Wyższe chrześcijańskie szkoły w pierwszych pieciu wiekach po narodzeniu Chrystusa Pana / napisał Maurycy Straszewski.

KUL| 1 09675 „

WYŻSZE

CHRZEŚCIJAŃSKIE SZKOŁY

W PIERWSZYCH PIĘCIU WIEKACH PO NARODZENIU CHRYSTUSA PANA

NAPISAŁ

DR. MAURYCY STRASZEWSKI ZW. PROF. FILOZOFII UNIW. JAGIEŁ.

KRAKÓW. DRUK W. L. ANCZYCA I SP. NAKŁAD AUTORA.

1901.

»

ii'

/

W PIERW SZY CH PIĘCIU W IEK A CH PO NAR. CHRYSTUSA ’.

Gdy w pierwszym wieku po narodzeniu Chrystusa Pana Boska Jeg o nauka w rzym skiem państw ie szerzyć się zaczęła, wówczas jej wyznawcy okazywali do pogańskiej ośw iaty w y­

raźną niechęć i nieufność. N aw et św. Paw eł nie wahał się prze­

strzegać chrześcijan przed tak zwaną filozofią pogan, Skoro zaś św. M arek do A leksandryi przybył i tu pierwszą chrześcijańską szkołę katechetów założył, to była ona z początku ogniskiem ruchu, skierowanego przeciwko pogańskim nabytkom ' grecko- rzym skiej umysłowości.

Prostaczkam i byli Chrystusa uczniowie, nieczuli na ze­

w nętrzną świetność i ogładę, która wobec nieskończenie wyż­

szych moralnych zadań człowieka dla nich żadnej nie posia­

dała wartości. Szkoła więc katechetów w A leksandryi m iała na celu tylko przysw ojenie głów nych zasad nowej nauki i m oralne udoskonalenie do najszczytniejszego podniesione ideału. Święty M arek do A leksandryi jed n ą tylko przyniósł z sobą księgę, tj.

swoją własną Ew angelię, która przez długie la ta była wyłączną nauczania podstaw ą, a każdy nauczający obowiązany był trzy ­ mać ją w ręce wobec uczniów; oprócz niej nauczano jeszcze tylko Składu Apostolskiego, liturgii i śpiewu kościelnego. Nadto nadał

1 U s tę p z d z ie ła p. t. „ U n iw e rsy te ty , ic h c y w iliz a c y jn e zn aczen ie w p rz e s z ło śc i i z a d a n ia p rz y s z ło śc i11.

1

— 2 ^—

św. M arek swoim uczniom przepisy, dotyczące wspólnego po­

życia i moralnegcj doskonalenia się; tak stał się założycielem pierwszych klasztornych urządzeń, z których wyrósł następnie osobny rodzaj wyższych chrześcijańskich szkół.

N auczanie odbywało się pierw otnie w A leksandryi tak samo ja k w Jerozolim ie pod św. Cyrylem. Uczniowie czyli k a te ­ chumeni gromadzili się w przedsionku kościoła, m ężczyźni i ko- ' biety osobno, a nauczyciel szedł m iędzy nich, przysw ajał im pierwsze zasady wiary i przygotow yw ał do przyjęcia pierwszych sakram entów. Taki stan rzeczy trw ał prawie do roku 179, to je s t do czasu, gdy św. P an ten objął kierownictw o aleksandryj­

skiej szkoły. Był to mąż wielkiej nauki i prawdziwie poryw a­

jącej wymowy; pierw otnie zwolennik stoickiej filozofii, zaczął pierw szy posługiwać się swoją dawną wiedzą i m ądrością, aby bronić i utrw alić swoją nową wiarę. Gdy św. P a n ten udał się jako apostoł do Indyj, podjął dalszą w tym samym kierunku pracę najznakom itszy jego uczeń Klem ens A leksandryjski; z nim rozpoczyna się chrześcijańsko-naukow y okres. Nie je s t to zaś wcale rzeczą przypadku, iż kolebką naukowego w chrześcijań­

stwie ruchu stała się właśnie A leksandrya. Tu, ja k powszechnie wiadomo, istniało jedno z głównych ognisk starożytnej oświaty, tu klasyczna wiedza i wschodnia mądrość po raz pierwszy wza­

jem nie przenikać się zaczęły, tu już Filo, Żyd, podejmował próby pogodzenia Starego Testam entu z grecką filozofią. Skoro więc na tym tak świetnie przysposobionym gruncie zaczęli do nauki C hrystusa garnąć się ju ż nietylko prostaczkowie, ale także uczeni, mówcy, myśliciele, to potrzeba było koniecznie stanąć na ich wysokości i przemówić do nich godną wielkiej oświaty mową.

W tym samym więc czasie, w którym Kościół w Małej Azyi walczył z herezyam i gnostyków , a w Rzym ie skupiał swoje siły, aby wytrwać w prześladow aniu i przeprowadzić silną we własnem łonie organizacyę, w tym samym czasie A leksandryi przypadła w udziale nauka. Tu chrześcijańscy nauczyciele za­

częli najwcześniej z wielką gorliwością zajm ować się całym ob­

szarem ówczesnej wiedzy, a szczególnie filozofii. Między nimi w pierwszym rzędzie stoi Klemens. U rodzony zdaje się w Ate-

nach, przeniknął do głębi współczesną umysłowość, w tajem ni­

czył się naw et w m isterya greckie. Doznawszy wszędzie tylko zawodów, przeszedł na łono nowej wiary. Dwanaście la t roz­

w ijał w A leksandryi obfitą w plony nauczycielską działalność.

