R E C E N Z JE
805
puszcza, że punkt szczytow y tzw . „rew olucji przem ysłow ej“ zarysow yw ano w nauce zbyt ostro, zaś je j wtpływ datoiwano zbyt wcześnie.
Podoibnie zbyt m a ło w ie m y o położeniu klasy robotniczej, zaś Steven W atson podkreśla trudności, ja k ie nasuw a interpretacja dostępnych danych statystycznych. Uważa, że m ożliw e są jedynie najbardziej ostrożne uogólnienia, wskazując, że kate gorie pracow ników zw iązanych bezpośrednio z m echanizacją uzyskiw ały realny wzrost płac, podczas gdy ci, którzy trzym ali się starych form produkcyjnych (tkacze przy krosnach ręcznych są tu klasycznym przykładem ) tracili bardzo znacznie.
O w o n ow e podejście d o problem u przemian gospodarczych, nacisk na m etody em piryczne przy studiow aniu rozm aitych grup społecznych, wreszcie m etoda rozła dow yw ania kointroiwersji naukow ych za pom ocą obfitego m ateriału faktycznego —
wszystko to n ie jest obce w spółczesnej historiografii angielskiej. Odpow iednikiem zaś tego jest dzieło jednego z najznakom itszych historyków angielskich bieżącego stu lecia — Lew isa N a m i e r a.
Książka W atsona zawiera pierwszy obszerny przegląd zagadnień politycznych A nglii X V I I I w ., który bierze pod uwagę osiągnięcia naukow e tego uczonego, i jest zarazem pierw szą syntezą, która posługuje się jego m etodam i badawczymi.. W higów w idziano zaw sze ja k o liberalnych bohaterów X V I I I stulecia: toczyć m ieli oni sprar- w iedliw ą w alkę z Torysam i, w spierającym i Jerzego III w jego usiłowaniach przy wrócenia w ładzy autokratycznej, ograniczanej dotąd przez parlam ent bez oporu ze strony jego poprzedników na tronie. Książka Lew isa Nam iera „T h e Structure o f Politics at the Accession o f G eorge I II“ (1929) podkopała wszystkie te tradycyjne ujęcia. Odrzucił on etykietki partyjne ja k o nie w ystarczające dla w yjaśnienia dzia łalności polityków za Jerzego III. W ykazał, że używanie w yrazu party z jego dzie w iętnastowiecznym i skojarzeniam i dla określenia luźnych ugrupowań członków par lam entu w prow adza w błąd. Przedstawił wreszcie, że w yrazy W h ig i T ory odnosiły się raczej do osobistych i tradycyjnych koneksji niż do różnic ideologicznych m iędzy w istocie odrębnym i grupam i tej sam ej rządzącej klasy. Lew is N am ier udowodnił wreszcie, że uw arunkow anie posunięć politycznych w w ieku X V I I I staje się zrozu m iałe dopiero w św ietle drobiazgowej znajom ości zaplecza społecznego i osobistych powiązań każdego z osobna posła do parlam entu. W p row adził on socjologię do zespołu m etod badaw czych historii politycznej, a rezultaty tego posunięcia w ykro czyły daleko poza okres historyczny, który osobiście badał.
Koncepcja Nam iera i rezultaty szczegółow ych badań jego kontynuatorów i na śladow ców podsum ow uje W atson, u jm u jąc to, co uw ażano kiedyś za starcie zasad ustrojowych — ja k o spory m iędzy ludźm i, którym i kierow ały często zgoła przy ziem ne pobudki.
Książka n iem al n ie budzi zastrzeżeń. M ożna n ie podzielać zdania, autora na tem at stosunku m iędzy rozw ojem kulturalnym a przemianam i gospodarczymi (uważa on np. — ja k to czyniono dawniej i błędnie — B lake’a za poetę przewrotu przem y słowego), ale są to spraw y drobne w skali książki, która z pewnością zoeibanie uznana za jeden z najlepszych tom ów sw ej serii.
A n gu s W a lker
Chilton W i' 11 i a m s o· n, A m erica n Suffrage fro m P rop erty to D em o
cracy, 1760— 1860, Princeton U niversity Piress, 1960, s. X , 306.
