Wojciech Góralski
Rola i zadania adwokata w procesach
kanonicznych w alokucjach papieży
do Roty Rzymskiej (1939-2007)
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 50/3-4, 109-116
K S. W O J C I E C H G Ó R A L S K I
ROLA I ZADANIA ADWOKATA W PROCESACH KANONICZNYCH
W ALOKUCJACH PAPIEŻY DO ROTY RZYMSKIEJ (1939-2007)
Treść: W stę p . 1. W p rz e m ó w ie n iu P iu sa X II o ra z w p rz e m ó w ie n ia c h J a n a X X III i P aw ła V I. 2. W p rz e m ó w ie n ia c h J a n a P aw ła II. Z a k o ń c z e n ie .
Wstęp
Przem ów ienia Papieży wygłaszane do Roty Rzymskiej podczas spotkań odbywanych z prałatam i-audytoram i i pozostałym i p ra cownikami tego trybunału z okazji dorocznych inauguracji pracy sądowniczej, udokum entow ane od 1939 roku (spotkania takie nie odbyły się w latach: 1943,1948,1950-1958, 1962,1964 i 1985)1, sta nowią doniosłą form ę wykonywania przez Biskupów Rzymskich swojego m unus petrinum , obejm ującego sferę uświęcania, naucza nia i rządzenia.
Znaczenie praw ne owych alokucji, kierowanych pośrednio także do wszystkich pozostałych trybunałów kościelnych oraz do wszyst kich zajmujących się stosowaniem praw a kanonicznego, jest szcze gólne. Poruszając bowiem w takich wystąpieniach doniosłe proble my doktrynalne i jurysprudencyjne, Papieże, jakkolwiek nie zam ie rzają wykonywać swojej władzy ustawodawczej (wskazuje na to p o minięcie wymogów form alnych), to jedn ak korzystają z okazji, by przedłożyć wszystkim zaangażowanym w posługę wymiaru spraw ie dliwości w Kościele określone zasady doktrynalne oraz wskazania praktyczne, które - jako Nauczyciele i Pasterze Kościoła powszech nego - uważają za konieczne i aktualnie znaczące dla dziedziny ko
' Z ob. R. F unghini, P resentazione, w: Le allocuzioni dei Som m i P ontefici alla R o ta R o m an a (1939-2003), a cu ra di G. E rleb ach , C itta del Y aticano 2004, s. 5-6.
110 KS. W. GÓRALSKI [2]
ścielnej aktywności sądowniczej. M ożna więc powiedzieć, że aloku- cje papieskie spełniają funkcję doktrynalno-dyrektywno-normatyw- ną szczególnej wagi, i to nie tylko w stosunku do judykatury ra ta l nej, lecz także w stosunku do całego Kościoła, w szczególności w obszarze problem atyki dotyczącej funkcjonowania trybunałów kościelnych2.
Uwzględniając w swoich przem ów ieniach do Roty Rzymskiej różnorodne kwestie, dotyczące generalnie wymiaru sprawiedliwo ści w Kościele, Papieże niejednokrotnie wypowiadają się między in nymi - szerzej lub tylko m arginalnie - na tem at roli i zadań adw o kata w procesie kanonicznym.
1. W przemówieniu Piusa XII oraz w przemówieniach Jana XXIII i Pawła VI
D o roli i zadań adw okata w procesie kanonicznym nawiązał sze rzej papież Pius X II w przem ów ieniu z dnia 2 października 1944 ro ku3, poświęconym celom procesów w sprawach małżeńskich.
Podkreślając, iż podstawowym celem procesu kanonicznego jest zawsze poszukiwanie prawdy, Ojciec święty stwierdza, że urzeczy wistnianiu tego zam ierzenia obowiązany jest podporządkow ać się - ze szczególną uwagą - także praw om ocny konsultant lub adwokat, wspomagający stronę powodową lub pozw aną albo p ete n ta (ubie gającego się o łaskę dyspensy apostolskiej super rato). Adw okat p o m aga swojemu klientowi w sform ułow aniu skargi powodowej w d a nej sprawie, we właściwym określeniu przedm iotu i podstaw sporu, we wskazaniu istotnych faktów do rozpoznania oraz dowodów, między innymi przedłożenia dokum entów czy zgłoszenia świadków (wraz z uwzględnieniem istotnych punktów ich zeznań). W czasie trw ania procesu w spiera go we właściwej ocenie zarzutów i dowo dów przeciwnych oraz ich odpieraniu. Jednym słowem, adwokat zbiera i nadaje znaczenie wszystkiemu, co m oże być dołączone na korzyść wniosku swojego klienta4.