Podczas prześladow ania chrześcijan za Septym a Sewera (202) usunął się jednak z widowni i przeniósł najpierw ej do K appa- docyi, później do Jerozolim y, gdzie znowu publiczną otworzył szkołę, w której, podobnie ja k w Aleksandryi, gorąca jego wiara i wszechstronna głęboka nauka, jasn y m etodyczny w ykład i wielka wymowa istnych dokazywały cudów. „Poniew aż S ło w o — pisze Klem ens w jednem z dzieł swoich — do nas z nieba zstąpiło, nie potrzeba nam więc już ludzkich szukać szkół, nie potrzeba wędrować do Aten, do Grecyi i do Jonii, aby się czegoś nau­

czyć. Jeżeli bowiem nauczycielem naszym je s t T e n , który wszystko świętą swoją napełnił mocą, zbawieniem i nauką, to jesteśm y już o wszystkiem pouczeni; dzięki Jem u są teraz wszędzie Ateny, wszędzie G recya“ K Czyż słowa te nie wska­

zują na ten wielki dziejowy zwrot, ja k i przygotow yw ał się dzięki chrześcijaństw u w całym systemie przyszłego nauczania?

Przew odnią myślą staje się zasada, którą ju ż Klem ens zupełnie jasno sformułował, tj. że chrześcijańska nauka zawiera w sobie najw yższą filozofię, co było przed nią, tj. Stary T esta­

m ent i grecka filozofia m ają się do niej tak, ja k się m ają części jednej praw dy do całości. W całej jednakże pełni ogarnął chrze­

ścijaństwo naukow y kierunek dzięki Orygenesowi. Oczywiście nie tu je s t miejsce, aby się szeroko rozwodzić nad działalnością tego nadzw yczajnego człowieka, w kilku jednakże słowach mu­

simy zwrócić uwagę na jeg o pracę jako chrześcijańskiego nau­

czyciela.

Syn w szechstronnie wykształconego reto ra a przytem chrze­

ścijanina, dojrzały ju ż od dziecka, objął Orygenes w 18 roku życia po Klem ensie ster szkoły katechetów w Aleksandryi, rów no­

cześnie zaś sam kształcił się dalej w helleńskich naukach i w fi­

lozofii, zależało mu bowiem, aby mógł na wszelkie, czy to

1 P o r. M ó h ler: Patrologie. I. B d. R e g e n s b u rg 1840. S tr. 437.

1*

— 4 ^—

przez pogan, ozy przez heretyków stawiane, pytania dawać wy­

czerpujące naukowe odpowiedzi; był więc naw et sam przez jakiś czas uczniem Ammoniusa, założyciela nowoplatońskiej filozofii.

W szkole, którą kierował, oddał H eraklasow i kurs przygotow aw ­ czy, zachowując wyłącznie dla siebie wyższe nauczanie. P rze­

chodził więc z uczniam i wszystkie działy ówczesnych nauk, p ro ­ wadząc ich stopniowo do chrześcijańskiej wiedzy. Dwadzieścia blizko la t rozw ijał tak ą działalność, a sława jego po całym ów­

czesnym rozeszła się świecie. G-dy mu w r. 231 skutkiem różnych in try g stanowisko nauczyciela w A leksandryi odjęto, przeniósł się do Cezarei i tu założył wyższą szkołę, której rozgłos za­

ćmił w krótce A leksandryę, stała się ona później wzorem dla w szystkich tego rodzaju chrześcijańskich szkół, dlatego nie od rzeczy będzie przytoczyć, ja k i był tam cały bieg studyów.

Naukę rozpoczynał zwykle Orygenes praktycznie, odzwy­

czajając swoich uczniów od wielu złych narowów, teoretycznie wpajał najpierw ej praw idła logiki, która „uczy wyróżniać praw dę od fałszu“, następnie przechodził do fizyki, która „uczy rozu­

mieć i podziwiać dzieła boże“, dalej do geom etryi, „która, dzięki swoim jasnym i nieulegającym w ątpieniu dowodom, jest ideałem nau k i“, potem nauczał astronomii, nauki „podnoszącej um ysły od ziemi ku n ieb u “, wreszcie przychodziła kolej na filo­

zofię, której nauczanie skupiało się w pew nych ostatecznych m oralnych wnioskach, to wszystko zaś służyło tylko jako przej­

ście do najw yższej z nauk o istnieniu i naturze B o g a 1. Uczniom swoim pozwalał Orygenes swobodnie wszystko czytać i szukać nauki o B ogu wszędzie, gdzie tylko chcieli, wskazując w końcu Pismo św., jako jedynie praw dziw e jej źródło. W jednym z li­

stów do św. G rzegorza Cudotwórcy pisze: „W szystkie nauki świeckie należy tak uprawiać, aby przyczyniały się do zrozu­

m ienia Pism a św., gdyż tak samo ja k filozofowie zwykle utrzy ­ m ują, że geom etry a, m uzyka, retoryka i astronom ia p rzy g o to ' wują nas do studyum filozofii, tak m y możemy powiedzieć,

1 P o r. Christian schools and scholars. L o n d o n 1867. Y ol. I, s tr. 12.

że filozofia dobrze nauczana przysposabia do poznania chrze- ścijaństw a“ l.

