RECENZJE
szczeg ó ln e u zn a n ie, ja k im da rzy ł R o u ssea u p o lsk ie se jm ik i ja k o p rzeja w d em ok racji b ezp o śred n iej. P o stu lo w a ł n a w e t ic h rozw ój p oprzez w sk r z e sz e n ie za n ik a ją cy ch ju ż se jm ik ó w rela c y jn y ch . N iezg o d n o ść tej m y ś li z k o n cep cja m i W ielh o rsk ieg o w y n ik a ła p rzed e w sz y stk im z prób p rzy sto so w a n ia p o lsk ich in s ty tu c ji u stro jo w y ch do te o r ii u m o w y sp o łeczn ej. U z n a w a ł R o u ssea u k on ieczn ość s tw o rzen ia sp ra w n ej w ła d z y w y k o n a w czej, choć p rop on ow an e p rzez n ieg o refo rm y n ie są dop racow an e.
N ie z w y k le słu sz n ie w y p u n k to w a ł M ich alsk i ta k zn a m ien n e d la R o u ssea u ze sp o le n ie d em ok ratyzm u i k o n serw a ty zm u , k tóre dop row ad ziło do te g o , że w ie lk i m y ś lic ie l O św ie c e n ia sta n ą ł n ie ś w ia d o m ie w a n ty refo rm a to rsk im i k o n se r w a ty w n y m ob o zie R zeczy p o sp o litej, a je g o te o r ie o w o co w a ły p óźn iej (co w ie lo k r o tn ie p od k reśla a u to r w sto su n k u do W ielh orsk iego) w ty m w ła śn ie n u r c ie p o lsk iej m y ś li p o lity cz
n ej. W sp ółb rzm ien ie z p o w szech n ą o p in ią szla ch eck ą w y r a ź n e je s t ta k że w cela ch , k tó re R o u ssea u s ta w ia p a ń stw u (za p ew n ien ie w o ln o ści, d o sta tk u , sp r a w ie d liw o śc i p rzy iz o la cjo n izm ie i p a sy w n e j p o lity c e zagran icznej p a ń stw a ). W id ać to ró w n ież w n ie c h ę c i do p ostęp u c y w iliz a c y jn e g o i w sz e lk ic h g w a łto w n y c h zm ian .
P raca M ich a lsk ieg o je s t, n a co w sk a z u je ty tu ł, z e sta w ie n ie m p o g lą d ó w R o u ssea u i sa rm a ck ich r ep u b lik a n ó w , k tó r y c h p r zed sta w icielem je s t W ielh orsk i. A u tor pró
b u je w sk a za ć p u n k ty w sp ó ln e i sp orn e, zap rezen tow ać k o n cep cje R ou sseau , a z d ru
g iej stro n y o k r e ślić ja k o d b iera ło czy te ż m o g ło j e od b ierać sp o łe c z e ń stw o szla ch ec
k ie, p rzy założen iu , że w iz ja P o lsk i w „U w a g a ch ” n ie o d b ieg a ła n a d m iern ie od te j, którą sob ie w y tw o rzy ło . J e ś li p rzy jm iem y , że o b ie te w iz je s ta ły s ię rz e c z y w isty m e le m e n te m sp ołeczn ej św ia d o m o ści, b ard ziej in te r e su ją c e od b a d a n ia zgodności z rze c z y w isto śc ią w y d a je się ze sta w ie n ie ich ze sobą. I to w ła śn ie z e s ta w ie n ie je s t n a jw ię k s z ą w a rto ścią p racy M ich alsk iego. Ż ałow ać ty lk o w y p a d a , że a u tor o g ra n i
czy ł się do p orów n ań R o u ssea u — W ielh orsk i, a n ie ro zszerzy ł s w o ic h bardzo c ie k a w y c h d ociek ań n a w ię k sz ą gru p ę „sarm ack ich r e p u b lik a n ó w ”, k tó ry ch W ielh or
sk i b y ł ty lk o p rzed sta w icielem . T ak ie szersze ro zw a ża n ia u m o ż liw iły b y m oże w y j
śc ie poza p ła szczy zn ę fo rm a ln o -p ra w n ą , ta k ja k su g eru je to a u to r rozd ziałem IV („O byczaje, p a trio ty zm , e d u k a cja ”).
