6 8 6 R E C E N Z JE
w ielu z n ic h zw alniało się, aby w stą p ić do służby w o jsk o w ej lu b cyw iln ej, albo z a b ie ra li ich i o d d aw a li do służby w b re w w oli rodzice. A le ci, k tó rzy pozostali, o d znaczali się w ielk im zap ałem do n a u k i i zdolnościam i. W yszli z nich sto sunkow o liczni p ro feso ro w ie u n iw e rsy te tu , re d a k to rz y czasopism , k ie ro w n ic y i n auczyciele liceów i k o rp u só w kadeckich, w sp ó łp raco w n icy k o m isji praw o d aw czy ch . N ie zaw sze w ład ze ok azy w ały zrozum ienie d la n au k i. W r. 1766 prof. R ost chciał w y k ład a ć g eo g ra fię m a te m a ty c z n ą i chronologię, ale n a życzenie k u r a to ra A d o d u ro w a w y k ła d te n zastąpiono o bszernym k u rse m fo rty fik a c ji i a rty le rii. K u ra to r A dodurow , pop leczn ik i fa w o ry t K a ta rz y n y II, „re aliz o w ał w u n iw e rsy te c ie m o sk iew sk im je j a n ty n a ro d o w ą p o lity k ę w sto s u n k u do ro sy jsk ie j n a u k i” (t. II, s. 13). Is tn ia ła w ięc o pozycja w śró d profesorów . A le now e p rą d y ra c jo n a listy c z n e , k tó re p rzyw ozili z Z achodu m łodzi ro sy jsc y uczeni n a p o ty k a ły n a op ó r K o n fe re n cji. C iek aw e szcze góły p rz y ta c z a N ow ickij w to m ie I II (s. 12), k ie d y cudzoziem cy p ro te sto w a li p rz e ciw poglądom ra c jo n a listy c z n y m w y p o w ied z ian y m p rzez m a g is tra A niczkow a; na sk u te k p o tę p ie n ia p rzez sy nod ce rk w i nie d o sta ł on sto p n ia do k to ra.
B ardzo w ażn e są spisy n arz ęd zi i a p a r a tu ry d la p o zn a n ia w a rs z ta tu p rz y ro d n ik a n a u n iw e rsy te c ie X V III w. -Nazwy dziś nie uży w an e zostały w y jaśn io n e w osobnym słow niczku n a k ońcu to m u III. W ażne je s t ta k ż e stw ie rd z e n ie zapo trz e b o w a n ia n a k sią żk i Ł om onosow a, k tó re u n iw e rsy te t w y d a w a ł i ro zsp rze d aw ał lu b d aro w y w ał. P ró b y tłu m a c z e n ia d y se rta c ji d o k to rsk ic h n a ła cin ę i w y sy ła n ia ich za g ra n ic ę d la w y m ia n y n a p o ty k a ły n a opory b iu ro k ra c ji. U n iw e rsy te t p rz e p ro w a d za ł ta k ż e egzam iny nau czy cieli dom ow ych-cudzoziem ców . P ro to k o ły K o n fe re n c ji d o sta rc z a ją ciek aw y ch m a te ria łó w dla dziejów m łodzieży a k a d em ick iej i je j m a te ria ln e g o i społecznego położenia. S tu d e n t, k tó ry się ożenił bez p ozw ole n ia w ła d z został n a ż ą d an ie k u ra to ra w ydalony.
Ju ż ty c h k ilk a u w ag w y sta rc za , ab y w sk az ać n a znaczenie, ja k ie m a p u b lik a c ja m a te ria łó w do d ziejów u n iw e rs y te tu m osk iew sk ieg o zarów no d la dziejów n a u k i i k u ltu r y w R osji, ja k i w całej E uro p ie.
S tro n a e d y to rsk a z a słu g u je n a uw agę. W obec w ie lk ie j o b jęto ści m a te ria łó w N. A. P enczko p rz e p ro w a d z iła p e w n ą ich selek cję. W to m ie I opuszczono p ism a k a n c e la ry jn e , w t. I II p o n iech an o d ru k o w a n ia p ro to k o łó w K o n fe re n cji, ta m gdzie tre ść zo stała pow tó rzo n a w decy zjach k u ra to ra . O puszczono te ż p a r tie p ro to k o łó w ta m , gdzie d ru k o w a n o in e x te n s o alleg a ty . J e s t to now ość, n a ogół bow iem w y d aw cy p o d a ją w re g e sta c h a lle g a ty i n a w e t decyzje. W szelkie opuszczenia i sk ró ty zo stały zaznaczone k ro p k a m i i om ów ione w odsyłaczach. A lle g aty d ru k o w a n e są w zw ią zk u z p ro to k o ła m i K o n fe re n c ji, te o s ta tn ie zaś w p o rz ą d k u chronologicz nym . Do te k stó w ro sy jsk ic h zastosow ano n o w ą o rto g ra fię z w y ją tk ie m lite ry „ ł” ta m , gdzie dziś w y m a w ia się ją ze zm iękczeniem . Z ach o w an o je d n a k cechy c h a ra k te ry s ty c z n e o rto g ra fii epoki, te k s ty obce n ie zo stały zm odernizow ane. D obre in d e k sy u ła tw ia ją k o rz y sta n ie z w y d aw n ic tw a, k tó re n ie w ą tp liw ie p rz y g o to w a n e zostało w zorow o pod e d y to rsk im k ą te m w idzenia.