Problem atyka przem ian dem okratycznych w świecie n ow oczesnym posiada — n aw et w odniesieniu d o tych krajów , w których przem iany te rozpoczęły się n aj wcześniej i m iały intensyw ny charakter — w ie le białych p la m i obszarów dogłębnie
8 0 6 R E C E N Z JE
przez historyków nie zbadanych. Prócz form alnej treści tych przemian, na ogół łatw ych do stwierdzenia w odpowiednich zbiorach prawnych, w ażne jest poznanie w arunków i sił m otorycznych, prześledzenie zm agań sił społecznych i idei, analiza realnego znaczenia każdej z reform dem okratycznych i ocena jej rezultatów. Pół nocna A m eryka zajm ow ała w procesie tych przem ian od końca X V I I I w . rolę pio niera, a w licznych debata,dh toczących się w innych krajach instytucje dem okra tyczne zaprow adzone na kontynencie am erykańskim były obiektem ataku i źródłem licznych przestróg elem entów ’konserwatywnych, jak i źródłem natchnienia d la entu zjastów reform . N iejednolite stanowisko· zajm ow ali przywódcy i ideologow ie socja listyczni, którzy dość w cześnie dostrzegali kontrast m iędzy dem okracją polityczną a rosnącą nierów nością społeczną. Sam przebieg długiego procesu dem okratyzacji życia ipo,litycznego· ina obszarze Stanów Zjednoczonych znany był w sw ych bardziej ogólnych zarysach. Pow staw ały też studia m onograficzne, które w yjaśniały poszcze gólne fragm enty tego procesu w określonych stanach i w określonych odcinkach czasu. W sw y m a m bitn ym studium Chilton· W i l l i a m s o n , profesor Baimaird College, wchodzącego w skład Coluimbia U niversity, podjął się zadania syntetycz n ego przedstaw ienia procesu dem okratyzacji praw a wyborczego n a obszarze całego
kraju i n a przestrzeni stu la t: od okresu, w którym zaczęła się w alka z panow aniem brytyjskim w koloniach północno-am erykańskioh do .przedednia· w ybuchu w ojn y dom ow ej.
A u to r korzystał z nader obszernej bazy źródłow ej, a w szczególności z archiw ów stanowych, dokum entów i m ateriałów znajdujących się w dyspozycji tow arzystw historycznych poszczególnych m iejscowości i stanów, obficie korzystał z prasy, wresz-J cie uwzględnił liczne prace monograficzne, częściowo nie ogłoszone drukiem. Obok materiału now ego i now ej interpretacji książka zawiera sum ę wiadom ości o faktach często znanych, które jedn ak porządkuje i kojarzy z m ateriałem nowym .
Autor ukazuje korzenie instytucji przedstaw icielskich w koloniach w angiel skim system ie praw nym . W szczególności z A n glii pochodzi starodaw na kw alifikacja praw a wybiorczego w łaścicieli ziem skich (freeholders), która· w ob ec większego· roz powszechnienia nieruchom ej własności w koloniach sprawiała·, że już w okresie przed w o jn ą o niepodległość 50— 75fl/o dorosłych mężczyzn korzystało z p ra w w ybor czych, a w ięc kilkakrotnie w ięcej niż w „kraju m acierzystym “ . Ó w procent siłą rze czy m iał tendencję do zm niejszania się w raz z rozw ojem haindlowo-przemysłowym poszczególnych kolonii. K olonie am erykańskie uczestniczyły w kontrow ersjach i w a l kach o reform ę, które toczyły się w A n glii od la t sześćdziesiątych X V I Í I w., w szczególności w związku ze słynną sprawą W ilkesa. Na charakter kontrowersji w A m ery ce siln y w p ły w m iały angielskie prądy polityczne i ideow e; niem niej niż w sam ej A n glii pow oływ ano się tam na starodawne, raczej m itycznie pojm ow ane, praw o anglosaskie, na lek cje angielskiej w o jn y dom ow ej, jak i n a autorytet konser w atyw nego teoretyka praw a politycznego Blackstcme’a, którego „Com m entaries on the L a w o f England“ ukazały się w latach 1765— 69. B yły jednak i inne inspiracje, płynące z recepcji idei praw a naturalnego i z filozofii Oświecenia·. W r. 1776 (a więc w roku ogłoszenia D eklaracji Niepodległości) ukazały się w A n glii A d am a Smitha „W ea lth o f N ations“ i· broszura ideologa demokratycznego· Johna Cartwrighta „Таке Y o u r Choice“ ; każda z nich m iała swoisty w p ły w ,na przebieg w a lk ideowych w A m ery ce i, była narzędziem dem okratów (książka Sm itha przede w szystkim w tym sensie, że podnosiła pracę do godności głów nego źródła bogactwa, społecznego). W d a l szych rozdziałach W illiam son referuje różnorakie i trw ałe źródła inspiracji ideow ej, co w su m ie daje ciekawy obraz w p ływ ów różnych m yślicieli i szkół począw szy od Arystotelesa·, a skończyw szy na M adisonie i Jeffersonie. Przebieg w a lk ideow ych peł nych kontrow ersji w ym agałby przypuszczalnie w ielu uzupełnień i system atyzacji, by
R E C E N Z JE
8 0 7
oddać w (pełni spór o dem okrację, o b a w y jednych i nadzieje drugich zw iązane z re form am i, a to z kolei m ogłoby dać m ateriał do konfrontacji' z rzeczyw istym i i daleko idącym i skutkam i tych reform .
