SEZONOWOŚĆ ZGONÓW NA CHOROBY UKŁADÓW KRĄŻENIA I ODDECHOWEGO W POLSCE W LATACH 2013-2015

(1)

zofia.mielecka-kubien@ue.katowice.pl

SEZONOWOŚĆ ZGONÓW NA CHOROBY UKŁADÓW KRĄŻENIA I ODDECHOWEGO W POLSCE

W LATACH 2013-2015

Streszczenie: Liczba zgonów na choroby układów krążenia i oddechowego wykazuje zazwyczaj znaczące wahania sezonowe związane ze zmianami pogodowymi, jednak w miarę polepszania się poziomu życia, a przede wszystkim poziomu opieki zdrowotnej amplituda wahań sezonowych liczby zgonów na te choroby maleje. Zjawisko takie zaobserwowano w wysoko rozwiniętych krajach, takich jak Niemcy czy Stany Zjednoczone Ameryki. Celem badania było określenie wahań sezonowych liczby zgonów na wybrane choroby układów krążenia i oddechowego w Polsce. Zastosowano sposób standaryzacji czasowych danych demograficznych zaproponowany przez autorkę, co pozwala na po- równywanie wskaźników sezonowości w różnych populacjach. Okazało się, że zgony na wyżej wymienione choroby wykazują w Polsce wyraźne wahania sezonowe zróżnico- wane według płci oraz w przekroju miasto-wieś. Dla obu rodzajów chorób zaobserwowano na ogół nasilenie zgonów w miesiącach styczeń-marzec oraz spadek tej liczby w miesiącach czerwiec-wrzesień. Otrzymane wyniki mogą mieć znaczenie dla profilak- tyki rozważanych chorób.

Słowa kluczowe: sezonowość zgonów, choroby układu krążenia, choroby układu odde- chowego.

JEL Classification: J11, C22.

Wprowadzenie

Choroby układu krążenia są od wielu lat najczęstszą przyczyną śmierci w Polsce; są one częstą przyczyną zgonów osób w wieku poniżej 65. roku życia, decydują więc w wysokim stopniu o poziomie umieralności przedwczesnej [Cierniak-Piotrowska, Marciniak, Stańczak, 2015, s. 65]. W 2015 r. na choroby

(2)

układu krążenia zmarło w Polsce ponad 180 tys. osób, co stanowi 45,7%

wszystkich zgonów (obliczenia według Rocznika demograficznego GUS [2017, s. 328]). W tej grupie można wyróżnić zgony z powodu:

− choroby nadciśnieniowej (4428 osób, co stanowi 2,5% wszystkich zgonów na choroby układu krążenia),

− choroby niedokrwiennej serca (39 475 osób – 21,8% wszystkich zgonów na choroby układu krążenia),

− chorób naczyń mózgowych (30 475 osób – 25,7% wszystkich zgonów na choroby układu krążenia),

− miażdżycy (31 536 osób – 17,5% wszystkich zgonów na choroby układu krążenia).

Można jednak zauważyć, że udział zgonów na choroby układu krążenia wśród ogółu zgonów w Polsce maleje [Wojtyniak, 2015, s. 86] – średnioroczne tempo spadku w latach 1999-2013 wynosiło 13,0% w populacji mężczyzn oraz 9,2% w populacji kobiet. Przyczyną poprawy sytuacji jest z jednej strony zmiana nawyków żywieniowych w kierunku diety bogatszej w tłuszcze roślinne, wa- rzywa i owoce, a z drugiej – poprawa możliwości leczenia tych chorób [Dysku- sja po Sesji I…, 2015].

Choroby układu oddechowego są piątą pod względem częstości przyczyną zgonów ludności Polski; w 2015 r. stanowiły 6,1% wszystkich zgonów, w tym ponad 60% spowodowanych było zapaleniem płuc. Schorzenia układu oddechowego są najczęstszą przyczyną absencji chorobowej. W odróżnieniu od śmier- ci z powodu chorób układu krążenia, liczba tych zgonów wykazuje w ostatnich latach tendencję wzrostową (w 1990 r. współczynnik zgonów na choroby układu oddechowego wyniósł 4,1 na 10 tys. ludności, podczas gdy w 2015 r. – 6,3), co wynika zarówno ze starzenia się społeczeństwa, jak i rosnącego zanieczyszcze- nia środowiska naturalnego, przede wszystkim powietrza (smog, pyły).

