 godzin dziennie.
Pracownicy najemni nie będący uczniami stanowią jedynie 17,5% ogółu zatrudnionych w rzemiośle. Ich kwalifikacje i jakość pracy są z kolei wyższe w porównaniu z pracą uczniów. Praca tych ostatnich także jest wewnętrznie znacznie zróżnicowana. Uczeń pierwszego roku nauki zawodu w zasadzie nie zwiększa dochodowości zakładu, chociaż pobiera wynagrodzenie. Uczeń ostatniego roku, jest już wartościowym pracowni kiem zakładu.
Z powyższych względów odnoszenie wyników działalności rzemiosła do pracy ujmowanej w liczbie zatrudnionych lub nawet, gdyby było to możliwe, liczbie przepracowanych roboczogodzin, jest przydatne tylko w bardziej szczegółowych ujęciach. W ujęciach ogólnych korzystniejsze jest przedstawianie pracy w wyrażeniu wartościowym.
Nasuwa się przy tym pytanie, jaki jest wartościowy wyraz prący wła ścicieli zakładów rzemieślniczych. Wydaje się, że w gospodarce planowej odpowiednikiem wydatkowanej pracy w zasadzie mogą być dochody rze mieślników netto. Państwo bowiem reguluje dochodowość działalności grup drobnotowarowych nie tylko przez system podatków, ale także
przez zasadniczy wpływ na układ kosztów oraz ceny usług i produktów. Przeciętna dochodowość warsztatów rzemieślniczych kształtuje się więc w zasadzie na poziomie płac średnio- i wysokokwalifikowanych pracowni ków gospodarki uspołecznionej.
Ujęcie wartościowe wydaje się także niezbędne dla sprowadzenia do wspólnego miernika pracy pracowników najemnych nie będących ucz niami i uczniów. O ile stosunek zatrudnionych przedstawia się tu jak 45,5:54,5, o tyle stosunek płac jest zasadniczo odmienny19 i wynosi 80,2 : 19,8. Przy tym ujęciu akumulację finasową stanowiłaby wartość po datku obrotowego i dochodowego, będąca w nie uspołecznionej drobnej wytwórczości odpowiednikiem produktu dla społeczeństwa.
Następny składnik relacji — wartość środków trwałych w nie uspołecz nionej drobnej wytwórczości, jest trudno porównywalny — ze względu na swoją strukturę — z wartością środków trwałych w państwowym prze myśle terenowym i spółdzielczości. Różnica polega na odmiennym udzia le wartości budynków i budowli. Udział ten w ogólnej wartości środków trwałych 20 w państwowym przemyśle terenowym wynosi 58,4%, w prze myśle spółdzielczym 44,7%, w tym w spółdzielczości pracy 38,3%, a w nieuspołecznionej drobnej wytwórczości 6%.
W r. 1965 w całym rzemiośle 26,1% ogółu rzemieślników wykonywało swój zawód w mieszkaniu, przy czym w miastach udział ten wynosił 22%, a na wsi 33,4'%.' Są to przede wszystkim rzemieślnicy z grup rzemiosł: budowlanej, odzieżowo-włókienniczej i skórzanej. W wynajętych lokalach użytkowych pracowało 34,5% rzemieślników. Udział lokali wynajętych jest szczególnie duży w województwach zachodnich i północnych. Własne lokale użytkowe posiadało 39,4% rzemieślników. Znajdowały się one w znacznej mierze w domach mieszkalnych i tylko część własnych lokali użytkowych rzemiosła jest ujęta w majątku brutto.
Porównanie relacji: praca—środki trwałe—akumulacja finansowa we dług schematu:
przy ujmowaniu wartości trwałych bez budynków i budowli w poszcze gólnych pionach drobnej wytwórczości przedstawia tabela 7 (1965 r.)21.
