Danuta Stysło
Z dziejów Towarzystwa
Gimnastycznego "Sokół" w Żywcu w
latach 1893-1914
Prace Naukowe. Kultura Fizyczna 5, 31-36
2003
P R A C E N A U K O W E W y ż s z e j S z k o ł y P e d a g o g i c z n e j w C z ę s t o c h o w i e Seria: K U L T U R A F I Z Y C Z N A z. V , 200 3
D anuta Styslo
Z DZIEJÓW TOWARZYSTW A GIMNASTYCZNEGO „SOKÓŁ” W ŻYWCU W LATACH 1893 - 1914
S ło w a klu czow e: sport, g im n asty k a, T o w a r z y s tw o G im n a s t y c z n e „ S o k ó ł ”
A B S T R A C T
F rom the H istory o f G ym n astic S ociety „ S o k ó ł” in Ż yw iec from 1893 - 1914 K e y w o rd s: sp o r t, g y m n a s ti c s , G y m n a s t i c S o c i e t y „ S o k ó ł ”
T h e to p ic o f this s t u d y has b e e n c h o s e n a c c o r d i n g to th e in te re s ts o f s p o r t o r g a n i s a tio n s w h ic h w e re w o r k i n g a c ti v e ly d u r i n g th e e r a o f G a l i c j a ’s a u t o n o m y . T h e a im o f th e w o r k is to p r e s e n t and e x p la i n th e i m p o r t a n c e a nd s i g n i f i c a n c e o f an e x t r a s c h o o l a n d o u t d o o r g y m n a s ti c o r g a n i s a t i o n c a ll e d „ S o k ó ł ” . T h e a b o v e m e n t i o n e d o r g a n i s a t i o n h a s b e e n id e n tif ie d w ith in d e p e n d e n c e fig h ts as w ell as th e s p o r t so c ia l m o v e m e n t . T h e s t u d y tr e a ts o f the o r g a s a tio n a l m a t te r s o f th e „ s p o r t n e s t ” as well as th e a c ti n g and tr a i n i n g m o v e m e n t. M o r e o v e r , it als o talk s a b o u t th e i n f lu e n c e w h ic h „ S o k ó ł ” e x e r t e d o n liv es o f Ż y w i e c c o m m u n it y .
Autonom ia Galicji zaow ocow ała licznymi społecznymi inicjatywami Po laków, zarówno w zakresie poszerzenia sw obód politycznych, ja k i w dziedzi nie wychow ania fizycznego oraz sportu. Tow arzystw o G im nastyczne „S okół” należało wówczas do najliczniejszych i najprężniej działających stow arzy szeń. Ruch sokoli, organizowany początkowo w dużych ośrodkach miejskich, szybko dotarł do małych, galicyjskich miast, w tym rów nież do Żywca.
Zamiar zawiązania oddziału towarzystwa powzięli żywczanie j u ż w 1891 r.1 W związku z tym kilkuosobowa delegacja udała się do M acierzy we Lwowie po niezbędne wskazówki i informacje. Jednak na urzeczywistnienie tej ini cjatyw y należało jeszcze poczekać dwa lata.
32 D a n u t a S t y s ł o
Miejskie gniazdo Towarzystwa G im nastycznego w Żywcu rozpoczęło swą działalność 15 lipca 1893 r. W tym dniu na walnym zgrom adzeniu wybrano pierw szego prezesa W ładysława N a m ysłow skiego oraz j e g o zastępcę Jana Łazarskiego. U chw alono również przystąpić do Związku Polskich G im na stycznych Towarzystw Sokolich w C esarstw ie A ustriackim . P onadto ustalono w ysokość wkładki miesięcznej (50 ct.) i w p isow ego (1 zł)2. Pierwszy Wydział ukonstytuow ał się 20 lipca 1893 r.3 W ładze gniazda liczyły 12 osób. Skład zarządu przedstawiał się następująco: W. N am ysłow ski (prezes), J. Łazarski (wiceprezes), W ładysław N iem czynow ski (sekretarz), W ładysław Warzesz- kiewicz (zastępca sekretarza), Aleksander Waniek (skarbnik), J ó z e f Staszkie wicz (gospodarz), Michał Skorus, W ładysław N ow otarski, Jakub Studencki, Joachim Dank, Ludw ik Rekiert, Franciszek R ączka (członkow ie zarządu).