Oto program tych pierwszych wyższych chrześcijańskich szkół, z którego jasno wynika, iź nie było żadnej gałęzi ów­

czesnej wiedzy, któraby tam nie była upraw ianą. Duch jednak, ja k i w tych szkołach panował, wyróżniał je w sposób zasadni­

czy od współczesnych pogańskich. Te ostatnie nie posiadały żadnego ideału praw dy, któryby wszystkie przenikał usiłowania, brakło im przewodnich idei, dlatego nauczanie miało charakter czysto form alny i powierzchowny; na zew nętrzną stronę, na piękność formy w wysławianiu się głów ny był położony nacisk, a strona m oralna nie m iała właściwie o co się oprzeć: upra­

wiano wprawdzie filozofię, uważając ją za najlepszy dla duszy pokarm, ale umysły spragnione praw dy i oparcia, błąkały się tu bezradne wśród m nóstw a różnorodnych kierunków. W chrze- ścijańskiem natom iast nauczaniu wszystko było jed n ą najw yż­

szą przejęte ideą i do jednego skierowane celu, w którym n aj­

ogólniejsza teorya ściśle splatała się z praktyczną stroną i z prak- tycznem i zadaniam i życia. Ale ju ż A rystoteles zrobił uwagę, że wszelkie wyższe nauczanie opiera się na wiedzy poprzednio uzyskanej. Ponieważ więc klasyczną oświatą były przejęte umysły, które do chrześcijaństw a się garnęły, przynosiły ze sobą dawne poglądy i metody, które oczywiście tu dalsze znajdyw ały zastosowanie. Tak dokonywało się od trzeciego wieku począwszy stopniowe, wzajem ne przenikanie się chrze­

ścijańskiej nauki i klasycznej mądrości.

Pow stają coraz liczniej wyższe pryw atne szkoły, zakładane przez retorów i filozofów, którzy chrześcijańską przyjęli wiarę.

W tej samej np. Cezarei, gdzie przedtem nauczał Orygenes, zakłada tak ą szkołę św. Pamfiliusz. W ykształcony w sławnej szkole praw a w Berytus, poddawszy się po naw róceniu kierun­

kowi Pieriusa następcy Orygenesa w A leksandryi, osiadł potem w Cezarei i całe życie i m ajątek poświęcił swojej szkole. Zało­

żył wielką chrześcijańską bibliotekę, która liczyła przeszło

1 Tam że.

6 ^—

80000 dzieł, sam mnóstwo dzieł skopiował, a Pismo św. ro z ­ dawał każdemu, kto je tylko mieć zapragnął. W yszło też ze szkoły jeg o wielu chrześcijańskich uczonych, pisarzy i m ęczen­

ników. Podobną szkołę założył w Antyochii Lucyan, i tu Pismo św. i helleńska wiedza były głównymi nauczania przedm iotam i.

Na takie w zajem ne przenikanie się chrześcijaństw a i klasycyzmu w pływ ała korzystnie także i ta okoliczność, źe chrześcijanie i do pogańskich szkół chętnie się garnęli.

J u ż T ertulian w drugim wieku pisze, źe niemożliwą dla chrześcijanina je s t rzeczą być nauczycielem w pogańskiej szkole, ale nieraz zmuszony je s t uczęszczać do niej jako uczeń, inaczej bowiem nie nabędzie wiadomości, które są „kluczem do życiau, niechaj więc tam się uczy, wolno mu zaś odrzucić wszelkie pogańskie legendy i brednie. J a k wielką zaś wartość przyw ią­

zywali chrześcijanie w IY. wieku do klasycznej oświaty i świec­

kiego wyższego w ykształcenia, dowodzi tego najlepiej fakt, źe gdy Ju lia n A postata zam knął państwowe szkoły dla chrześcijan, a naw et zabronił im pryw atnie zajmować się naukam i i litera­

tu rą , to posypały się ze strony biskupów energiczne protesty piętnujące juliański edykt, jak o objaw okrutnej tyranii. Grzegorz z Nazyanzu wystąpił z całą potęgą swojej wymowy przeciw takiem u barbarzyństw u. „Cenię tylko nauki i literaturę — pisze — i nigdy nie pożałuję pracy, ja k ą im poświęciłem. Naukę stawiam nad wszystkie ziemskie bogactw a i nie znam nic na ziemi droż­

szego; zaiste praca umysłowa najwięcej zbliżoną je s t do nie­

biańskich rozkoszy i pragnień nieśm iertelności" 1. Z drugiej j e ­ dnak znowu strony praw dą jest, iż wszyscy chrześcijańscy pi­

sarze i Ojcowie Kościoła domagali się, aby świeckie nauczanie chrześcijańskie uwzględniało potrzeby. Św. Bazyli porównuje umysł ludzki do drzewa, które wydaje owoce i liście: „Owocem je s t praw da tylko w Piśmie św. zawarta, literatura zaś i sztuki piękne to liście, które zdobią i osłaniają prawdę. Mojżesz i D a­

niel pierwej pogańską przyswoili sobie wiedzę zanim ze świę- tem i zapoznali się naukami. U poetów i filozofów m nóstwo

1 Christian schools and scholars. Vol. I, str. 23.

znajdujem y myśli, które głęboko pow inny wryć się w nasze serca. Chrześcijanie m ając tak ciężkie do staczania walki, nie­

chaj zużytkow ują wszystko, co im tylko pomódz może a więc tak dobrze poezyę, ja k filozofię, retorykę i sztuki piękne. Po­

winni rozważać słońce praw dy odbijające się w falach ludzkich umysłów, a potem wznosić oczy ku górze i podziwiać jej świe­

tność w niebiosach. C hrześcijański uczeń powinien podobnym być do pszczoły, która miód na wszystkich zbiera kwiatach, oddzielając go jed n ak starannie od tru cizn y u ł. Podobne zupeł­

nie zdania w zastosowaniu do szukających m ądrości w ygłaszał ju ż Plato a naw et Cicero, a więc i pod tym względem kiero­

wali się chrześcijańscy myśliciele tylko miłością praw dy i pra­

gnieniem urzeczyw istnienia najw yższych m oralnych ideałów. Ze w zględu jednakże na nowe potrzeby chrześcijańskiego społe­

czeństw a przygotow uje się równocześnie także ncw y w chrze- ścijańskiem wyższem nauczaniu kierunek.