Id ą c ty m tropem , prosić m ożn a autora o ro z w in ię c ie m a r g in a ln ie p o tra k to w a nego p rob lem u recep cji „ U w a g ” n a gru n cie p o lsk im (np. p o lem ik a w sp r a w ie s e j
m ik ó w m ięd zy k ró lem a str o n n ic tw e m p a trio ty czn y m — s. 51, czy n a jo ry g in a ln iejsza w e d le M ich a lsk ieg o m y ś l R o u ssea u w „ U w a g a ch ” — o ro li m iło śc i o jczy zn y i n a rod ow ego ch arak teru P o la k ó w w c za sie n ie w o li — s. 76 n.). W y czy ta ć te ż m ożna z p racy M ich a lsk ieg o p y ta n ie, w ja k im sto p n iu k o n cep cje teo r e ty c z n e R o u ssea u zn a la zły od b icie w ty m , co w s w y c h id each p ra w o d a w czy ch p ró b o w a ł rea lizo w a ć.
P o d o b n e p y ta n ia podnoszą w a lo r y k sią żk i i o tw iera ją n o w e p e r sp e k ty w y w b a d an iu p o lsk ich zw ią zk ó w R ou sseau . M ożna m ieć n a d z ie ję , że au tor, k tó ry n a w ią z a ł do p o stu la tu В. В а с z к i, p o d jęcia „na n o w o p a sjo n u ją ceg o w sw e j p a ra d o k sa ln o ści p rob lem u p rzygod y p o lity czn ej J a n a J a k u b a z tra d y cją sa rm a ck ą ” 3 b ęd zie k o n ty n u o w a ł zaw arte w n iej ro zw a ża n ia .
A n n a K am ola
P e te r B r o c k , P olish R e v o lu tio n a ry P opulism . A S tu d y in A grarian S ocialist T h ou gh t fro m th e 1830s to th e 1850s, U n iv e r sity o f Toronto P ress. T oronto a n d B u ffa lo 1977, s. V III, 125.
P e te r B r o c k , h isto ry k d a w n iej b r y ty jsk i, a le od la t o sia d ły w K a n a d zie, n a le ż y do tej n ie lic z n e j grom ad k i b ad aczy, k tórzy n ie ty lk o za jm u ją się d zieja m i n a
* В . В а с z к o , Rousseau — sam otność i w spóln ota, W a rsz a w a 11X4, · . 693 n .
>1
R E C E N Z J E
szego n arod u i p a ń stw a , lecz o p a n o w a li języ k p o lsk i i są dobrze zo rie n to w a n i w d a w n iejszej i n a jn o w szej h isto rio g ra fii p o lsk iej. P o w a żn y i sta le r osn ący dorobek B rocka o b ejm u je przede w sz y stk im rozp raw y z d ziejó w ru ch ó w p o lity czn y ch i id e o w y c h P o lsk i, C zech i S ło w a c ji w X I X stu leciu . Z naczące m ie jsc e zajm u ją w n im stu d ia p o św ięco n e p o lsk iem u so c ja liz m o w i u top ijn em u , w ty m ró w n ież b a r
dzo po ży teczn y to m źródeł „G eneza L u d u P o lsk ieg o w A n g lii” (L ondyn 1962). N a j
n o w sza jeg o k sią żk a , w y d a n a jak o 15 to m sery jn ej p u b lik a cji C entre fo r R u ssia n and E ast E uropean S tu d ies u n iw e r sy te tu w T oronto, jest p o d su m o w a n iem d o ty ch cza so w y c h badań, w ty m w ła sn y c h au tora, n ad id eo lo g ią i d zieja m i o rg a n iza cy jn y m i p o lsk ieg o agrarnego so cja lizm u u to p ijn eg o , a ró w n o cześn ie próbą p o p u la ry za cji tej te m a ty k i w śró d c z y te ln ik ó w a n g lo sa sk ich . Tej fu n k c ji p o p u la ry za cy jn ej od p ow iad a ró w n ież k sz ta łt zew n ętrzn y k sią żk i, sto su n k o w o szczupła ob jętość, u m ieszczen ie p rzy p isó w n a k oń cu tom u (tam ró w n ież p rzen iesio n e zo sta ły u w a g i polem iczn e), form a w y k ła d u , o b jaśn iająca ró w n ież w p rosty sposób p o d sta w o w e fa k ty z d ziejó w P o lsk i doby m ięd zy p o w sta n io w ej, a zw ła szcza z d ziejó w W ielk iej E m igracji.