W tej wielorakiej aktywności, zauw aża Papież, adwokat, m ając na względzie wygranie sprawy, m oże wykazać znaczny stopień za angażow ania, jed n ak we wszystkich swoich działaniach nie powi
2 U . N av arrete, In tro d u zio n e, w: L e allocuzioni, jw., s. 14-15.
3 Pio X II, A llocuzione alla Sacra R om ana R o ta [...] 1944, A A S 36 (1944), s. 281-290. 4 Tamże, s. 286.
nien wyłączać się z jedynego i w spólnego celu końcowego, jakim jest poszukanie, odkrywanie i praw om ocne potw ierdzanie prawdy, a więc faktu obiektywnego. Świadom ość podporządkow ania się te m u celowi w inna kierować obrońcą w jego refleksjach, w udziela niu porad, w jego tw ierdzeniach i w przeprow adzaniu przezeń d o w odzenia. Pow inna ona nie tylko chronić go przed sztucznym k o n struow aniem i przyjm owaniem spraw pozbawionych jakichkolw iek poważnych podstaw , przed posługiw aniem się oszustwami i w pro w adzaniem w błąd, przed nakłanianiem stro n i świadków do skła dania fałszywych zeznań oraz przed uciekaniem się do jakichkol wiek innych niegodziwych działań, lecz także prow adzić pozytyw nie do podejm ow ania aktów procesowych w edług wskazań sum ie nia. W dochodzeniu do ostatecznej prawdy niezbędne jest w spół działanie zarów no adw okata, jak i obrońcy węzła m ałżeńskiego, poniew aż obydwaj, choć znajdują się na pozycjach przeciwnych w odniesieniu do osiągnięcia celów bliższych, to jed n ak powinni zm ierzać do tego sam ego celu końcow ego5.
K ontynuując swoją myśl, Pius X II stwierdza następnie, że nie uzasadniona jest przytaczana niekiedy zasada, iż adwokat m a p ra wo czynić to wszystko, co sprzyja jego tezie, tak jak obrońca węzła czyni to w przyporządkow aniu do tezy przeciwnej; żadnego z nich nie wiąże norm a: pro rei veńtate. O cena prawdy, głosi się, jest o bo wiązkiem wyłącznie sędziego; obciążanie adw okata taką troską oznaczałoby całkowite u trudnianie lub naw et paraliżow anie jego aktywności. Tego rodzaju punkt widzenia, podkreśla Ojciec święty, opiera się na błędzie teoretycznym i praktycznym: ignoruje się tutaj w ew nętrzną n atu rę i istotny cel końcowy kontrow ersji prawnej. Tej ostatniej, w sprawach m ałżeńskich nie m ożna porównywać do ro dzaju zawodów lub turnieju, gdzie dwaj współzawodnicy nie mają wspólnego celu końcowego, lecz każdy realizuje swój cel partyku larny i absolutny, bez uwzględniania celu antagonisty, a nawet w postaw ie opozycyjnej w stosunku do niego, co oznacza chęć zwy ciężenia przeciw nika i odniesienia zwycięstwa. W takim przypadku zwycięzca, poprzez swoją walkę uwieńczoną sukcesem, stwarza fakt
5 „Al su p rem o trm in e délia v erità d a far rifulgere è necessario che convergano tan to T opera dell’a w o c a to , q u a n to q uello del D ifensore del vincolo, p erch é am bedue, pur m ovendo d a p u n ti opposti p e r fini prossim i diversi, h a n n o d a ten d e re al m edesim o sco- p o fin ale”. Tamże.
112 KS. W. GÓRALSKI [4]
obiektywny, który dla sędziego tej walki lub zawodów jest m oty wem determ inującym w przyznaniu nagrody, ponieważ dla niego prawo wyraża się w form ule: dla zwycięzcy nagroda.