Podstaw ą organizacyi K ościoła byli ci, na których przeszła w ładza Apostołów i uczniów Chrystusowych, a więc biskupi i prezbiterzy. Od chwili zaś ja k Chrystus tym uczniom swoim powiedział, idźcie i nauczajcie, stało się nauczanie jednem z naj­

główniejszych zadań Kościoła. Chcąc nauczać, a przytem także spełniać cały szereg innych jeszcze wobec w iernych obowiąz­

ków, trzeba było mieć odpowiednio przysposobionych pracow ni­

ków. Ich kształcenia któż inny mógł się podejm ować jeżeli nie biskupi, jak o bezpośredni Apostołów następcy?; tem więcej, źe oni tylko mieli moc i władzę wyświęcania kleryków na kapła­

nów. Pow stają zatem powoli przy w szystkich biskupich stoli­

cach wyższe szkoły zawodowe. Ju ż aleksandryjska szkoła kate­

chetów była czemś w tym rodzaju; o niektórych innych przecho­

wały się także dosyć dokładne szczegóły; najwięcej oczywiście o takich, z których wyszli jacyś w późniejszem życiu sławni m ęczennicy lub uczeni chrześcijańscy. Z życia np. św. Ja n a Chryzostoma, k tóry był także uczniem retora Libaniosa, wiemy,

1 Św . B azy li: D e legendis Gentilium libris, w yd. G-aume’a t. n , s tr . 245 i dalsze.

— 8 ^—

iż kształcił się i do swego zawodu przygotow yw ał w semina- ryum biskupa A ntyochii Melecyusza; św. Cyryl uczył się w szkole swojego wuja, biskupa Teofila i t. d. Do takich zawodowych szkół biskupich przybyw a w krótce drugi typ szkół klasztornych.

Pierw sze początki klasztornego życia sięgają niewątpliwie czasów św. Marka, ale pełny jeg o rozwój rozpoczyna się w trze- ciem dopiero stuleciu. Różne zaś działały tutaj przyczyny. W ogóle należy pamiętać, źe skłonność do życia pustelniczego zdała od św iata i jego zgiełku wspólną je s t wszystkim wschodnim spo­

łeczeństwom. Ma ona niewątpliwie źródło swoje w usposobieniu człowieka południowe zamieszkującego kraje i we wpływie ota­

czającej go przyrody. Obok wielkiego w zmysłowych rozkoszach wyuzdania, spotykam y się tu często z niezwykłym dla idealnych celów zapałem i z siłą woli tak nieugiętą, iż w szelkie kruszy węzły, aby tylko swój ideał urzeczywistnić. W iadom o, iż rozwój życia pustelniczego najw iększe przybrał rozm iary w Indyach, dzięki właśnie tam tejszym przyrodniczym i społecznym stosun­

kom. Mamy również dowody, źe także w E gipcie od wieków było dobrze znane życie w zupełnem odosobnieniu i zdała od świata. W piśmie św. Starego Testam entu ciągle je s t mowa 0 pustelnikach i prorokach na puszczy przebyw ających. J e s t to więc objawem zupełnie zrozum iałym , iż właśnie w Egipcie — gdzie chrześcijaństwo szybko szerzyć się zaczęło, równocześnie zaś panowała wśród pogan wielka rozwiązłość w obyczajach 1 takie zepsucie, źe dla chrześcijanina było życie według prze­

pisów św. M arka wśród społeczeństwa z najw iększem i połączone tru d n o śc ia m i1 — źe w Egipcie, powtarzam y, zaczęła coraz większa liczba chrześcijan uciekać w odludne miejsca, aby zdała od zepsutego na wskroś pogańskiego społeczeństwa prowadzić życie, oddane wyłącznie modlitwie, rozm yślaniu i moralnem u doskonaleniu się. P rzykład dali św. Paulus i św. Antoni, za nimi poszli w krótce w ierni setkam i! Tak pow stały najdaw niejsze związki ascetów i pustelników, którym Pachom iusz pierwszą

1 D o w o d em te g o n a jlep iej z n a n y p o w sz e c h n ie fa k t d o b ro w o ln eg o o k alec zen ia się O ry g en esa, a b y ty lk o u n ik n ą ć p o k u s.

wielkie, źe już w połowie IV. wieku liczył jego klasztor 1500 zakonników, a siedem tysięcy przyjęło jego regułę po różnych innych miejscowościach.

Na zachód przeniósł klasztorne urządzenia A tanazy wraz z opisem życia św. A ntoniego, tu dopiero zaczyna się wielka m onachizmu historya, jego zaś rozwój rozstrzyga także, ja k zobaczym y później, o dalszych dziejowych losach wyższego nauczania.

Nie m ożna wątpić, źe nauczanie upraw iano ju ż w n a jsta r­

szych wschodnich klasztorach. Gdybyśm y naw et nie przyw iązy­

wali wagi do słów Theodoreta, który nazyw a klasztory ayxAaxTa.

Tyję oiAoaooiac, uważając, iż nazwy „filozofia11 użył tu w znaczeniu praktycznem , to jed n a k z różnych wzm ianek takich pisarzy ja k J a n Chryzostom , Grzegorz z N azyanzu, Bazyli i wielu innych jasno wynika, iż przy klasztorach istniały szkoły, w których nauczanie nie stało widocznie bardzo wysoko, ale przecież przy­

swajano młodzieży główne zasady chrześcijańskiej wiary i mo­

ralności przy zupełnem klasycznego pierw iastku wykluczeniu.