S y n tety czn a ta praca oparta jest p rzed e w szy stk im n a k r y ty c z n ie w y k o r z y sta n y m dorobku h isto rio g ra fii p olsk iej i ob cej, a le te ż n a źród łach d ru k o w a n y ch i, w m n iejszej m ierze, d ok u m en tach oraz k o resp o n d en cji ze zb iorów B ib lio te k i P o l
sk iej w P aryżu , ta m tejszeg o M uzeum A d am a M ick iew icza , B ib lio te k i C zartorysk ich w K ra k o w ie oraz H arrow b y M an u scrip ts w S an d on H a ll w W ielk iej B ry ta n ii. K o n stru k cja k sią żk i jest p rzejrzysta, choć w ielo cz ło n o w a . P o k ró tk im w stę p ie id zie część zasad n icza, złożona z d w u stro n ico w eg o „P rologu ” i tr z e c h ro zd zia łó w , k o lejn o o m a w ia ją cy ch em ig ra cy jn e tło i g en ezę G rom ad L u d u P o lsk ie g o oraz d zieje m y śli i za b ieg ó w p o lsk ich so c ja lis tó w u to p ijn y ch na w y c h o d ź stw ie i w k ra ju („The B irth o f R e v o lu tio n a ry P o p u lism ”, „P o lish N arod n ik s in E x ile ”, „ P o lish N arod n ik s at H o m e” — te n rozd ział d zieli się jeszcze na pięć części). Z am yk ają pracę: su m u jący
„E pilog”, dosyć ob szern e przyp isy, w y b ra n a , a le r ep rezen ta ty w n a b ib lio g ra fia oraz sk o ro w id z o rgan izacji, im ion i problem ów .
W rozd ziale I zn alazła się k rótk a ch a ra k tery sty k a p o lity czn a i id eo w a e m i
g ra cji p olistop ad ow ej w p ierw szy ch jej latach . S zczeg ó ło w iej p rzed sta w io n o Ogół L on d y ń sk i, w y o d ręb n io n ą zeń ra d y k a ln ą G m in ę L ondyn, o k o liczn o ści w y o k r ę to w a - n ia się żo łn ierzy p o lsk ich w y sła n y c h z P ru s do A m ery k i w P o rtsm o u th z p ocząt
k iem 1834 r. oraz w a lk ę stro n n ictw i grup p o lity czn y ch w y c h o d ź stw a o w p ły w na n ich , zak oń czon ą u tw o rzen iem 30 paźd ziern ik a 1835 r. G rom ady G rudziąż. B rock w y o d ręb n ia w p ierw szy ch la ta ch w y g n a n ia trzy g łó w n e obozy p o lity c z n e W ielkiej E m igracji: k o n serw a ty w n y ks. A .J. C zartorysk iego, u m ia rk o w a n ie-d em o k ra ty czn y z L e le w e le m i gen. D w ern ick im oraz lew ic o w o -d e m o k r a ty c z n y z T o w a rzy stw em D em o k ra ty czn y m P olsk im . S zk od a ch yb a, ze w zg lęd u n a cz y te ln ik a an g lo sa sk ieg o , iż n ie za zn a czy ł on, że w p ra w d zie na w y c h o d ź stw ie stro n n ictw o ks. A d am a tw o rzyło p ra w icę, to jed n ak w sto su n k u do k ra jo w y ch śro d o w isk k o n serw a ty w n y ch , o cen ia n e być m u si jako ug ru p o w a n ie lib era ln e. D obrze zn ając u sta le n ia S. M i k o s a co do rzeczy w isteg o sk ła d u sp o łeczn eg o i śro d o w isk o w eg o e m ig ra n tó w p o l
sk ic h z P ortsm ou th chyba za s iln ie au tor tej pracy pod k reśla ich ch ło p sk ie po