K a ro l G órski
Ju lio d e R i v e r e n d , H isto ria E conóm ica de Cuba, E scu e la de· C om ercio E x te rio r „M in ex ”, L a H a b a n a 1963, s. 264.
P o zy cja ta je s t zbiorem o p rac o w a n y ch do d r u k u w y k ład ó w z z a k re su historii, ek onom icznej K uby, p ro w a d zo n y c h ppzez a u to ra n a W ydziale E konom icznym U n i w e rs y te tu H aw ań sk ieg o i w S zkole H an d lo w e j M in iste rstw a H a n d lu Z ag ran iczn eg o w la ta c h 1962—1964. J e s t to całościow o u ję ta h is to ria g o sp o d a rk i k u b a ń s k ie j ód
B E C E N Z J'E
687
czasów p ierw szej k o n k w isty , aż po zw ycięstw o re w o lu c ji so cjalisty czn ej. R ozpa tr u ją c p rz e m ia n y ekonom iczne n a w yspie, R i v e r e n d w iąże je z w y d arze n iam i p o lityczno-gospodarczym i, ja k ie m ia ły m ie jsc e w pozo stałej części k o n ty n e n tu a m e ry k ań sk ie g o i w E uropie. P u n k te m w y jścio w y m an a liz y zjaw isk są ro zw aż an ia n ad s tr u k tu r ą w czesnego i późnego śred n io w iecza opaz zm ianam i, ja k ie doko n ały się w życiu k u ltu ra ln y m i gospodarczym A m eryki.
W iele m ie jsc a pośw ięca a u to r sy lw etce K o lu m b a, sn u ją c ro zw aż an ia n a te m a t jego osobow ości, b io g ra fii i in te r p re ta c ji jego p o czynań przez różn y ch h istoryków . Z d an iem a u to ra K o lu m b to c h a ra k te ry sty c z n y ty p sw ojej epoki, re p re z e n tu ją c y dążność do w y jśc ia poza sta re , za ciasne ju ż g ra n ic e o d rad z ają ce j się k u ltu r a ln ie i ro z w ija ją c e j gospodarczo E uropy. Do p rz e o b ra ż e ń polity czn o -ek o n o m iczn y ch w E u ro p ie a u to r p o w ra ca zre sztą n ie je d n o k ro tn ie . J e s t to zro zu m iałe choćby ze w zględów czysto p olitycznych. K u b a aż do k o ń ca X IX w. b y ła k o lonią h isz p a ń sk ą i H isz p an ia p o śród k ra jó w sta re g o k o n ty n e n tu z a jm u je w książce n ajw ięc ej m iejsca.
H isto rię p o d b o ju k r a ju u w zględniono ty lk o n a tyle, n a ile w y w a rła ona w p ły w n a g o sp o d a rk ę k u b ań sk ą. S zerzej n a to m ia st p o tra k to w a n a je s t s p ra w a In d ian . D zięki o p arc iu się a u to ra n a szerokim m a te ria le źródłow ym , czy te ln ik o trzy m u je w sze ch stro n n ie n aśw ie tlo n y ob raz gin ięcia k u ltu r a u to ch to n icz n y ch pod w pływ em n ow ej cyw ilizacji. C ały p ra w ie w iek X V I m ożna b y n azw ać w a lk ą o In d ia n , śc ie ra n ie m się dw u p rąd ó w : jednego, dążącego do m ak sy m a ln eg o w y k o rz y sta n ia m ie j scow ej, ta n ie j siły roboczej i drugiego, o n ie w ielk iej liczbie stro n n ik ó w i o sła b io nego tym b a rd z ie j, że o gniskiem jego istn ie n ia b y ła H iszp an ia. U sta w a z B urgos z 1512 r., m ó w iąca o w olności I n d ia n i o konieczności ich ch rztu , je s t bardzo u ciążliw a dla m iejsco w y ch n o ta b li. P ie rw sz y g u b e rn a to r K uby, V elazquez, u siłu je w p ro w ad zić ją, ale n a tra f ia z ich stro n y n a b ard z o siln y opór. iPod w p ły w em sta le p o w ięk szającej się k la sy w ie lk ic h w łaścicieli ziem skich, z ro k u n a ro k czynione są n a ich korzyść u stę p stw a , k tó re d o p ro w a d z a ją w efek cie do całk o w iteg o o d e b r a n ia w olności In d ian o m . W w y n ik u te j akcji, ju ż pod k oniec X V I w. zaczyna b rak o w a ć lu d zi do n iew olniczej pracy. Z aczyna się o k res h a n d lu c z arn y m i n ie w olnikam i. K lasy czn y m p rz y k ła d e m sta n o w isk a m iejscow ych w a rs tw rzą d ząc y ch w te j sp ra w ie je s t list b isk u p a R ą m ire z a do cesarza K a ro la V z 1540 r., w k tó ry m pisze on m iędzy in n y m i o sm u tn y m p ołożeniu i m iz erii k o lo n istó w h isz p ań sk ich spow odow anej b ra k ie m In d ia n .