Św. J a n Chryzostom np. pisze, źe jeżeli rodzice nie m ają w po­

bliżu szkoły, w której upraw a świeckiej nauki byłaby połączona z nauką cnoty, to powinni na korzyść strony m oralnej poświęcić wykształcenie um ysłu i oddać synów do klasztornej szkoły:

„Jeżeli macie nauczyciela, który m ógłby przyjąć odpow iedzial­

ność za cnotę waszych dzieci, to daleki jestem od nakłaniania was, abyście w ybierali klasztor. Jeżeli jed n a k nie macie należy­

tego zabezpieczenia, to nie posyłajcie dzieci tam, gdzie pierwej nauczą się grzechu zanim nabędą wiedzy. W artość jej stosun­

kowo m ała, duszę zaś zgubią na zawsze. 0 cóż należy więcej dbać, o naukę, czy o duszę? Możecie połączyć obie korzyści, czyńcie to z całych sił, jeżeli nie wybieracie, co je s t cenniej­

szemu 1.

Słowa te dowodzą, źe ju ż w czwartym wieku istniały kla­

sztorne szkoły, w których nauczanie nie stało wprawdzie tak

1 Św. J a n C hryz. w y d . G au m e’a. T o m I. S tr. 115— 122.

— 10 ^—

wysoko ja k w świeckich, ale zabezpieczało przynajm niej młode dusze przed zepsuciem. Z tych oto szkół wyszła niechęć i zaczęła powoli szerzyć się naw et nienawiść do klasycznej oświaty, k tó ra z chwilą, gdy pogańska religia przestała być panującą, najszersze f ogarnęła koła i przybrała żywiołowego ruchu cechy. W arstw y oświecone, w ykształcone w szkołach retorów, przesiąknięte wy­

rafinowaną kulturą, długi czas chwieją się m iędzy chrześcijań­

stwem a klasycyzmem , nie mogą od razu tak świeżych wyzuć się wspomnień.

N iektórzy pisarze chrześcijańscy z końca czw artego wieku walczą coraz energiczniej przeciw pogańskim szkołom, odradzają w prost rodzicom posyłania synów do Aten, w yszydzają szkoły retorów , a k ry tykują bez litości całą ich mądrość na m arnej grze słów opartą. N aw et św. A ugustyn, jakkolw iek szczery kla­

sycznej umysłowości wielbiciel, przecież często mówi o niebez­

pieczeństwach, grożących młodzieży ze strony dawnego system u nauczania. Sam ich na sobie doświadczył! opisuje więc ciasnotę poglądów ówczesnych gram atyków i retorów , ich chciwość i okrutną wobec m łodzieży surowość. „Dla niejednego z nich — pisze — większą było zbrodnią wymówić słowo homo bez nale­

żytego akcentu aniżeli człowieka nienaw idzić41 *. J e s t niewątpliwie św. A ugustyn najw spanialszą postacią z całego okresu rozw ija­

jącego się i świat zwyciężającego chrześcijaństwa. W umyśle jego ja k we wspólnym ognisku zestrzelił się i skupił cały ośmio- wiekowy rozwój oświaty i ostateczny na rzecz chrześcijaństw a dokonał się przełom. Z poganina i zwolennika platonizmu, błą­

kając się wśród różnych kierunków filozofii, którym po kolei hołdował jakiś czas wyznawca m anicheizmu, w końcu zostaje chrześcijaninem , przynosząc na łono nowej wiary bogate życiowe doświadczenie, olbrzym ią wiedzę i znajom ość starożytnej um y­

słowości, nieugiętą, bo w walce ze samym sobą zahartow aną wolę, wreszcie najgorętszą miłość do chrześcijańskiego na świat poglądu, podsycaną głębokiem przeświadczeniem , że za chrze­

ścijaństwem niem a dla duszy spokoju, a dla ludzkości niema

odrodzenia się do nowego życia. J e s t przecież u A ugustyna jeszcze wielka cześć dla klasycznej oświaty, bo je s t zrozumienie jej treści przy stanowczem odrzuceniu zepsutej zewnętrznej formy. Powoli jednakże oddala się św. A ugustyn coraz więcej od klasycznych trądycyi, a w założonej przez niego szkole biskupiej w H ippo przew aża stanowczo duch klasztorny i niechęć do wszelkiego rodzaju świeckiej literatury.

Zupełnie podobny proces przeszedł także św. Hieronim.

I on w ykształcony w szkołach retorów lubował się za młodszych la t w pogańskim klasycyzmie, aż nareszcie raz miał sen, w którym zdawało mu się, że stanął na sądzie Bożym i usłyszał wyrok, źe on nie je s t Christianus ale Ciceronianus, przysiągł więc, że odtąd pogańskich autorów zupełnie nie będzie czytał, a odda się wyłącznie badaniu Pism a świętego. Nie wszystkie ale um ysły przechyliły się tak stanowczo na stronę nowej prawdy, wahanie się trw a jeszcze przez parę pokoleń. Taki np. poeta Ausoniusz był chrześcijaninem , a przecież czuł i m yślał ja k poganin, dla niego Bóg to jakaś czysta abstrakcya, to form alność i podatek, k tóry trzeba zapłacić nowemu rzeczy porządkowi. W ykw intny sybaryta płaszczy się przed cezarem, nazyw ając się jeg o kreaturą, jako pisarz na formie wszystko zasadza, zabaw ki myśli uważa za dzieła sztuki, a gdy mu przyjaciel przysyła 30 ostryg, układa na ten tem at kunsztow ny epigram , popisując się nim ja k arcy­

dziełem. Jeg o tow arzysz Symmachus, k tóry pozostał poganinem lepsze naw et robi wrażenie od tego chrześcijanina! Prośba Sym- m acha do cesarza G-racyana za starem i bogami, ułożona w chwili gdy boginię zwycięstwa usunięto z sali posiedzeń senatu, o ileż wznioślejsze robi wrażenie od wszystkich Ausoniusza wierszydeł.