Z upełnie inaczej, wyjaśnia Papież, dzieje się w sporze prawnym procesu m ałżeńskiego. Ne chodzi w nim bowiem o stwarzanie faktu poprzez elokwencję i dialektykę, lecz o ukazanie i nadanie znacze nia faktowi już istniejącem u. W przytoczonej wyżej zasadzie usiłuje się oderw ać aktywność adwokata od posługiwania prawdzie obiek tywnej, i chciałoby się w jakiś sposób odpowiedniej argum entacji przypisać siłę stw arzającą prawo, jak ą posiada zwycięska bitwa w zawodach6.
Ten sam o uznanie bezwarunkowego obowiązku poszukiwania prawdy wiąże również w przypadku zwykłej procedury informacyjnej w następstwie wniosku o rozwiązanie węzła, stwierdza w kolejnym fragmencie swego przemówienia Pius XII. Instrukcja sprawy na fo rum kościelnym nie przewiduje interwencji legalnego patrona wnio skodawcy, jest to jednak naturalne prawo tego ostatniego do korzy stania, na własną rękę, z doradztwa i asystencji prawnika w zredago waniu i umotywowaniu swojej prośby, w wyborze i przedstawieniu świadków, w pokonywaniu pojawiających się trudności. Prawomocny konsultant lub adwokat może i tutaj korzystać z swojej wiedzy i ze swoich możliwości na rzecz swojego klienta. Lecz i w zakresie tego rodzaju pomocy pozasądowej powinien pam iętać o obowiązku, jaki wiąże go w służbie prawdzie, o swoim podporządkow aniu się celowi wspólnemu oraz o swoim zadaniu, które m a do spełnienia we wspól nym wysiłku zmierzającym do osiągnięcia owego celu7.
W podsum ow aniu zreferow anego fragm entu alokucji poświęco nem u adwokatowi Pius XII nadm ienia, że w prow adzeniu spraw m ałżeńskich na forum kościelnym, sędzia, obrońca węzła, prom o tor sprawiedliwości i adwokat powinni mieć na względzie wspólny interes i razem współpracować nie myląc swoich urzędów, lecz za chowując świadomą i zam ierzoną jedność i podporządkow anie się tem u sam em u celowi8.
O funkcji adw okata uczynił wzmiankę w swoim przem ówieniu z dnia 13 grudnia 1961 roku (na tem at katechezy o m ałżeństwie)
6 Tamże, s. 286-287.
1 Tamże, s. 287.
papież Jan X X III9. Stwierdzi! mianowicie, że wymiar pastoralny posługi sądowniczej powinien ożywiać aktywność trybunałów ko ścielnych, więc także adwokatów. D oniosłe wydaje się stw ierdze nie, że aktywność ta jest posługiwaniem praw dzie, ponieważ zm ie rza w pierwszym rzędzie do zbawienia dusz tych, którzy do trybuna łów tych zwracają się10.
Z kolei papież Paweł VI, w alokucji z dnia 13 grudnia 1963 roku" (na tem at sum ienia m oralnego), we fragm encie poświęconym obo wiązkom sędziów i adwokatów zauważa, że u tych ostatnich sum ie nie m oralne powinno stanowić stałe i normatywne ukierunkowanie ich aktywności, zorientow anej ku wyższym zadaniom , i wystawionej na poważniejsze niebezpieczeństwa. W rzeczywistości, ich zawodo wym obowiązkiem moralnym jest poszukiwanie prawdy, nie zaś gra prawdą. M ając obowiązek słuchania przede wszystkim stron, adwo kat rotalny m oże w pierwszym rzędzie słusznie opowiadać się za przyjęciem sprawy lub jasno i szczerze odradzać jej wnoszenie. W sugerowaniu dowodów, w określaniu tytułu zaskarżenia i w uchy laniu dowodów przeciwnych jego jedynym motywem powinno być poznanie prawdy faktów i tryum f sprawiedliwości. Zawsze powinien wzbraniać się, za wszelką cenę, przed sztucznym konstruowaniem procesu, patronow aniem w sprawie nieuzasadnionej, czy też ucieka niem się do środków świadczących o nielojalności i niegodziwych12.