W chwili zaw iązyw ania się tow arzystw a na listę wpisało się 92 członków, je d n a k liczba ta zm alała j u ż w pierw szym miesiącu do 60 podczas zbierania
w pisow ego i wkładek.
W początkowej fazie istnienia działalność gniazda „S o k o ła” skierow ana była na rozwój organizacyjny, związany z tw orzeniem podstaw ow ych struktur sokolich. G łów ne starania o pozyskanie odpow iedniej sali do ćw iczeń od razu się powiodły, gdyż m iejscowa Rada Szkolna udzieliła pozw olenia na wynajem sali gimnastycznej w szkole ludowej. Sam o w yposażenie tej sali okazało się ubogie, toteż Wydział zaczął starać się o najpotrzebniejsze przyrządy. Sprzęt nabyw ano różnymi sposobami. Jedne przyrządy kupow ano na raty, inne za gotówkę, część otrzym ano j a k o darowiznę, a resztę zam ów iono w tutejszej szkole przemysłowej. W grudniu 1893 r. gniazdo posiadało: 1 konia, 1 kozła, poręcz, 1 kom pletną skocznię z dwiem a odskoczniam i, 2 m aterace kokosowe, 30 sztuk lasek żelaznych, 28 par cążek, 1 parę kulek stalowych, 4 lampy ga zow e do ośw ietlania sali4.
Od m om entu założenia gniazda sokoli z Ż y w c a dążyli do zdobycia gruntu pod budowę własnej sali do ćwiczeń. N a ten cel gromadzili specjalne fu n d u sze. Kapitał wyjściow y stanowiły pieniądze zebrane przez Franciszka R useka podczas pierw szego w alnego zgromadzenia i w ynosił zaledwie 4 złote. K o lej ne pieniądze przeznaczone na fundusz budow y sokolni pochodziły z o d p łatn o ści za wstęp na w ieczorek M ickiewiczowski, zorganizow any 3 grudnia 1893 r. Czysty dochód pom nożony został zebraną na w ieczornicy kw o tą 7 zł.
2 P G S , VIII 1 8 93, s. 105.
3 P G S , IX 1 893, s. 122.
Z d z ie j ó w T o w a r z y s tw a G im n a s ty c z n e g o „ S o k ó ł" 33
Członkow ie TG „S o k ó ł” w Żywcu różnymi sposobami starali się pow ięk szyć fundusz budowy w łasnego gmachu. W 1895 r. Wydział otrzymał od c.k. Starostwa w Żywcu specjalne zezwolenie, poum ieszczał w lokalach publicz nych puszki składkowe. Innym razem druhow ie Joachim Dank, W ładysław N iem czynow ski i Antoni Studencki podczas ja z d y koleją na zlot do Lw ow a uzbierali 30 zł. W 1895 r. fundusz budow y sokolni wynosił 327,27 zł, nato miast w sprawozdaniu za rok 1902/1903 kwota sięgała j u ż 14 694 zł. 2 marca
1895 r. walne zgromadzenie „Sokoła” uchwaliło wnieść prośbę do Rady Gminnej Żywca o wybudowanie sali. Petycja ta stała się przedmiotem obrad rajców przez kilka lat. W końcu starania sokolich o własny budynek zostały zrealizowane w 1904 r. Od tej pory sokoli posiadali swoją salę do ćwiczeń i boisko.
K olejną inwestycją miała być sokola kręgielnia. Jej budowę zaplanow ano na 1909 r. Nie zrealizow ano je d n a k tego zamiaru, ponieważ w 1908 r. W y dział podjął decyzję o zm odernizow aniu oświetlenia. Brak odpow iedniego światła w budynku „Sokoła” dawał się bowiem dotkliwie odczuwać. Zamontowa no nowoczesne oświetlenie acetylenowe, które kosztowało gniazdo 1800 koron. Następny 1909 r. też obfitow ał w wielkie wydatki. Walne zgrom adzenie uchw aliło zaciągnięcie pożyczki w wysokości 4000 koron na naprawę sali i przebudow ę sceny.