Obie omawiane grupy przyczyn zgonów są uwarunkowane klimatycznie [Kozłowska-Szczęsna, Krawczyk, Kuchcik, 2004, s. 14]; szczególne znaczenie mają stany pogody związane z napływem nad obszar kraju mas powietrza z róż- nych kierunków i zmianami ciśnienia atmosferycznego. Wynikiem występują- cych w naszym klimacie zmian pogodowych jest sezonowość zgonów, w tym także z omawianych przyczyn [por. Wolanin, 2013]. Celem badania było osza- cowanie wskaźników sezonowości zgonów na wymienione wyżej choroby w Polsce, w różnych przekrojach badania. Podstawą obliczeń były dane o liczbie zgonów w latach 2013-2015, opublikowane na stronie internetowej GUS [www 1].

(3)

Przedmiotem rozważań tej części pracy są zgony na choroby układu krąże- nia ogółem oraz zgony na wybrane choroby z tej grupy, tj.:

− chorobę nadciśnieniową,

− chorobę niedokrwienną serca,

− chorobę naczyń mózgowych,

− miażdżycę.

Tabele 1-5 oraz rysunki 1-10 prezentują wyniki badania otrzymane na podstawie danych rzeczywistych i standaryzowanych, przy czym we wszystkich zaprezentowanych tabelach t oznacza sprawdzian testu t-Studenta na istotność parametrów strukturalnych modelu, a R² – współczynnik determinacji modelu.

Pogrubioną czcionką wyróżniono wskaźniki sezonowości istotne w sensie wspomnianego testu (α = 0,05).

W tabelach 1 i 2 przedstawiono wyniki oszacowania wskaźników sezono- wości zgonów na wymienione wyżej choroby dla mężczyzn, przy czym w tabeli 1 są to wyniki otrzymane na podstawie danych rzeczywistych, a w tabeli 2 – we- dług danych standaryzowanych. Obydwa rodzaje oszacowania wskazują na to, że liczba zgonów na choroby układu krążenia ogółem znacząco wzrasta w tej populacji w miesiącach styczeń-kwiecień, maleje natomiast w miesiącach czerwiec-wrzesień. Najwięcej zgonów z tej przyczyny zaobserwowano w marcu (o blisko 12% więcej niż poziom przeciętny), natomiast najmniej – w sierpniu (o ponad 11% mniej niż poziom przeciętny). W tym przypadku nie odnotowano znaczących różnic pomiędzy wynikami obliczeń dokonanych na podstawie danych rzeczywistych i danych standaryzowanych (rys. 1).

1 Artykuł znajduje się w tym numerze „Studiów Ekonomicznych” na s. 73-83.

(4)

Tabela 1. Oceny parametrów funkcji trendu i wskaźników sezonowości zgonów mężczyzn na wybrane choroby układu krążenia na podstawie danych rzeczywistych w latach 2013-2015

Oceny Choroby układu krążenia t Choroba nadciśnieniowa t Choroba niedokrwienna serca t Choroba naczyń mózgowych t Miażdżyca T

a0 6653,48 47,22 148,54 22,42 1832,54 46,23 1169,69 61,37 1115,33 44,75 a1 2,79 0,41 –0,19 –0,61 –3,23 –1,70 –3,07 –3,37 –6,08 –5,11 I 707,00 3,19 19,47 1,87 183,92 2,95 105,98 3,53 138,93 3,54 II 618,51 2,80 13,82 1,33 156,92 2,53 101,46 3,40 121,64 3,11 III 783,68 3,56 8,24 0,80 186,18 3,01 137,60 4,62 35,29 0,91 IV 407,19 1,86 0,23 0,02 60,08 0,97 10,37 0,35 14,69 0,38

V –192,23 –0,88 –3,63 –0,35 –35,11 –0,57 –37,24 –1,26 –104,47 –2,70 VI –484,39 –2,21 –16,71 –1,63 –91,46 –1,49 –57,16 –1,93 –110,48 –2,86 VII –581,36 –2,66 –23,24 –2,26 –192,20 –3,12 –80,78 –2,73 –76,50 –1,98 VIII –766,41 –3,50 –6,27 –0,61 –224,46 –3,64 –83,52 –2,82 –122,35 –3,16

IX –526,44 –2,40 0,54 0,05 –101,11 –1,64 –102,29 –3,45 –54,89 –1,41 X –100,38 –0,46 8,63 0,83 16,83 0,27 –7,39 –0,25 25,63 0,66 XI –145,35 –0,66 –1,08 –0,10 –59,33 –0,96 –14,16 –0,47 17,95 0,46 XII 280,17 1,26 –0,01 0,00 99,74 1,60 27,13 0,90 114,57 2,92

R² 0,726 0,391 0,724 0,810 0,805

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS [www 1].