W gospodarce k u b a ń s k ie j je s t to bardzo w ażn y eta p , gdyż stw o rzo n e zostały w te d y p o d w alin y pod p a n u ją c y p rzez cały o k res k o lo n ia ln y sy stem gospodarczy.
Z asad n iczy m i ro zd z iała m i k sią żk i są dw a, tr a k tu ją c e o k a p ita listy c z n y m ro z w o ju ek o n o m ik i k u b a ń sk ie j. P ierw szy : „R ozw ój i u p a d e k ek o n o m ik i k o lo n ia ln e j (1659—1886)” i d ru g i: „G o sp o d ark a k u b a ń s k a w faz ie im p e ria liz m u (1886—1958)” . W m ia rę za cieśn ia n ia się w iężów ek onom icznych z E u ro p ą n a s tę p u je ro zk w it g o sp o d a rk i k o lo n ia ln e j, k tó ry u trz y m a się z m n ie jsz y m i lu b w ięk szy m i zm ian a m i aż do zw y cięstw a rew o lu c ji. A u to r k ła d zie n ac isk n a zobrazow anie p o w sta n ia w ie l k ic h „ n a ro d o w y c h ” p rzem y słó w k r a ju : cuk ro w eg o i tytoniow ego, k tó ry c h p o cz ątk i się g a ją ko ń ca X,VI i pie rw sz y ch dziesięcioleci X V II w ieku.
Poza ro lą p ro d u c e n ta a rty k u łó w spożyw czych i surow ców K uba, a przed e w szy stk im H aw an a , sp e łn ia ro lę p o rtu tran z y to w eg o pom iędzy m e tro p o lią i A m e ry k ą Ś rodkow ą. Aż do p oczątków X IX w. H a w a n a b y ła c e n tra ln y m p o rte m w sz y st kich k olonii h isz p ań sk ich w A m ery ce Ś rodkow ej. W płynęło to p o zy ty w n ie n a jej rozw ój ekonom iczny.
W iek X IX , to w p ra w d z ie w y ra ź n e o sła b ie n ie H iszpanii, K u b a je d n a k nie w y zw ala się spod p an o w a n ia obcego k a p ita łu . M iejsce H isz p an ii z a jm u ją stopniow o S tan y Z jednoczone. A u to r nie og ran icza się w ty m m ie jsc u do suchego p rz e d s ta
6 8 8 R E C E N Z JE
w ie n ia fak tó w . B ad a dość w n ik liw ie całość zjaw isk polity czn o -g o sp o d arczy ch to w arzy szący ch te m u zag ad n ien iu . D zięki te m u p ra c a z a tra c a c h a ra k te r p rzesyconej f a k to g ra fią lite r a tu r y n au k o w e j i n ie tra c ą c nic ze sw y ch w arto śc i poznaw czych s ta je się p a s jo n u ją c ą le k tu rą .