Sztandar był niewątpliwie ważnym elementem kultury duchowej s połe czeństwa. Dla członków „S o k o ła” był nie tylko symbolem niezależności, w o l ności, swoistej suwerenności, ale dawał również poczucie odpowiedzialności za podejm ow ane czyny. W 1895 r. żona je d n eg o z członków żywieckiego „S o k o ła” Flora Rudnicka przesłała na ręce W ładysław a N iem czynow skiego kwotę 1 zł 50 ct., inicjując w ten sposób zbieranie składek na sztandar. Kilka tygodni później 8 kwietnia 1895 r. podczas uroczystości Kościuszkowskiej członkow ie żywieckiego gniazda w osobach W. N iem czynowskiego, J. Danka i Polki zebrali na proporzec 45 zł 24 ct5. Z roku na rok fundusz się p o w ięk szał. W 1904 r. żywczanie mieli j u ż własny gmach sokoli oraz sztandar.
Posiadanie proporca wiązało się je d n a k z kolejnymi zadaniami, m ianow i cie ze znajom ością odpow iedniej ceremonii opartej na konkretnych przepi sach. W związku z tym do K rakow a udał się J ó z e f Dychtoń na specjalny kurs okręgowy, organizowany w dniach od 27 - 30 grudnia 1895 r. W program ie szkolenia znalazła się m usztra okręgu, drużyny i hufca, oddanie czci, defilada, w prow adzenie i odprow adzenie sztandaru w edług obowiązujących zasad. G łó w n ą uwagę zwracano na jed nolitość w rozkazodawstwie, karność i praw i dłow e zachow anie się dowódców. Zasady te potem wcielono w życie w ży wieckim gnieździe.
34 D a n u t a S t y s l o
P odsta w ow ą form ą działalności Towarzystwa Gim nastycznego „ S o k ó ł” w Żywcu przed pierw szą w o jn ą św iato w ą w dziedzinie sportu było uprawianie gimnastyki, turystyki krajoznawczej i kolarstwa. N a polu działalności kultu ralno-oświatowej najkorzystniej prezentował się teatr amatorski. Istniał także oddział biblioteki oraz przez krótki okres czasu chór. Organizow anie i udział sokołów obchodach narodowych służyły kilku celom. Przede w szyst kim dostrzegano potrzebę szerzenia idei niepodległościowych poprzez głosze nie gorących uczuć patriotycznych. Po wtóre okolicznościow e w ieczornice stwarzały dosk o n ałą okazję do zbierania funduszy na potrzeby gniazda. Wreszcie po trzecie — takie imprezy dostarczały miejscowej ludności roz rywki.
Pierwsze w ystąpienie członków żywieckiego „S okoła” miało miejsce 25 września 1893 r„ kiedy to druhowie w espół z przedstawicielami cechów uczestniczyli w nabożeństwie, odprawianym z okazji setnej rocznicy II roz bioru Polski. P ierw szą zaś podniosłą uroczystością była rocznica pow stania listopadowego połączona z wieczorkiem M ickiewiczowskim , a urządzona 3 grudnia 1893 r. Wielka sala ratuszowa, w której się odbyw ała impreza, nie mogła pomieścić wszystkich chętnych. Zabrakło i krzeseł i m iejsc stojących, wobec czego musiano zaprzestać sprzedaży biletów i zamknąć drzwi. W ie czornica w ypadła bardzo pomyślnie, zarówno pod względem artystycznym, ja k i finansowym.