ch od zen ie. W is to c ie rzeèzy b y li to za w o d o w i p o d o ficero w ie i żo łn ierze, z k tórych w ięk szo ść zerw a ła ju ż w ię z y ze sp o łeczn o ścią ch łopską, zresztą n ie ty lk o z n iej się w y w o d zą c. A je ż e li p o zo sta w a li przed 1831 r. w ja k ich ś b liższy ch k o n ta k ta ch ze śro
d o w isk a m i c y w iln y m i, b y ły to raczej k ręg i d rob n om ieszczań sk ie i p le b e jsk ie , g łó w n ie w a rsza w sk ie.
R ozd ział II za w iera zarys id e o lo g ii i p rogram u sp o łeczn eg o p o lsk ich so cja listó w u to p ijn y ch na w y c h o d ź stw ie od 1835 r. po la ta p ięćd ziesią te. S ch a ra k tery zo w a n y z o sta ł przed e w sz y stk im sy ste m id e o w y G rom ad L u d u P o lsk ieg o , w ty m i ich po
le m ik i z T o w a rzy stw em D em ok ratyczn ym . B rock p rzed sta w ił te ż p ogląd y k a b ety sty
R E C E N Z J E
363
L u d w ik a K ró lik o w sk ieg o , fu r ie r y sty C zyń sk iego, w ię c e j zw ła szcza u w a g i p o św ię c a ją c m y ś li A d am a M ick iew icza , szczeg ó ln ie z cza su W iosny L u d ó w . Z am yk ają te n rozd ział k ró tk ie (w y d a je s ię , że zb yt k ró tk ie) u w a g i o k o n cep cja ch so c ja ln y c h — p rzesu n ięty ch n a le w o — C en tra liza cji lo n d y ń sk iej T D P (w której a u to r d ostrzega przed e w sz y stk im W orcella) i G rom ady R ew o lu cy jn ej L on d yn L u d u P o lsk ieg o . Z w ię ź le p okazane z o sta ły filia c je o b ce k o n cep cji p o lsk ich e m ig r a c y jn y c h s o c ja listó w u to p ijn y ch , k tó ry m jed n a k n ie od m ów ion o o ry g in a ln y ch i s a m o d z ie ln y c h u zu p eł
n ie ń w ty c h częścia ch ic h p o g lą d ó w , k tó re r z e c z y w iśc ie b y ły r e z u lta te m w ła sn y c h o b serw a cji i p rzem yśleń .
W n a jo b szern iejszy m , d w ak roć w ię k sz y m od p o zo sta ły ch , r o zd zia le III B rock za ją ł się sy n tety czn y m p r z e d sta w ie n ie m różn ych p r z e d sta w ic ie li p o lsk iej ra d y k a l
n ej id e o lo g ii sp o łeczn ej, ro zw ija ją cej s ię w la ta c h tr z y d z ie sty c h i czterd ziesty ch X I X w . w k raju. N a szk ico w a n i z o sta li — ks. P io tr Ś c ie g ie n n y , W a len ty S te fa ń sk i (ten p rzed sta w io n y na t le k ilk u in n y c h p u b lic y stó w w ielk o p o lsk ich ), E d w ard D em b o w sk i, L eon R zew u sk i. P ogląd om teg o o sta tn ieg o , m .in. w k w e s tii sa m o d zieln o ści n arod ow ej lu d u ru sk iego, p o św ięco n o n a jw ię c e j u w a g i i m iejsca . D obór sch a ra k te r y z o w a n y c h p ostaci, a ra czej sta n o w isk id eo w y ch , a co za ty m id z ie p o d sta w o w y c h k o n cep cji sp o łeczn o -p o lity czn y ch , za ch ęcać m oże do d y sk u sji, n p . czem u p o m in ię ty został, poza k ilk o m a w zm ia n k a m i, H en ry k K a m ień sk i, a le w k o ń cu jest to dobre p raw o autora, że dok on u je ta k iej a n ie in n ej e g z e m p lifik a c ji.