Tabela 2. Oceny wskaźników sezonowości zgonów mężczyzn na wybrane choroby układu krążenia na podstawie danych standaryzowanych w latach 2013-2015

a0 100 × 100 × 100 × 100 x 100 × I 10,27 3,80 13,65 2,15 11,13 3,56 10,83 4,47 17,31 4,56 II 8,97 3,32 10,14 1,60 9,74 3,11 10,34 4,26 15,49 4,08 III 11,45 4,24 6,09 0,96 11,12 3,55 13,23 5,45 5,42 1,43 IV 5,88 2,18 0,09 0,01 3,80 1,21 1,72 0,71 2,77 0,73

V –2,94 –1,09 –2,29 –0,36 –1,74 –0,56 –2,94 –1,21 –9,93 –2,61 VI –7,26 –2,69 –11,61 –1,83 –5,05 –1,61 –4,96 –2,05 –11,00 –2,90 VII –8,60 –3,19 –15,92 –2,51 –10,83 –3,46 –7,40 –3,05 –8,10 –2,13 VIII –11,34 –4,20 –4,17 –0,66 –12,86 –4,11 –7,83 –3,23 –13,19 –3,47

IX –7,68 –2,84 –0,07 –0,01 –6,18 –1,98 –9,87 –4,07 –7,12 –1,88 X –1,33 –0,49 5,73 0,90 0,36 0,12 –1,63 –0,67 0,83 0,22 XI –1,93 –0,71 –1,33 –0,21 –4,14 –1,32 –2,40 –0,99 –0,73 –0,19 XII 4,50 1,67 –0,31 –0,05 4,67 1,49 0,91 0,37 8,26 2,18

R² 0,786 0,423 0,744 0,810 0,754

(5)

Rys. 1. Wskaźniki sezonowości zgonów mężczyzn i kobiet na choroby układu krążenia, otrzymane na podstawie danych rzeczywistych i standaryzowanych w Polsce w latach 2013-2015

Źródło: Na podstawie danych GUS [www 1].

W populacji kobiet (tabele 3 i 4) wyniki oszacowania wskaźników sezono- wości kształtują się podobnie, z tą różnicą, iż najwięcej zgonów z tej przyczyny przypada w tej populacji w lutym (o blisko 16% więcej niż poziom przeciętny), najmniej natomiast w sierpniu i we wrześniu (o ponad 11% mniej niż poziom przeciętny). Zaobserwowano niewielkie różnice w wynikach obliczeń na podstawie danych rzeczywistych i danych standaryzowanych (rys. 1) – wskaźniki sezonowości otrzymane na podstawie danych standaryzowanych okazały się nieco wyższe w okresie styczeń-kwiecień i w grudniu, a niższe w miesiącach kwiecień-wrzesień. Powodem wystąpienia takich różnic jest nieregularny, w pewnych okresach odbiegający od liniowości, trend liczby zgonów kobiet na choroby układu krążenia – jak wspomniano wyżej w przypadku danych standaryzowanych eliminuje się trend bez zakładania jego postaci funkcyjnej, w związku z tym oszacowane na tej podstawie wskaźniki sezonowości nie są obciążone błędem wynikającym z niedoskonałego dopasowania funkcji trendu do danych rzeczywistych [por. Mielecka-Kubień, 2006].

Tabela 3. Oceny parametrów funkcji trendu i wskaźników sezonowości zgonów kobiet na wybrane choroby układu krążenia na podstawie danych rzeczywistych w latach 2013-2015

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 a0 7618,00 38,88 188,35 19,45 1516,72 42,76 1558,37 44,19 2012,24 31,47 a1 7,52 0,80 0,71 1,54 –1,80 –1,06 –4,73 –2,81 –9,81 –3,21

I 864,58 2,80 13,37 0,88 194,43 3,48 158,24 2,85 215,57 2,14

(6)

cd. tabeli 3

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 II 1273,52 4,15 21,33 1,41 268,13 4,82 220,66 3,99 331,13 3,30 III 1187,93 3,88 45,17 2,99 214,81 3,88 175,76 3,19 138,41 1,39 IV 640,70 2,10 23,27 1,54 96,09 1,74 56,93 1,04 60,67 0,61

V –413,56 –1,36 –10,77 –0,72 –44,50 –0,81 –74,47 –1,36 –208,43 –2,10 VI –790,67 –2,60 –26,82 –1,78 –144,31 –2,62 –156,95 –2,87 –202,05 –2,04 VII –741,50 –2,44 –18,00 –1,20 –184,12 –3,34 –171,79 –3,14 –158,81 –1,60 VIII –911,92 –3,00 –27,09 –1,80 –175,22 –3,18 –156,74 –2,86 –183,84 –1,85

IX –890,23 –2,92 –10,96 –0,73 –165,91 –3,00 –120,77 –2,20 –184,29 –1,85 X –182,12 –0,60 –11,42 –0,76 –18,40 –0,33 –2,12 –0,04 9,64 0,10 XI –188,93 –0,62 –1,05 –0,07 –42,97 –0,77 1,35 0,02 35,32 0,35 XII 152,20 0,49 2,96 0,19 1,98 0,04 69,91 1,26 146,68 1,46