M om en tem przełom ow ym , k tó ry w ed łu g a u to ra , w zasadniczy sposób w p ły n ą ł n a d o jrz e w a n ie św iadom ości o p o trze b ie w olności ekonom icznej (niepodległość p ań stw o w ą u zy sk ała K u b a n o m in a ln ie w ro k u 1898), był w ie lk i kryzys 1930 r., k tó ry dla K u b y nie skończył się b y n a jm n ie j p rz e d w o jn ą św iatow ą, lecz tr w a ł aż do m o m e n tu o b alen ia d y k ta tu r y B atisty . K u b a ze sw o ją m ono k u ltu rą cu k ru , k tó reg o połow ę p o c h ła n ia ły USA, nie m ogła się dźw ignąć z u p a d k u gospodarczego. P ro d u k c ja w ciągu k ilk u la t k ry zy su sp a d ła o 50% i przez cały o k res la t c z te r d ziesty ch i p ię ćd z iesiąty c h sta g n o w a ła n a ty m sa m y m poziom ie. D o tk liw ą p lag ą sta ło się bezrobocie. D ążenie do w olności rzeczy w istej w zrastało . R ew olucji n ie m ożna było u n ik n ąć.
J e j w ła śn ie pośw ięcony je s t też o s ta tn i ro zdział, z a m y k a jąc y o m a w ian ą tu k siążk ę R iv eren d a.
P o su n ięc ia rzą d u rew o lu cy jn eg o , zm ierzające do odnow y ekonom icznej, R iv e re n d dzieli n a trz y g ru p y , o d p o w iad a ją ce jedno cześn ie p ew nym etap o m w d ziejach rew o lu c ji. G ran ice czasow e pom iędzy n im i są b ardzo n ie w y ra źn e i nie d ad zą się d o k ła d n ie sprecyzow ać ze w zględu n a szybkość i n ie m a l jednoczesność d o k o n u ją cych się zm ian.
P ie rw sz y m etap e m b y ła a k c ja m a ją c a n a celu o d zy sk an ie olb rzy m ich dóbr zgrom adzonych w rę k a c h k lik i rząd zącej k ra je m p rz e d rew o lu c ją, ja k rów nież re fo rm a rolna. D rugim , n a c jo n a liz a c ja k a p ita łu zag ranicznego oraz re fo rm a u r b a n iz ac y jn a. T rzecim w reszcie, n a c jo n a liz a c ja całości życia gospodarczego i so c ja liz a cja życia ekonom icznego k ra ju .
Z asadniczym p lu se m k sią żk i je s t całościow e u ję c ie za g ad n ie n ia i p ró b a p rz e d sta w ie n ia go w now ym d la tego re g io n u św ie tle te o rii m a rk sisto w sk ie j. W arto p o d k reślić, że au to ro w i u d ało się zerw ać z ta k p o p u la rn y m w A m eryce Ł a c iń sk ie j k w iec isty m sty lem w y p o w iad a n ia m yśli, co pow odow ało zw ykle, że zasadnicze rz e czy gin ęły w rozw lekłych, a m ało isto tn y c h d la odbiorcy rozw ażan iach . D zięki te m u , k sią ż k a R iv e re n d a je s t ła tw o p rz y s w a ja ln a i sp e łn ia przezn aczo n ą je j rolę. U je m n ą je j s tro n ą je s t n a to m ia s t zb y t sła b e p rzy g o to w a n ie m a te ria łó w do d ru k u . Z aciąży ł tu fa k t, że są to w y k ła d y . A u to r w p ra w d z ie z a strze g a się, że m a to być p ie rw o w zó r tego ty p u pozycji, ty m n ie m n ie j je s t ona od stro n y re d a k c y jn e j n ie d o p raco w an a. F a k ty i z d a rz e n ia n ie są sk o o rd y n o w an e. Z b y t w iele o b se rw u je się p rze sk o k ó w i n ie k o n sek w e n cji h istorycznych.
P o m im o ty c h u ste re k , k tó re b y ć m oże z n ik n ą w n a s tę p n y c h w y d an ia ch , oraz z u w ag i n a w ie lk ą w a rto ść poznaw czą i jedno cześn ie b ra k o ry g in a ln y c h o p rac o w a ń tego ty p u w P olsce, p rz e d sta w io n a k sią żk a p o w in n a w zbudzić z a in te re so w anie.
A n d r z e j D em b icz
E m a n u e l R o s t w o r o w s k i , L e g e n d y i f a k ty X V I I I w., PW N, W arszaw a 1963, s. 523.
P ra c a R o s t w o r o w s k i e g o , w ed le au to rsk ie g o za m ierzen ia, je s t p o św ię cona tro p ie n iu legend, stw o rzo n y c h p rze z w spółczesnych i p rzez h isto ry k ó w (s. 6). K sią ż k a nie je s t je d n o litą całością, lecz sta n o w i zbiór stu d ió w , ro z p a d a ją c y c h się n a dw ie części, z k tó ry c h je d n a zw ią za n a je s t ze S ta n isła w e m L eszczyńskim , d ru g a zaś z czasam i S ta n is ła w a A u g u sta. A u to ra in te re s u je p rze d e w sz y stk im h is to ria