W całej k sią żce, a le zw ła szcza w su m u ją cy m „E pilogu” a u to r sk ą d in ą d sk ru p u la tn ie w y k a z u ją c y p o w in o w a ctw o i u za leżn ien ia id e o w e p o lsk ich u to p ijn y ch so cja listó w , p rzed e w sz y stk im od fr a n cu sk ich u to p istó w , d ow od zi, iż m im o teg o w n ie śli on i o ry g in a ln y w k ła d w rozw ój tej id e o lo g ii w E u ropie, g d y ż b y li, p o czy n a ją c od w cz e śn ie jsz y c h lat trz y d z ie sty c h X I X w . so c ja lista m i a g ra rn y m i (p e a s a n t s o c ia lis ts ), czym zasad n iczo r ó żn ili s ię o d w ię k sz o ś c i ic h za ch o d n ich n a u c z y c ie li. P o d sta w ę do b u d o w y u stroju so c ja listy c z n e g o w id z ie li n a w si, zw ła szcza sło w ia ń sk ie j, gd zie m ia ły p ow stać n a n o w o w sp ó ln o ty g m in n e. C h cieli on i u chronić sw ó j kraj przed n ie sz c z ę śc ia m i sp o łeczn y m i, ja k ie n ió s ł w ó w cza s k a p ita lizm , i przed dom in acją bu rżu azji. Ś c iś le łą c z y li te ż p rzew ró t sp o łeczn y z w a lk ą o w y z w o le n ie n arod ow e;
b y li w ię c „ n a cjo n a lista m i” w e d le term in o lo g ii a n g lo sa sk ie j, w p r z e c iw ie ń stw ie do u to p ijn y ch so c ja lis tó w za ch o d n io eu ro p ejsk ich . U z n a w a li re w o lu c y jn ą w a lk ę jak o m eto d ę r e a liza cji sw y c h ce ló w . Ó w p o lsk i u to p ijn y so c ja liz m a g ra rn y u p ra w ia n y b y ł p rzez w ą sk ie k ręg i, g łó w n ie in te lig e n c k ie i n ie d o ciera ł do ch ło p ó w . Jed n ak że zn a la z ły się w n im te w sz y s tk ie e le m e n ty id e o w e i p rogram ow e, k tó re w k ilk a d z ie sią t la t późn iej sta n ą u p o d sta w ro sy jsk ie g o n a ro d n ictw a , o w ie le le p ie j zn an ego h isto rio g ra fii za ch o d n iej. W ielk a w ty m za słu g a B rocka, iż tę p rostą k o n sta ta cję stara s ię p rzy b liży ć zach od n iej n a u c e historyczn ej.