R² 0,752 0,486 0,798 0,780 0,693

Tabela 4. Oceny wskaźników sezonowości zgonów kobiet na wybrane choroby układu krążenia na podstawie danych standaryzowanych w latach 2013-2015

a0 100 × 100 × 100 × 100 × 100 ×

I 10,60 3,16 4,93 0,78 13,52 4,13 12,19 3,47 14,85 2,80 II 15,87 4,73 9,26 1,47 18,64 5,70 16,46 4,68 21,49 4,06 III 14,83 4,42 20,68 3,27 14,88 4,55 13,17 3,74 9,38 1,77 IV 7,88 2,35 10,70 1,69 6,76 2,07 4,59 1,31 4,20 0,79 V –5,45 –1,62 –5,78 –0,91 –2,76 –0,84 –4,48 –1,27 –10,84 –2,05 VI –10,26 –3,06 –13,19 –2,09 –9,67 –2,96 –10,51 –2,99 –11,06 –2,09 VII –9,43 –2,81 –8,69 –1,38 –12,43 –3,80 –11,79 –3,35 –9,04 –1,71 VIII –11,65 –3,47 –12,86 –2,04 –11,94 –3,65 –10,96 –3,12 –10,69 –2,02 IX –11,16 –3,33 –4,96 –0,79 –11,40 –3,49 –8,98 –2,55 –11,70 –2,21

X –1,95 –0,58 –4,98 –0,79 –1,67 –0,51 –1,35 –0,38 –1,32 –0,25 XI –1,92 –0,57 1,48 0,23 –3,45 –1,06 –1,32 –0,37 –0,29 –0,05 XII 2,65 0,79 3,40 0,54 –0,48 –0,15 2,99 0,85 5,02 0,95

R² 0,795 0,527 0,827 0,772 0,654

Występują tu także statystycznie istotne różnice w sezonowości zgonów mężczyzn i kobiet (rys. 2, tabela 5). Na choroby układu krążenia istotnie więcej kobiet niż mężczyzn umiera w lutym i marcu, natomiast we wrześniu umiera z tej przyczyny więcej mężczyzn.

(7)

Rys. 2. Różnice wskaźników sezonowości zgonów mężczyzn i kobiet na choroby układu krążenia w Polsce w latach 2013-2015 (dane standaryzowane) Źródło: Na podstawie danych GUS [www 1].

Tabela 5. Różnice wskaźników sezonowości zgonów mężczyzn i kobiet na wybrane choroby układu krążenia na podstawie danych standaryzowanych w latach 2013-2015

Stała 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 I –0,33 –0,24 8,72 1,30 –2,38 –1,22 –1,35 –0,47 2,46 0,80 II –6,90 –4,97 0,89 0,13 –8,90 –4,57 –6,12 –2,13 –6,00 –1,94 III –3,37 –2,43 –14,59 –2,17 –3,77 –1,93 0,06 0,02 –3,96 –1,28 IV –1,99 –1,44 –10,62 –1,58 –2,97 –1,52 –2,87 –1,00 –1,43 –0,46

V 2,51 1,81 3,49 0,52 1,02 0,52 1,55 0,54 0,91 0,29 VI 2,99 2,15 1,58 0,24 4,62 2,37 5,55 1,93 0,06 0,02 VII 0,83 0,60 –7,23 –1,07 1,59 0,82 4,39 1,53 0,94 0,30 VIII 0,31 0,23 8,69 1,29 –0,92 –0,47 3,13 1,09 –2,51 –0,81 IX 3,48 2,51 4,89 0,73 5,22 2,68 –0,89 –0,31 4,58 1,48 X 0,62 0,44 10,71 1,59 2,03 1,04 –0,28 –0,10 2,15 0,70 XI –0,01 –0,01 –2,81 –0,42 –0,69 –0,36 –1,08 –0,38 –0,44 –0,14 XII 1,85 1,34 –3,71 –0,55 5,15 2,64 –2,08 –0,73 3,24 1,05

R² 0,653 0,373 0,659 0,350 0,294

Dla zgonów na chorobę nadciśnieniową wskaźniki sezonowości kształtują się w odmienny sposób. W populacji mężczyzn istotnie więcej zgonów z tej przyczyny zaobserwowano w styczniu (tabela 1), a istotnie mniej w lipcu i – tylko w obliczeniach na podstawie danych standaryzowanych – także w czerwcu (tabela 2). W tym przypadku również zaobserwowano rozbieżności pomiędzy

(8)

wynikami otrzymanymi na podstawie danych rzeczywistych i standaryzowanych w populacji kobiet, z podobnej jak poprzednio opisanej przyczyny (rys. 3). Sta- tystycznie istotna okazała się natomiast jedynie różnica wskaźników sezonowo- ści w marcu – w miesiącu tym umiera na chorobę nadciśnieniowa o blisko 15%

więcej kobiet niż mężczyzn (tabela 5, rys. 4).