Inne wystąpienie o szczególnie świątecznym charakterze odbyło się 4 kwietnia 1895 r. W tym dniu z inicjatywy „S okoła” cały Żywiec świętował uroczystość Kościuszkowską. U m undurow ana drużyna sokołów brała wraz z innymi korporacjami i stowarzyszeniami najliczniejszy udział w cało d n io wym programie. Podsum ow aniem obchodów był zorganizow any przez to w a rzystwo gim nastyczne 8 kwietnia wieczorek pośw ięcony patronowi „S o k o ła” — Tadeuszowi Kościuszce.
W żywieckim gnieździe aranżow ano wiele imprez okolicznościow ych związanych z doniosłymi wydarzeniami historycznymi Polski. Były rocznice w ybuchu powstań narodowych, ważnych bitew, wielkich zw ycięstw oręża polskiego, urodzin bądź śmierci wybitnych wodzów, bohaterów, artystów. N adrzędnym celem działalności na tym polu było akcentow anie odrębności narodowej Polaków oraz budzenie, szczególnie w świadom ości młodego p o kolenia, potrzeby walki niepodległościowej. Żywiecki „S o k ó ł” dzięki takim właśnie przedsięwzięciom zyskał sobie powszechne uznanie i wdzięczność m ieszkańców m iasta i okolic.
Od początku istnienia gniazda ruch ćw iczebny skupiał członków „S o k o ła” oraz młodzież szkolną. Ćwiczenia rozpoczęły się 17 w rześnia 1893 r. w szkole ludowej, po uprzednim zezwoleniu od Rady Szkolnej na korzystanie
Z d z i e j ó w T o w a r z y s t w a G i m n a s t y c z n e g o „ S o k ó ł ” 35
z sali gim nastycznej. Kierował nimi naczelnik W ładysław N owotarski, który wcześniej w yjechał na własny koszt do Lwowa, by tam ukończyć kurs g im na styki. Ć w iczono 2 razy w tygodniu we wtorki i w piątki od 18.30 do 20.00. Do grona ćwiczących należeli starsi i młodsi członkowie towarzystwa. W krótkim czasie Wydział otworzył osobny kurs gim nastyczny dla dziewcząt. N a zajęcia pod osobistym kierow nictwem naczelnika uczęszczało 9 osób, które ćwiczyły 2 razy w tygodniu po 1 godzinie. Z am iłow anie do gimnastyki budziło się w coraz szerszych kręgach. N a ćw iczenia zgłaszało się wiele pań, je d n a k W y dział wykluczył zorganizowanie kolejnego kursu ze względu na brak sił na uczycielskich oraz odpowiedniego lokalu. Analizując rozwój gniazda pod względem liczebności jeg o członków, należy zauważyć, iż z roku na rok grono tow arzystw a powiększało się. W mom encie zawiązania gniazda liczba soko łów wynosiła 86, a w latach: 1894-107, 1905-155, 1906 206, 1908-212, 1912 - - 3 1 8 6.
W 1 895 r. Wydział żywieckiego „S okoła” zakupił za kwotę 100 zł rower do nauki jazd y na kole. Z tego sprzętu korzystało kilku druhów, płacąc za na ukę 3 zł. Sprzęt ten wypożyczano również członkom umiejącym jeźd z ić po 20 ct. za godzinę jazdy. 1 maja 1906 r. został założony w Żywcu oddział kola rzy. W chwili założenia liczył 15 osób. W 1909 r. liczba członków w zrosła do 39, wśród których 23 było umundurowanych. Oddział ten uprawiał przede wszystkim turystykę, organizując w spólne wycieczki. W 1906 r. odbyły się 23 wycieczki w 1907 — 15, w 1908 — 16. Zwiedzono Podgórze, Cieszyn, Ja worzno, Chrzanów, Wisłę, Babią Górę, Kalwarię, Skawinę, Suchą i Oświęcim7.
W 1908 r. urządzono po raz pierw szy wyścigi, w których brali udział ko larze z Białej, Krakowa, Oświęcimia, Podgórza i Tarnowa. O dbyły się 3 biegi: bieg dla gości na dystansie 6 km; bieg dla gospodarzy na dystansie 3 km, bieg 0 m istrzostwo. Kapitanem jazd y i szefem oddziału kolarskiego był J ó z e f R a kowski.