A taki np. Sydoniusz czyż to nie oczywisty dowód, ja k trudno było tym umysłom nagiąć się do nowego rzeczy porządku.

W szak zostawszy biskupem musiał aż ślub składać, źe odtąd świecka u niego zamilknie muza, a będzie pisał wyłącznie tylko na cześć świętych. To też z żalem odzywa się do młodych:

„Używajcie młodości, rozkoszujcie się nad Horacym i Ciceronem, gdy starość nadejdzie będziecie musieli myśleć o zbawieniu,

— 12

a starych pogan w k ą t odrzucića. Pism a chrześcijan nie są mu dosyć w ykw intne, dobre tylko, aby uniknąć piekła.

Zaczynają więc mnożyć się usiłowania, aby w miejsce pogańskiej stw orzyć literaturę z chrześcijańską treścią, ale w niej dawna m aniera długo jeszcze przeważa, w listach pełno płaskich kom plementów, w mowach chełpliw a pokora, w poezyi bawienie się najśw iętszem i uczuciami i w prowadzanie świętych w miejsce dawnych m itologicznych bogów, jednak powoli przecież cały ruch umysłowy pogłębia się i uszlachetnia. Najpierwej upraszcza się form a: „Czegom się od uczonych i retorów nie nauczył, tego na ich sposób nie będę opowiadał — pisze P rosper w rozpraw ie De vita contemplativa — nie zawstydzę się, jeżeli m iłośnicy marnej g ry słów będą m oją prostą mową niemile dotknięciu 1. Dalej myśl chrześcijańska coraz skuteczniej walczy z przesądami i for­

mami starej kultury. W idocznem to np. u takiego Sal wiana:

je s t to ju ż zupełnie nowy człowiek, „ewangelia podniosła go wysoko ponad całą nędzę upadającego św iata, a przecież i on jeszcze w pismach swoich starej m aniery całkowicie zrzucić z siebie nie może. W szystkie te sprzeczności stąd właśnie po­

chodzą, iż ci ludzie kształcili się jeszcze w szkołach retorów.

Aż nareszcie na schyłku piątego wieku szkoły te giną, a wycho­

wanie klasztorne zaczyna i na Zachodzie stanowczo przeważać.

Z warstw ludowych przez chrześcijaństwo tak wysoko podnie­

sionych, odzywa się coraz gw ałtow niejsza nienawiść do dawnych bogów, którym w arstw y oświecone nie przestaw ały jeszcze w ci­

chości hołdować. W związku z tem stoi palenie dzieł i księgo­

zbiorów, niszczenie dawnych św iątyń i wogóle zabytków kla­

sycznej przeszłości. Na czele takiego ruchu widzimy w niejednem m iejscu zakonników, dla których cała ta klasyczna kultura przed­

staw ia się już jako dzieło szatana. W ym ow a kaznodziejska u jęta w ludową gwarę, bo dla ludu przeznaczona, staje się prostą a działającą siłą przekonania, nie zaś sztuką. Stilus scholasticus przez retorów upraw iany, rzadko gdzie odzywa się z kazalnicy,

1 G eo rg K .aufm ann: Rhetorenschulen u nd Klosterschulen. (F r. R a u m e r hi sto ris eh es T a sc łie n b u c h 4-te fo lg ę 10-ter J a h r g . L eipzig. 1869). S tr. 42.

miejsce zaś wyszukanych heksam etrów zastępuje śpiew Ambro- zyański, przejm ujący swoją siłą uczucia, a wielki swoją prostotą.

P raw dą jest, że cały ten ruch doprowadził do prostactw a w oby­

czajach, źe w ykw intne obejście i wyrafinowana kultura staw ała się coraz rzadszą, a przecieiź naturalnym był on objawem i spo­

łeczeństw u potrzebnym , jeżeli nowy porządek miał się napraw dę ustalić. .

W klasztorach dawna m etoda nauczania zanika; gram atyka i retoryka ustępują m iejsca ćwiczeniom ascetycznym i modlitwie.

K lasztor staje się istotnie pewnego rodzaju wyższą szkołą, mnisi uczniami w niej, a przełożony ich m istrzem i nauczycielem.

Pow staje więc zupełnie nowego rodzaju korporacya nauczająca, i tu chodzi o pogłębienie religijnego życia, ale nie pod względem teoretycznym ; nowa teorya, nowe ideały są i działają jako orga­

niczna całość, w niczem do dawnych niepodobne wierzeń, po­

trzeba je przecież w czyn wprowadzić i w życiu urzeczywistnić, w tym kierunku więc rozw ijają klasztory swoją działalność.

P otrzeba było jak b y ognistem żelazem dawne z organizm u społecznego wypalić narowy, wspomnienia i przyzw yczajenia.

W łaśnie w takim duchu rozw ija pełną energii pracę J a n Kas- syan, którego dzieła trafnie nazwano najstarszą życia i klasztornej w iedzy encyklopedyą. Pojm uje on klasztor zupełnie jako wy­

chowawczy zakład, w którym czczej i czysto form alnej kulturze retorów przeciwstawią myśl Bożą i um iejętność o Bogu. Oświad­

cza się więc K assyan stanowczo przeciwko wszelkiemu zajm o­

w aniu się starożytnym i autorami, idąc w tej m ierze zupełnie za zdaniem egipskiego opata Nestorosa, który do jednego z przy ­ jaciół Kassyana, niejakiego Grermanusa, gdy się tenże uskarżał

przed nim, iż go ciągle prześladuje wspomnienie dawnych bogów, w te odezwał się słowa: „czytaj tylko księgi święte z tą samą usilnością i gorliwością, z jak ą dawniej czytałeś pogan, a uwol­

nisz się od tych szkodliwych wpływów" 1. Jedynym przedm iotem nauczania w klasztorach była tylko religia i wiara chrześcijańska.