Rys. 3. Wskaźniki sezonowości zgonów mężczyzn i kobiet na chorobę nadciśnieniową, otrzymane na podstawie danych rzeczywistych i standaryzowanych w Polsce w latach 2013-2015

Rys. 4. Różnice wskaźników sezonowości zgonów mężczyzn i kobiet na chorobę nadciśnieniową w Polsce w latach 2013-2015 (dane standaryzowane) Źródło: Na podstawie danych GUS [www 1].

Warto także zwrócić uwagę, iż w przypadku tej przyczyny zgonów niższe niż dla zgonów z powodu chorób układu krążenia są współczynniki determinacji R², co może świadczyć o mniejszej regularności wahań sezonowych.

Dla choroby niedokrwiennej serca zaobserwowano prawidłowości podobne, jak w sytuacji zgonów z powodu chorób układu krążenia ogółem. W populacji mężczyzn wyższe niż poziom trendu (tabela 1) lub poziom przeciętny (tabela 2) wskaźniki sezonowości odnotowano w miesiącach styczeń-marzec, niższe na-

(9)

sezonowości zgonów dla mężczyzn i kobiet (tabela 5, rys. 6). Więcej kobiet niż mężczyzn umiera z tej przyczyny w lutym i marcu, więcej mężczyzn natomiast w czerwcu, wrześniu i grudniu.

Rys. 5. Wskaźniki sezonowości zgonów mężczyzn na chorobę niedokrwienną serca, otrzymane na podstawie danych rzeczywistych i standaryzowanych w Polsce w latach 2013-2015

Rys. 6. Różnice wskaźników sezonowości zgonów mężczyzn i kobiet na chorobę niedokrwienną serca w Polsce w latach 2013-2015 (dane standaryzowane) Źródło: Na podstawie danych GUS [www 1].

(10)

Podobnie kształtują się wskaźniki sezonowości zgonów na choroby naczyń mózgowych. Więcej kobiet umiera z tej przyczyny w lutym, a więcej mężczyzn w czerwcu (tabela 5, rys. 8). Warto zauważyć, że w tym przypadku oceny otrzymane na podstawie danych rzeczywistych i standaryzowanych także w nie- wielkim stopniu różnią się od siebie (rys. 7).

Rys. 7. Wskaźniki sezonowości zgonów mężczyzn na chorobę naczyń mózgowych, otrzymane na podstawie danych rzeczywistych i standaryzowanych w Polsce w latach 2013-2015

Rys. 8. Różnice wskaźników sezonowości zgonów mężczyzn i kobiet na chorobę naczyń mózgowych w Polsce w latach 2013-2015 (dane standaryzowane) Źródło: Na podstawie danych GUS [www 1].

W przypadku zgonów na miażdżycę większą ich liczbę można zaobserwo- wać w styczniu, lutym i grudniu, mniejszą natomiast w okresie maj-wrzesień (rys. 9). Istotna różnica w tym względzie pomiędzy mężczyznami i kobietami wystąpiła w lutym (rys. 10, tabela 5), kiedy umiera z tej przyczyny więcej kobiet.

(11)

Rys. 9. Wskaźniki sezonowości zgonów mężczyzn na miażdżycę, otrzymane na podstawie danych rzeczywistych i standaryzowanych w Polsce w latach 2013-2015

Rys. 10. Różnice wskaźników sezonowości zgonów mężczyzn i kobiet na miażdżycę w Polsce w latach 2013-2015 (dane standaryzowane)

Podsumowując tę część opracowania, można stwierdzić, iż zgony z powodu chorób układu krążenia wykazują wyraźne wahania sezonowe. Mimo pewnych różnic we wszystkich przekrojach badania można zaobserwować ich wyższe natężenie w okresie styczeń-marzec, a mniejsze w okresie lipiec-wrzesień.

1.2. Analiza sezonowości zgonów na choroby układu oddechowego Przedmiotem rozważań tego punktu są zgony na choroby układu oddechowego ogółem oraz zgony na zapalenie płuc. Tabele 6 i 7 oraz rys. 11 i 12 pre- zentują wyniki badania otrzymane na podstawie danych rzeczywistych (tabela 6) i standaryzowanych (tabela 7). Obie przyczyny zgonów wykazują wyraźne wahania sezonowe – najwięcej zgonów z powodu chorób układu oddechowego, w tym także z powodu zapalenia płuc, występowało w badanym okresie w mie-

(12)

siącach styczeń-marzec, a najmniej we wrześniu, przy czym wskaźnik ten obli- czony na podstawie danych rzeczywistych (tabela 6) okazał się w populacji mężczyzn statystycznie nieistotny.