2. W przemówieniach Jana Pawia II
Papież Jan Paweł II, w wystąpieniu z dnia 28 stycznia 1982 ro k u 13, zwracając uwagę na wykonywanie doniosłej misji przez sę dziów rotalnych zaznaczył, że za trudne uważa także zadanie adw o katów, jako ich współpracowników. Świadczą oni swoim klientom najlepszą pom oc na tyle, na ile czynią wysiłek pozostawania w o b szarze prawdy, miłości Kościoła i miłości Boga14. M ając zaś na
’ G iovanni X X III, A llocuzione alla Sacra R o ta R o m an a [...] 1961, AA S 53 (1961), s. 817-820.
Tamże, s. 819.
11 Paolo V I, A llocuzione alla Sacra R o ta R om ana [...] 1963, „C O sservatore R o m a no ” z 13.12.1963 r., s. 1.
12 Tamże.
15 G iovanni Paolo II, A llocuzione alla R o ta R o m an a [...] 1982, AA S 74 (1982), s. 449-454.
114 KS. W. GÓRALSKI [6]
względzie całokształt życia rodzinnego, Ojciec święty wyraził życze nie, by adwokaci kościelni zawsze aktywnie współpracowali dla do bra instytucji rodziny. Aktywność ta pow inna być służbą Kościoło wi, i dlatego jest postrzegana jako posługa kościelna. Powinna być posługą miłości, która wymaga poświęcenia się i miłości przecie wszystkim na rzecz najbardziej potrzebujących i najuboższych15.
O zadaniach adw okata wspom niał tenże Papież w alokucji z dnia 26 stycznia 1989 roku, poświęconej praw u do obrony w sądzie ko ścielnym16. D o ważności procesu, przypom ina, nie jest wymagana obrona, byleby zawsze istniała taka możliwość. Strony m ogą więc zrzec się praw a do obrony w procesie spornym , natom iast nigdy nie m oże jej zabraknąć w procesie karnym, tutaj oskarżony powinien mieć zawsze adw okata17.
Prawo do obrony, czytamy w alokucji, wymaga z natury rzeczy konkretnej możliwości zapoznania się z przedłożonym i dowodami zarów no przez stronę przeciwną, jak i ex ojficio. D latego kan. 1598 § 1 K PK stanowi, by po zgrom adzeniu dowodów sędzia zezwolił stronom i ich adwokatom , pod sankcją nieważności, na zapoznanie się w kancelarii trybunału z aktam i dotąd im nieznanymi. Ten sam kanon przew iduje tutaj również możliwy wyjątek: w sprawach doty czących dobra publicznego sędzia, dla uniknięcia bardzo poważ nych niebezpieczeństw, m oże zadecydować, że niektóre akta nie zostaną nikom u ujawnione, po zagw arantow aniu jednak zawsze i w pełni prawa do obrony18.
W zm ianka o adw okatach znalazła się następnie w przem ówieniu Jana Pawła II z dna 28 stycznia 2002 roku (na tem at nierozerw alno ści m ałżeństwa w kontekście kościelnym i społecznym )19. Ojciec święty stwierdził wówczas, że adwokaci, jako uprawiający wolny za wód, nie powinni nigdy czynić użytku ze swojej profesji dla celów przeciwnych sprawiedliwości, jak rozwód. W tego rodzaju działaniu mogą współuczestniczyć jedynie wówczas, gdy w zamyśle klienta nie jest ono skierowane do zerwania m ałżeństwa, lecz do innych
15 Tam że, s. 454.
16 G iovanni P aolo II, A llocuzione alla R o ta R o m an a [...] 1989, AA S 81 (1989), s. 922-927.
17 Tam że, s. 923; Z o b . kann. 1481 § 2 i 1723 KPK.
18 G iovanni Paolo II, A llocuzione alla R o ta R o m an a [...] 1989, jw., s. 924.
” G iovanni Paolo II, A llocuzione alla R o ta R o m an a [...] 2002, AAS 94 (2002), s. 340-346.
prawomocnych skutków, które w określonym porządku prawnym m ożna osiągnąć wyłącznie na tej drodze sądowej20. W ten sposób, z ich pom ocą dotyczącą pojednania stron przeżywających kryzys małżeński, adwokaci w spierają w rzeczywistości prawa osoby i uni kają staw ania się zwykłymi technikam i podejm ującym i posługę w jakim kolwiek interesie21.