A u to r ustosunkow uje się d o jednego z w ażnych zagadnień 'historiografii am e rykańskiej, dotyczących charakteru przemian w okresie w ojn y o niepodległość. W o jn ę tę zw ie się tradycyjnie A m erica n R evolution i traktu je ja k o doniosły przewrót w sto sunkach ekonom iczno-społecznych i politycznych. Now si historycy, zapewne nie bez odpowiednich m otyw ów ideow o-politycznych, poczęli odnosić się rewizjonistycznie do takiego jej ujęcia!, choć n ie porzucali naaw y „rew olu cja“ , która· w kontekstach bardziej nowoczesnych zyskiwała sens .pejoratywny. W illiam son broni jednak tezy, że w odniesieniu do spraw y p ra w w yborczych „daw niejszy punkt 'Widzenia, w odpo wiednich granicach jest w ciąż w ażn y“ (s. 76). A u tor w ykazu je jak logika starcia z -brytyjską w ład zą i jego. ideologiczne um otyw ow anie, a n ad to praktyczne względy, przede w szystkim konieczność pow oływ ania pod broń osób pozbaw ionych dotąd praw oraz napór oddolny zm uszały do ustępstw i rew izji konstytucji przekształconych z 'kolonii stanów.. W su m ie u końca w o jn y osiągnięto duże postępy, choć różnie to w ygląd ało w różnych stanach i w odniesieniu d o różnego typu w yborów . W studium sw ym autor praw ie n ie poświęca uw agi w p ływ ow i Rew olucji Francuskiej i wydarzeń
z nią związanych, choć w iadom o, że. w ostatnim dziesięcioleciu X V I I I w . pogłębiły się kontrowersje polityczne i ideow e m iędzy federalistam i a republikanam i, odtąd w łaśnie coraz częściej zw an ym i przez przeciw ników dyskredytująco „dem okratam i“ . U trzym uje natom iast, że Stany uniknęły reakcji, która dotknęła A nglię i kontynent europejski w okresie w ojen rew olucyjnych i napoleońskich, a następnie w okresie pow ojennym . W a lk a o rozszerzenie p ra w w yborczych toczyła· się w szędzie z różnym natężeniem i n ie było okresu przerwy, choć stwierdzić m ożna, że ich rytm n ie pozo staw ał bez w p ły w ó w i zw iązku z wydarzeniam i w Europie.
Autoir bada pow iązania zachodzące pom iędzy postępującą kolonizacją obszarów zachodnich a postępem reform dem okratycznych. Rcizwój samodzielnego' elementu, farmerskiego, często pozbaw ionego praw nych tytu łów własności lu’b dysponującego nieproporcjonalnie m ałą ilością m andatów w przedstawicielstwach stanowych, potę gow ał tendencje dem okratyczne; z drugiej strony w zrost elem entów robotniczych w m iastach . przybrzeżnych prow adził do podobnych rezultatów. A u tor ustosunkowuje się krytycznie do jednej z głów nych teiz kapitalnego w historiografii amerykańskiej dzieła F. J. T u r n e r a „T h e Frontier in Américain H istory“ (wydanego1 w r. 1920). Turner dostrzegał w istnieniu i stały m przesuwaniu się na zachód obszaru granicz nego decydujący czynnik w kształtowaniu się charakteru i instytucji narodu am ery kańskiego, a w szczególności czynnik decydujący o postępie i zw ycięstw ie demokracji politycznej. Badania W iłliam son a prowadzą go do wniosku, że instytucje, które po w stały na obszarach zachodnich, opierały się .na wzorach „starych“ stanów przy brzeżnych i że ta m rozgryw ały się główne böge o reform y dem okratyczne.
Lata trzydzieste i czterdzieste, a w szczególności okres prezydentury Jacksona przyniosły zm iany decydujące; odtąd tylk o nieliczni będą odnosili się krytycznie do dokonanych reform , a niejeden polityk zaszkodzi swej karierze przez fakt, że 'kiedyś przeciw stawiał się zasadzie powszechnego praw a w yborczego (w istocie prawa dla dorosłych m ężczyzn „b ia łe j“ rasy). Żałow ać należy, że autor mie za ją ł się analizą sposobów i mechandzmów, które pozw oliły elitarnym grupom społecznym utrzym y wać sw ą dom inację m im o dem okracji’ politycznej, choć referuje oin przekonania „optym istów “ , którzy nie obaw iając się reform przw idyw ali utrzym yw anie się, a n aw et umocnienie pozycji własności pryw atnej m im o .równości politycznej.