Tabela 6. Oceny parametrów funkcji trendu i wskaźników sezonowości zgonów mężczyzn i kobiet na choroby układu oddechowego, w tym na zapalenie płuc, na podstawie danych rzeczywistych w latach 2013-2015

Oceny

Mężczyźni Kobiety Choroby

układu oddechowego

t Zapalenie

płuc t Choroby układu oddechowego

t Zapalenie płuc t a0 1027,48 13,23 541,78 12,37 743,07 11,55 479,63 11,73 a1 0,99 0,27 2,06 0,98 3,61 1,18 2,53 1,30

I 339,98 2,78 202,46 2,94 271,88 2,69 169,07 2,63 II 353,31 2,90 190,15 2,77 366,33 3,63 232,07 3,62 III 411,87 3,40 215,76 3,16 433,04 4,31 276,91 4,34 IV 175,02 1,45 82,65 1,21 203,77 2,04 126,19 1,98 V –113,01 –0,94 –87,38 –1,28 –133,87 –1,34 –99,12 –1,56 VI –207,29 –1,72 –111,46 –1,64 –192,79 –1,93 –123,20 –1,94 VII –201,77 –1,67 –112,14 –1,65 –193,35 –1,94 –129,35 –2,04 VIII –215,66 –1,79 –110,97 –1,63 –195,03 –1,95 –119,62 –1,88 IX –264,60 –2,19 –136,63 –2,00 –238,97 –2,39 –153,13 –2,41 X –106,35 –0,88 –35,72 –0,52 –114,19 –1,14 –49,52 –0,78 XI –111,24 –0,91 –61,74 –0,90 –111,53 –1,11 –61,53 –0,96 XII –60,26 –0,49 –35,00 –0,51 –95,29 –0,94 –68,78 –1,07

R² 0,647 0,621 0,752 0,486

Tabela 7. Oceny wskaźników sezonowości zgonów mężczyzn i kobiet na choroby układu oddechowego, w tym na zapalenie płuc, na podstawie danych standaryzowanych w latach 2013-2015

Oceny

Mężczyźni Kobiety Choroby

układu oddechowego

t Zapalenie płuc t

Choroby układu oddechowego

t Zapalenie płuc t

a0 100 × 100 × 100 × 100 ×

I 31,16 3,12 33,16 3,13 31,16 3,03 29,94 2,91 II 32,68 3,27 30,65 2,89 42,13 4,10 40,96 3,98 III 38,55 3,85 34,96 3,30 50,65 4,93 49,68 4,82 IV 16,45 1,64 13,19 1,24 24,16 2,35 22,69 2,20 V –10,50 –1,05 –15,19 –1,43 –17,07 –1,66 –19,23 –1,87 VI –20,00 –2,00 –19,52 –1,84 –24,19 –2,35 –23,95 –2,33 VII –18,89 –1,89 –18,84 –1,78 –23,13 –2,25 –23,95 –2,33 VIII –20,53 –2,05 –19,01 –1,79 –23,67 –2,30 –22,60 –2,19 IX –24,89 –2,49 –22,61 –2,13 –27,94 –2,72 –27,41 –2,66 X –9,34 –0,93 –4,28 –0,40 –12,17 –1,18 –7,43 –0,72 XI –9,73 –0,97 –8,77 –0,83 –11,40 –1,11 –9,12 –0,89 XII –4,96 –0,50 –3,72 –0,35 –8,50 –0,83 –9,58 –0,93

R² 0,693 0,646 0,765 0,755

(13)

Rys. 11. Wskaźniki sezonowości zgonów mężczyzn i kobiet na choroby układu oddechowego, otrzymane na podstawie danych rzeczywistych

i standaryzowanych w Polsce w latach 2013-2015 Źródło: Na podstawie danych GUS [www 1].

Rys. 12. Wskaźniki sezonowości zgonów mężczyzn i kobiet na zapalenie płuc, otrzymane na podstawie danych rzeczywistych i standaryzowanych w Polsce w latach 2013-2015

Jak wspomniano, oszacowania na podstawie danych standaryzowanych po- zwalają na porównywanie wielkości wskaźników sezonowości w różnych populacjach. Okazuje się (rys. 13), iż zarówno na choroby układu oddechowego, jak i na zapalenie płuc w miesiącach luty-kwiecień umiera istotnie (α = 0,05) więcej kobiet niż mężczyzn (o ok. 12% więcej na choroby układu oddechowego i o 14%

więcej na zapalenie płuc).