Zakończenie
Funkcja adw okata w procesie kanonicznym została w alokucjach papieskich ukazana jako znacząca, stanowi bowiem szczególny wy raz urzeczywistniania praw a wiernych do obrony prawnej. D oce niając rolę i zadania obrońcy, zwłaszcza w procesach małżeńskich, Papieże zwracają uwagę na rzetelne wywiązywanie się przez pełnią cych tę funkcję z ich powinności wobec swoich klientów, ale także wobec instytucji małżeństwa. Charakterystyczne jest akcentowanie przez Piusa X II, Ja n a X X III, Pawła VI i Ja n a Pawła II podstaw o wego obowiązku obrońcy, jakim jest lojalność wobec prawdy. Jej poszukiwanie, odkrywanie i potw ierdzanie - w każdej fazie procesu o stw ierdzenie nieważności m ałżeństwa - winno stanowić pod sta wowy punkt odniesienia w podejm ow aniu czynności procesowych przez adwokata. W dociekaniu prawdy o konkretnym małżeństwie powinien on aktywnie współdziałać, podobnie zresztą jak i obrońca węzła małżeńskiego, z pozostałymi uczestnikam i procesu. Myśl o owym dążeniu do poznania prawdy w procesie m ałżeńskim dom i nuje szczególnie w alokucji Piusa X II z 1944 roku, w której jed n o cześnie przestrzega obrońców przed możliwymi nieporozum ienia mi w traktow aniu pełnionej przez nich funkcji i płynącymi stąd nadużyciami. D uże znaczenie należy przypisać wskazaniu przez O j ca świętego poważnych błędów w pojm ow aniu roli i zadań adwoka ta. Równie cenne są uwagi odnoszące się do działań adwokata w procesie m ałżeńskim super rato.
W przem ów ieniu Jan a X X III z 1961 roku oryginalna jest myśl, iż każda posługa sądownicza, także obrońcy, pow inna mieć wymiar duszpasterski. N iem ałe znaczenie należy przypisać stwierdzeniom Pawła VI, jakie padły w jego wystąpieniu w 1963 roku na tem at su m ienia m oralnego obrońcy.
20 Por. K atechizm Kościoła K atolickiego, n. 2383.
116 KS. W. GÓRALSKI [8]
W nauczaniu „rotalnym ” Jana Pawła II u derza głęboka troska, ujawniona w przem ów ieniu z 1982 roku, o to, by adwokaci dobrze służyli dobru rodziny. C enne są także jego wskazania zawarte w alokucji z 1989 roku w przedm iocie praw a wiernych do obrony, a także to, co wyraził trzy lata później na tem at właściwej postawy obrońcy wobec rozwodu.
Z pewnością ukazanie przez Papieży ostatnich dziesiątków lat roli i zadań adw okata w procesach kanonicznych stanowi ich cenny wkład w dzieło kształtow ania właściwego wizerunku tego, który jest gw arantem praw a każdego wiernego do obrony w sądzie.
II ruolo e i compiti dell’aw ocato nei processi canonici alla luce delle allocuzioni dei Papi alla Rota Romana (1939-2007)
N e i p ro c e s s i c a n o n ic i, tr a l’a ltro q u e lli m a trim o n ia li, u n r u o lo im p o r ta n te ap - p a rtie n e a ll’a w o c a to d i cui la p a rte c ip a z io n e a d essi è u n a e s p re s s io n e d e lla re - aliz za zio n e d i d ir itto d i o g n i fe d e le alia d ifes a in giu d izio .
N e llo s u o s tu d io l’a u to r e p r é s e n ta l’u fficio d e lP a w o c a to (il su o ru o lo e i suoi c o m p iti n e i p ro c e si c an o n ic i m a trim o n ia li) a lla lu c e d ei d isc o rsi d e i S o m m i P o n te - fici p r o n u n c ia ti a lla R o ta R o m a n a neg li a n n i 1939-2007. F ra q u e s ti d isc o rsi si d ev e e s p o rre 1’a llo c u z io n e di P io X II d el 2 o tto b r e 1944 n e lla q u a le si s o tto lin e a ch tu t- ta l’a ttiv ità d e ll’a w o c a to d e v e e s s e re ra d ic a ta n el serv izio d e lla v e rità og g ettiv a. N ello ste sso se n so si so n o e sp re s si i su cc sso ri d el P io X II: G io v a n n i X X III, P a o lo V I e G io v a n n i P a o lo II.