N auka dzieliła się według K assyana na dwa kursa: pierwszy

1 G. K a u fm a n n : Bhetorenschulen u nd Klosterschulen. S tr. 65.

— 14 ^-

praktyczny, obejm ujący naukę przepisów, drugi teoretyczny, pro­

wadzący do głębszego zrozum ienia prawd wiary i Pism a świętego.

Obok tak urządzonych klasztorów starał się każdy biskup o po­

siadanie szkoły przy swojej stolicy, która miała do kapłańskiego przygotow yw ać zawodu; w nich przew ażył także od czasów św. Euzebiusza z Yercełli, a szczególnie od czasów św. A ugu­

styna duch zupełnie klasztorny. Tu biskup był m istrzem i nau­

czycielem , a św. Cezaryusz powiada, źe wszystkiego m ożna się spodziewać tylko po klasztornej karności i po serdecznym, pouf­

nym stosunku ucznia z nauczycielem. M etoda nauczania żadnej tu nie odgrywa roli, a pierw iastek rozumowy z zupełnem spotyka się zaniedbaniem .

Pow tarzają się wprawdzie tu i ówdzie usiłowania, aby dawne szkoły retorów przekształcić na rodzaj nowych teologicznych akadem ij. Taki np. opat Pom erius urządza w Lyonie retoryczne odczyty i ćwiczenia w związku z teologicznem nauczaniem, coś podobnego próbuje także K laudianus M amertus w Vienne.

Ale były to tylko ja k b y początki jakichś chrześcijańskich uni­

wersytetów, do stałych urządzeń nie przyszło, interes teologiczno- naukow y schodzi zupełnie n a drugi plan, w tych zaś w arunkach trzeba przyznać, iż całemu dalszemu rozwojowi um iejętności kościelnych poważne zaczęły grozić niebezpieczeństwa. Z jednej ostateczności ruch um ysłowy przeszedł w drugą. Od wykształ­

cenia form alnego w szkołach retorów, uwzględniającego tylko rozum owanie i mówienie, przerzucono się na stronę moralno- ascetyczną, o ćwiczeniu zaś rozum u zapomniano prawie całko­

wicie. To też znać ju ż w szóstem stuleciu, źe chrześcijańscy kapłani oduczyli się porządnego m yślenia, dawna wspaniała twórczość na polu teologii słabnie, a z nią i ruch literacki zm niej­

sza się coraz bardziej, i byłoby może przyszło do zupełnego w ygaśnięcia wszelkiej oświaty, gdyby nie korporacya, która stała się istną arką przym ierza między nowemi a dawnemi laty.

Na początku szóstego stulecia przedstaw ia się nam stan wyższego nauczania w następujący sposób. Daw na m etoda, owoc dyalektyczno-retorycznego stopnia rozw oju ludzkiej umysłowości, przeżyła się całkowicie. Szkoły retorów ju ż istnieć przestawały,

* • ? /• /

*

4''

natom iast rozpow szechniły się wszędzie szkoły klasztorne i se- m inarya biskupie; dla świeckich był przystęp do jednych i do drugich możliwy, tam więc garnął się każdy szukaj ący nauki, inna bowiem szkoła i inny nauczyciel, nie duchowny był już wówczas rzadkością. Tu i ówdzie zaczęły także powstawać pry­

w atne szkoły, zakładane przez księży i zakonników, ale te skut­

kiem powszechnego zam ętu i ciągłych w ojen i napadów, nie utrzym yw ały się zwykle długo, na wszelki sposób do walki z nawałą ciem noty i barbarzyństw a one w ystarczyć nie mogły, do tego potrzeba było organizacyi i w spółdziałania wielu za­

kładów w edług jednej prowadzonych metody. Otóż takiej no­

wej m etody nauczania brakowało. Chrześcijaństwo wskazywało znakom ite środki do m oralnego doskonalenia się, ale w nau­

czaniu i w przysw ajaniu wiedzy nie miało jeszcze czem zastąpić starych dyalektyczno-retorycznyeh praktyk. K assyan w tym kie­

runku ta k ie nowej nie stw orzył m etody; wkrótce też okazuje się u zakonników i księży brak w yrobienia w myśleniu, brak wszelkich system atycznych wiadomości i daleko posunięte wszel­

kiej wiedzy lekceważenie. Nowe germ ańskie dwory sprzyjały wprawdzie rzym skiej oświacie, była im ona nieraz naw et poży­

teczną, ale przecież dla jej podtrzym ania nie robiły nic, zazdrosne o cywilizacyjną wyższość zwyciężonych. N auki teologiczne, ja k długo tylko mogą korzystają, z m etodycznego przysposobienia umysłów w szkołach retorów, ale w końcu wszystko ustaje, tak, że chcąc nawiązać jakikolw iek węzeł przeszłości z przyszłością, należało koniecznie powrócić do dawnej harm onii nauki świec­

kiej z kościelną, iilozofii z teologią i ratow ać z przeszłości, co się tylko dało, aby później jakąś nową dla oświaty przygotow ać przyszłość.

Na takiem stanowisku staje Kassiodor, ostatni z długiego szeregu rzym skich konsulów, a pierwszy siewca średniowiecznej kultury. Po śmierci króla Teodoryka, którego był ministrem, zakłada K assiodor nowego rodzaju klasztor, Vivarium, pod Squil- laci w tak zwanej Bruccyi. Tu grom adzi bogatą bibliotekę i na­

kreśla cały m etodyczny plan studyów, w którym świecka i ko­

ścielna nauka najzupełniej ze sobą się łączą. Jeg o dzieła o nau­

— 16 ^—

czaniu Pism a św. i o siedmiu sztukach wyzwolonych zaw ierają program tej nowej nauki. Tak przekazał K assiodor resztki nau­

kowości najbliższym w coraz większą ciem notę zanurzającym się pokoleniom. W praw dzie własne dzieło K assiodora nie u trz y ­ mało się długo, ale cały jeg o plan studyów, jeg o m etodę, tra- dycyę przejął żywcem właśnie wówczas pow stały zakon św.