(14)

Rys. 13. Różnice wskaźników sezonowości zgonów mężczyzn i kobiet na choroby układu oddechowego oraz zapalenie płuc w Polsce w latach 2013-2015 (dane standaryzowane)

Można również spostrzec, iż między ocenami wskaźników sezonowości otrzymanych na podstawie danych rzeczywistych i standaryzowanych występują pewne różnice, wyraźniej widoczne w przypadku zgonów z powodu zapalenia płuc.

1.3. Analiza sezonowości zgonów na choroby układu krążenia i układu oddechowego w mieście i na wsi

W tej części rozważań starano się odpowiedzieć na pytanie, czy istnieją znaczące różnice w sezonowości zgonów na choroby układu krążenia i choroby układu oddechowego pomiędzy miastem i wsią. Wyniki badania przedstawiono w tabelach 8 i 9 oraz na rys. 14-16.

Tabela 8. Oceny parametrów funkcji trendu i wskaźników sezonowości zgonów mężczyzn na choroby układów krążenia oraz oddechowego w mieście i na wsi na podstawie danych rzeczywistych w latach 2013-2015

Oceny

Miasto Wieś Choroby

układu krążenia

t

Choroby układu krążenia

t

1 2 3 4 5 6 7 8 9 a0 8309,21 44,30 1063,15 12,85 5962,27 40,20 707,40 12,02 a1 11,12 1,24 3,84 0,97 –0,81 –0,11 0,76 0,27

I 896,84 3,04 360,15 2,76 674,74 2,89 251,71 2,72 II 1069,01 3,64 460,59 3,55 823,03 3,54 259,05 2,81 III 1211,70 4,14 515,70 3,99 759,91 3,28 329,21 3,58 IV 538,17 1,84 192,41 1,49 509,72 2,21 186,38 2,03

V –385,39 –1,32 –176,82 –1,37 –220,40 –0,96 –70,06 –0,77 VI –762,08 –2,62 –250,27 –1,95 –512,98 –2,23 –149,81 –1,64 VII –746,34 –2,56 –250,31 –1,95 –576,52 –2,50 –144,81 –1,58

(15)

Tabela 9. Oceny wskaźników sezonowości zgonów mężczyzn na choroby układów krążenia oraz oddechowego w mieście i na wsi na podstawie danych standaryzowanych w latach 2013-2015

Oceny

Miasto Wieś Choroby

układu krążenia

t

Choroby układu krążenia

t

a0 100 × 100 × 100 × 100 ×

I 9,85 3,36 29,93 3,02 11,30 3,54 33,09 3,18 II 11,85 4,05 38,29 3,86 13,82 4,33 34,51 3,32 III 13,64 4,66 43,44 4,38 12,73 3,99 44,40 4,27 IV 5,88 2,01 16,07 1,62 8,46 2,65 25,60 2,46 V –4,72 –1,61 –15,99 –1,61 –3,68 –1,15 –9,11 –0,88 VI –9,03 –3,08 –22,37 –2,25 –8,66 –2,72 –20,90 –2,01 VII –8,66 –2,96 –21,60 –2,18 –9,59 –3,01 –19,44 –1,87 VIII –10,70 –3,66 –21,29 –2,15 –12,64 –3,96 –22,87 –2,20

IX –9,09 –3,11 –23,93 –2,41 –10,19 –3,20 –29,86 –2,87 X –1,42 –0,49 –8,56 –0,86 –2,01 –0,63 –13,76 –1,32 XI –1,86 –0,64 –8,81 –0,89 –1,99 –0,62 –12,95 –1,25 XII –1,86 –0,64 –8,81 –0,89 2,45 0,77 –8,70 –0,84

R² 0,793 0,729 0,792 0,730

Rys. 14. Wskaźniki sezonowości zgonów na choroby układu krążenia w mieście i na wsi, otrzymane na podstawie danych rzeczywistych i standaryzowanych w Polsce w latach 2013-2015

(16)

Rys. 15. Wskaźniki sezonowości zgonów na choroby układu oddechowego w mieście otrzymane na podstawie danych rzeczywistych i standaryzowanych w Polsce w latach 2013-2015

Rys. 16. Różnice wskaźników sezonowości zgonów ma choroby układów krążenia i oddechowego w mieście i na wsi w Polsce w latach 2013-2015

(dane standaryzowane) Źródło: Na podstawie danych GUS [www 1].

Jak się okazuje liczba zgonów na choroby układu krążenia jest istotnie wyższa na wsi w grudniu, podczas gdy liczba zgonów na choroby układu oddechowego jest istotnie wyższa na wsi w kwietniu i maju, w mieście natomiast w listopadzie (rys. 16).