18 Miesięczne wynagrodzenie uczniów jest szacowane na około 500 zł. Szacunek
oparto m. in. na stawkach wynagrodzeń uczniów w poszczególnych latach nauczania, według rozporządzenia przewodniczącego Komitetu Drobnej Wytwórczości z dnia 1 III 1960 r. w sprawie nauki zawodu w rzemieślniczych zakładach pracy (Dz. U. 97/60): 1 rok 150—260; II rok 320—386 III rok 480—600; IV rok 600—800.
19 Państwowy przemysł terenowy — dane za r. 1965, przemysł spółdzielczy —
dane za r. 1965, Rocznik Statystyczny GUS 1966, s. 112, spółdzielczość pracy — dane za r. 1964, prywatna drobna wytwórczość — dane na 1 I 1961 r., powszechna inwen taryzacja, Rocznik Statystyczny GUS, s. 99.
pod-Wydajność środków trwałych w rzemiośle, mierzona wskaźnikiem aku mulacji na jednostkę wartości środków trwałych, jest stosunkowo bardzo niska. W pewnym stopniu na obniżenie wskaźnika akumulacji w rzemio śle oddziałuje system cen. Niektóre materiały zaopatrzeniowe nie uspo łeczniona drobna wytwórczość nabywa po wyższych cenach niż przemysł państwowy i spółdzielczość pracy. Zasadniczą przyczyną niskiej wydaj ności majątku trwałego jest jednak niewystarczający poziom społecznej organizacji działalności rzemiosła, a w szczególności za mało sprawna or ganizacja zaopatrzenia, a także — chociaż już w mniejszej mierze —
zbytu,
Relacje: środki trwałe—praca—akumulacja finansowa są przydatnym narzędziem analizy porównawczej wyników gospodarowania. Dokładność wyników w dużej mierze jest uzależniona od systemu cen, jednak w miarę brania pod uwagę bardziej zbliżonych dziedzin działalności znie kształcający wpływ systemu cen maleje.
Podjęta próba badania tych relacji w drobnej wytwórczości wydaje się wskazywać w sferze praktyki gospodarczej na potrzebę zwiększenia sto pnia technicznego ubrojenia pracy w spółdzielczości pracy, co jest możli we między innymi poprzez maksymalne wykorzystywanie inwestycji po-zalimitowych.
Porównanie relacji także potwierdza potrzebę zapewnienia ze strony organizacji rzemieślniczych większego stopnia społecznego zorganizowania działalności rzemiosła. Wzrost poziomu technicznego uzbrojenia pracy oraz lepsze wykorzystanie środków trwałych stanowią warunek poprawy wydajności pracy i wydatnego zwiększenia dostarczanej przez drobną wytwórczość wartości produktu dla społeczeństwa.
stawie wartości środków trwałych w działalności przemysłowej nie uspołecznionej drobnej wytwórczości (Rocznik Statystyczny GUS 1966, s. 99), oraz stosunku za trudnionych w rzemiośle przemysłowym i prywatnym przemyśle. Relacje wyliczono z dokładnością do dwóch miejsc po przecinku.
Tabela 7
RELATION OF CAPITAL ASSETS—LABOUR—ECONOMIC EFFECTS IN SMALL INDUSTRY
S u m m a r y
The author discussing the individual measures of results of economic activity emphasises the specific role of financial accumulation as a quality measure of this activity.
In the relation capital assets — labour — financial accumulation or profits work input is illustrated in the farm of payment funds by which the relation may expressed in a uniform value expression. The comparison of relations shows, in the field of economy and organizing units in which activities for the demands of the home market predominate, lower variability of accumulation indicators than those of profit. This variability results firstly from the fundamental duty of the economic unit paying turnover tax.
The relations, capital assets — labour — financial accumulation are expedient instruments in a comparative analysis of economic effects. The accuracy of these effects depends to a large extent, on the system of prices, however when taking into consideration the deforming activities of a closer field the influence of the price
system decreases.
The attempt at examining these relations in small industry seems to indicate in practice the need of increasing the degree of technical labour equipment in coope ratives, which is possible i. a. by way of maximum utilization of non-limited in
vestments.
The comparison of relations also confirms the need of assurance on the part of industry organizations for a greater degree of organized industry activity.