Rok 1909 obfitował w wiele imprez. Oddział urządził 17 wycieczek na łącznej trasie 1016 km, w których brało udział przeciętnie 16 druhów. 6 lutego 1 7 listopada na otwarcie i zakończenie sezonu urządzono zabawę taneczną. 5 w rześnia zorganizowano wyścigi na trasie Zabłocie - Wieprz. 17 paździer nika odbyła się wycieczka wyścigowa w kierunku Bielska i z powrotem na dystansie 50 km. 31 października rozegrano zawody jesienne. W sezonie zi m owym urządzano zaś wycieczki saneczkowe i narciarskie. 1 maja 1910 r. odbyły się interesujące zawody na trasie Żywiec - Zadziele. Porządek tych w iosennych w yścigów przedstawiał się następująco: bieg now icjuszów
f> R o c z n e sp ra w o zd a n ia ..Sokola" w Ż y w c u z lat 18 9 4 - 1912.
36 D a n u t a S t y s ł o
(3 km), bieg gości (6 km), bieg główny (8 km), bieg ogólny (5 km), bieg p o cieszenia (4 km).
Oddział kolarski był także inicjatorem otwarcia w Żywcu w grudniu 1909 r. schroniska sportowego, z którego mogli korzystać kolarze z „S o k o ła” i inni członkow ie polskich tow arzystw sportowych. Schronisko to mieściło się w domu A. Kuklowej w rynku8.
W 1913 r. powstała w Żyw cu organizacja Stałych Drużyn Sokolich. Pro wadzono ćw iczenia fizyczne i w ojskowe, zwane polowymi. G niazdo ż y w ie c kie korzystało z każdej sposobności wspólnych ćwiczeń, czego przykładem jest dzień 25 maja 1913 r. W tedy to odbyły się ćwiczenia, w których u czestni czyło 120 druhów i 40 skautów. Zadaniem uczestników była o brona mostu na rzece Sole w Międzybrodziu Lipnickim, zajęcie go, połączenie się z o d d z ia łem głównym i niedopuszczenie nieprzyjaciela do akcji. D o w ó d c ą jed n ej stro ny był Antoni Bałut z Żywca, drugiej zaś W ładysław Skut z Białej. Po ć w i czeniach taktycznych odbyła się dwugodzinna musztra oraz ćw iczenia p lu to nami i w drużynie9.
Sokoli z Żywca uczestniczyli w kursach podoficerskich i oficerskich, któ re kwalifikowały do otrzymania patentów i nominacji potrzebnych do szkolenia i dowodzenia wojskowego. 5 lipca 1914 r. odbył się w Żywcu kurs podoficerski. Prowadził go komendant drużyny A. Bałut. Wykładowcami byli dr Kwieciński i Pilarz. Komisja egzaminacyjna w składzie: podpułkownik Urbański (instruktor krakowski ), sekretarz G. Pol i dr A. Fonferko przydzieliła patenty podoficer- skie 9 druhom z Żyw ca i okolicy. Egzamin zdali: J. Ficoń, L. Pilarz, A. Strzel- bicki, St. Wyrwalski, K. Leśniak, K. Kruczyński, A. S uszonow icz, T. Puciń- s k i10. Żywieckie gniazdo wraz z Milówką, B uczkow icam i, M iędzybrodziem Lipnickim i S uchą stanowiło XI drużynę połow ą Okręgu I11. Po rozpoczęciu działań wojennych TG „S okół” przerwało sw ą działalność.
Żywiecka organizacja sokola odegrała pow a żn ą rolę w życiu patriotycz nym, religijnym, kulturalnym, ośw iatow ym czy sportowym miasta. Spełniała zatem w ażną rolę społeczną, bowiem nie tylko szerzyła idee niepod leg ło ścio we i rozwijała kulturę i sport, ale i wokół siebie ogniskow ała całe życie m ieszkańców stolicy Beskidu Żywieckiego.
* P S, XII 1909, s. 7.
P S, VI 1913, s. 4 7 . 1(1 P S, VII 1913, s. 3.