Można spostrzec, że występują pewne różnice pomiędzy wynikami otrzymanymi na podstawie danych rzeczywistych i standaryzowanych (rys. 14 i 15), w szczególności w przypadku zgonów na choroby układu krążenia w mieście i na wsi oraz zgonów na choroby układu oddechowego w mieście, co wynika prawdopodobnie z niedoskonałości opisu tendencji rozwojowej tych zjawisk (dla danych rzeczywistych) za pomocą trendu liniowego. Tej wady pozbawione są wyniki oszacowania wskaźników sezonowości otrzymane na podstawie danych standaryzowanych.

(17)

Zaobserwowano znaczne różnice pomiędzy wskaźnikami sezonowości z omawianych przyczyn pomiędzy populacjami mężczyzn i kobiet, a także – w mniejszym stopniu – pomiędzy miastem i wsią. Otrzymane wyniki mogą być wykorzystane w profilaktyce omawianych chorób.

W wielu przypadkach wystąpiły rozbieżności pomiędzy wynikami obliczeń na podstawie danych rzeczywistych i danych standaryzowanych. Można przy- puszczać, że przyczyną wystąpienia tych różnic jest odbiegający od liniowości trend empirycznej liczby zgonów, który w przypadku danych standaryzowanych zostaje wyeliminowany bez potrzeby zakładania jego postaci funkcyjnej, w związku z tym oszacowane na tej podstawie wskaźniki sezonowości nie są obciążone błędem wynikającym z niedoskonałego dopasowania funkcji trendu do danych rzeczywistych. Świadczy to o potrzebie i korzyści stosowania standaryzacji danych demograficznych w szeregach czasowych.

Literatura

Cierniak-Piotrowska M., Marciniak G., Stańczak J. (2015), Statystyka zgonów i umieral- ności z powodu chorób układu krążenia [w:] Z. Strzelecki, J. Szymborski (red.), Zachorowalność i umieralność na choroby układu krążenia a sytuacja demogra- ficzna Polski, Rządowa Rada Ludnościowa, Warszawa, https://bip.stat.gov.pl/files/

gfx/bip/pl/zamowieniapubliczne/426/248/1/81_gp_rrl_2015_monografia_kardiolog iczna.pdf (dostęp: 21.09.2017).

Dyskusja po Sesji I. Prof. Zatoński (do autoryzacji) (2015) [w:] Z. Strzelecki, J. Szym- borski (red.), Zachorowalność i umieralność na choroby układu krążenia a sytua- cja demograficzna Polski, Rządowa Rada Ludnościowa, Warszawa.

GUS (2017), Rocznik demograficzny, Warszawa.

Kozłowska-Szczęsna T., Krawczyk B., Kuchcik M. (2004), Wpływ środowiska atmosfe- rycznego na zdrowie i samopoczucie człowieka, Polska Akademia Nauk, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyńskiego, Warszawa.

Mielecka-Kubień Z. (2006), Estimation of Seasonal Indices of Vital Processes Based on Standardized Data, „Przegląd Statystyczny”, nr 53(2), s. 68-85.

(18)

Wojtyniak B. (2015), Choroby układu krążenia jako priorytet zdrowia publicznego;

Polska, Europa [w:] Z. Strzelecki, J. Szymborski (red.), Zachorowalność i umie- ralność na choroby układu krążenia a sytuacja demograficzna Polski, Rządowa Rada Ludnościowa, Warszawa, https://bip.stat.gov.pl/files/gfx/bip/pl/zamowienia publiczne/426/248/1/81_gp_rrl_2015_monografia_kardiologiczna.pdf (dostęp: 21.09.

2017).

Wolanin A. (2013), Warunki meteorologiczne a zgony mieszkańców wsi na przykładzie gminy Jasienica Rosielna (województwo podkarpackie), „Medycyna Środowiskowa – Environmental Medicine”, vol. 16, nr 1, s. 28-34.

[www 1] http://demografia.stat.gov.pl/bazademografia/ (dostęp: 21.09.2017).

SEASONAL FLUCTUATIONS OF NUMBER OF DEATHS FOR CIRCULATORY AND RESPIRATORY SYSTEM DISEASES

IN POLAND IN 2013-2015

Summary: Number of deaths for circulatory and respiratory system diseases usually reveals significant seasonal fluctuations influenced by weather changes, but as the stand- ard of living increases, the amplitude of the fluctuations decreases. The phenomena were observed in highly developed countries like Germany or United States. The purpose of the study is determination of the seasonal fluctuations in the number of deaths for circulatory and respiratory system diseases in Poland. There was applied the method of stan- dardization of demographic time series proposed by the author, whose advantage is that it makes it possible comparison of the seasonal indices in different populations. It turned out that the number of deaths from the considered causes reveals distinct seasonal fluctuations differentiated, according to gender and urban-rural areas. Number of deaths for the both kinds of diseases intensifies from January to March and decreases from June to September. The results can be important in prevention of the considered diseases.

Keywords: seasonal changes, diseases of circulatory system, diseases of respiratory system.