B enedykta, którego reguła nie zabrania zakonnikom naukowej działalności i pozwala przyjm ować dzieci i młodzież na naukę.

Dziwnem zaiste zrządzeniem Opatrzności, w tym samym roku, w którym Justy n ian zam yka szkoły ateńskie, tj. w r. 529, pow staje zakon Benedyktynów . S tara oświata, która tam na W schodzie w najśw ietniejszem niegdyś ognisku tj. w A tenach długowieczny zakończyła żywot, równocześnie w tym samym roku, jakby dla zaznaczenia nieprzerw anej łączności, na Za­

chodzie, ja k feniks, z własnych odradza się popiołów.

Może w tych samych chwilach, w których ostatni ateńscy filozofowie z boleścią i z goryczą w sercu przechodzili bram y odwiecznej stolicy muz, aby podążyć na daleki W schód, przy­

stępow ał św. Benedykt, pełen natchnień proroczych do dzieła, które miało zanieść na najdalszy znowu Zachód słowo Boże wraz z wszystkimi nabytkam i starej oświaty! I znowu kiedyś po paru wiekach ta praca Benedyktynów na Zachodzie i te ziarna zaniesione n a daleki W schód przez ostatnich filozofów miały się złączyć z sobą i wydać obfite, a dla ludzkości tak dobroczynne, plony.

Tegoż samego autora

ważniejsze dzieła i prace naukowe ogłoszone drukiem:-

1. J a n Ś n iad eck i. J e g o sta n o w isk o w dziejach o św ia ty i filozofii ■ W y d a n ie A kadem ii U m iejętn o ści w K rak o w ie. 1875. ^ 2. J ó z e f K re m e r i K arol L ibelt. W sp o m n ie n ie p o śm ie rtn e . (O sobr

z Przeglądu Polskiego) w K rakow ie. 1875.

3. O zad an iach i s ta n o w is k u filozofii w obec d z isie jsz e j u m ie ję tn e j W y d a n ie d ru g ie p o p ra w io n e i d o d an iem u w a g i o b jaśn ień u zu p e łn io n e . W K rak o w ie. 1877.

4. F ilozofia S p in o zy i d z is ie jsz y p a n teizm . (O sobne odbicie z Biblioteki W arszawskiej). W a rsz a w a . 1877.

5. U w agi n ad filozofią S tu a rta Milla i n ad w sp ó łczesn y m em piryzm em an g ie lsk im . (O sobne odbicie z R o z p ra w A k ad em ii U m ie ję tn o śc i). W K ra ­ kow ie. 1877.

fi. L a p sy ch o lo g ie e st-e lle u n e scien ce? (R ev u e p b ilosopM que IV). P a ris . 1877.

7. H e rb a rt s a vie e t s a p h ilo so p h ie d ’a p re s des p u b licatio n s re c e n te s.

(R ev u e p liilo so p b iq u e V II). P a ris. 1879.

8. C h a ra k te r. S tu d y u m z d zied z in y p sy c h o lo g ii, e ty k i i p ed ag o g ii. („E n- c y k lo p e d y a w y c h o w a w c z a 11 II.). W a rs z a w a . 1882.

9. P o w sta n ie i ro zw ó j p esy m izm u w In d y ach . K rak ó w . 188ł.

10. O xford i C am bridge. W K rak o w ie. 1885.

11. O ber die E n tw ick elu n g d er p h ilo so p h isc h e n Ideen bei den In d e m u nd C h in e se n . W ie n . 1887. A lfred H d ld e r (S e p a ra ta b d ru c k a u s d en B erich- te n d es V Il- te n in te rn a tio n a le n O rie n ta liste n c o n g re sse s ).

12. D zieje filozofii w z a ry s ie . T om I. O gó ln y w stę p do dziejów' filozofii i dzieje filozofii n a W sch o d zie. W K rak o w ie. 1894.

13. O ber die B ed eu tu n g d er F o rs c h u n g e n a u f dem G ebiete d er O rien tali- sc h e n P h ilo so p h ie fiir das V e rs ta n d n iss d er g esch ich tlich en E n tw ick e­

lu n g d er P h ilo so p h ie im A llgem einen. E in V o rtra g . W ie n u. L eipzig.

W . B rau m iiller. 1895.

14. O filozofii i filozoficznych n a u k a c h . K rak ó w . 1900.

15. Id een z u r P h ilo so p h ie d er G esch ich te d er P h ilo so p h ie . E in V o rtra g . W ie n u. L eipzig. W . B rau m iiller. 1900.

16. W d ru k u o b sz e rn e dzieło: U n iw e rsy te ty ich c y w ilizacy jn e zn aczen ie w p rz e s z ło śc i i z a d a n ia p rz y s z ło śc i.

17. A dolf H a rn a c k o isto cie c h rz e ś c ija ń s tw a . K ry ty c z n y p rz y c z y n e k do p sy ch o lo g ii w sp ó łczesn eg o p ro te s ta n c k ie g o racy o n a liz m u . W K ra k o ­ w ie. 1901.

18. S p ra w a c h iń s k a w św ie tle filozofii d ziejó w i e ty k i. W K ra k o w ie 1901.

W sz y stk ie n in ie jsz e dzieła i p ra c e o ile nie s ą w y c z e rp a n e n ab y ć m o żn a w k się g a rn i S półki W y d aw n iczej P o ls k ie j w K rak o w ie.