S zk o d a n a to m ia st, ż e w p racy te j n ie z n a la zło s ię n ie c o m ie jsc a n a p rzed sta
w ie n ie p o g lą d ó w ty c h , b ardzo z resztą n ie lic z n y c h e m ig ra n tó w — ra d y k a łó w , k tórzy ju ż w la ta c h tr z y d z ie sty c h X I X w ., a n a lizu ją c ó w c z e sn e sto su n k i sp o łeczn e na za ch o d zie E uropy, u zn a li za n ie u n ik n io n y rozw ój sto su n k ó w k a p ita listy c z n y c h w s k a li k o n ty n en ta ln ej, czego jed n a k n a stę p stw e m m ia ł b yć n ie ty lk o rozrost lic z e b n y p ro leta ria tu , a le i jeg o , w o sta teczn o ści, z w y c ię stw o . D o w n io sk ó w ta k ich do
szed ł ju ż w 1833 r. A d a m G u ro w sk i, w y ło ż y ł je n a ła m a ch jed y n eg o , e fe m e r y c z n e go n u m eru w y d a n ej p rzezeń „ P rzy szło ści”. M oże te ż z b liż y ł s ię do ta k ic h p o g lą d ó w w ty m ż e c za sie J ó zef M ayzn er, red a k to r b eza n so ń sk ieg o „ P ism a W zajem n ego O św ie
can ia s ię ”.
N ie do k o ń ca p rzek on u ją w y w o d y au tora co do c e lo w o śc i w p ro w a d zen ia do h istoryczn ej i so cja ln ej term in o lo g ii a n g lo sa sk iej sło w a ro sy jsk ie g o poch od zen ia n a ro d n ik s, n a o k r e śle n ie ag ra rn y ch u to p ijn y ch so c ja lis tó w i in n y c h ra d y k a łó w sp ołeczn ych . W yd aje się , ż e te r m in te n sto so w a n y n a o k r e śle n ie d zia ła czy i prą
364
RECENZJEd ó w id e o w y c h sp rzed la t sie d e m d z ie sią ty c h X I X w . b ęd zie a h isto ry czn y , a p rzez to m y lą cy , zw ła szcza cz y te ln ik ó w sła b o o r ien tu ją cy ch się w sk o m p lik o w a n y ch re a lia c h E uropy w sch o d n iej. L ep iej ju ż ch y b a pozostać p rzy p o p u lista ch lu b agra rn y ch so c ja lista c h u to p ijn y ch , j e ś li n a w e t w p ra k ty ce p isa rstw a n a u k o w eg o n ie są to te r m in y zb yt poręczne.
W su m ie n o w ą k sią żk ę B rock a o cen ić n a le ż y w y so k o . P rzy n ie w ie lk ie j o b jęto ści, a u to r dał w n iej prosto w y ło żo n y , sy n te ty z u ją c y za ry s d ziejó w p o lsk iej ra d y k a ln ej i u to p ijn o -so c ja listy c z n e j m y ś li sp o łeczn ej w trz y d z ie sto le c iu m ięd zy p o w sta n io w y m , w y k a z u ją c p rzy ty m jej p ie r w sz e ń stw o i, m im o ś c isły c h z w ią z k ó w z m y ś lą u to p ij
ną Z achodu, ory g in a ln o ść. W y ręczy ł ty m n a szą h isto rio g ra fię w sp ó łc z e sn ą , a z w ła sz cza p o w o ła n e k u te m u w y d a w n ic tw a , k tó re po p ra w ie d w u d ziestu la ta c h d y sk u sji z a b iera ją się d op iero o b ecn ie do p u b lik o w a n ia w języ k a ch k o n g r e so w y c h prac o w ę z ło w y ch p ro b lem a ch n a szy ch d ziejó w . B rock zrob ił to sz y b c ie j, a p rzy ty m ję z y k iem , co o c z y w iste , i fo rm ą w y k ła d u z p ew n o ścią bardziej d o stęp n y m i czy teln ik o m zza K a n a łu i zza O ceanu.
S ła w o m ir K a le m b k a
M aria J. E. C o p s o n - N i e ć k o , T h e Poles in A m e ric a fr o m th e 1830’s to 1870’s. S o m e re fle c tio n s on th e p o ssib ilities o f research, [w :]
Poles in A m eric a . B ic en te n n ia l essays, W iscon sin 1978, s. 45— 302.
R ozp raw a n in ie jsz a s ta n o w i n a jo b szern iejszą p o zy cję w zbiorze stu d ió w , k tó ry m P o lo n ia am ery k a ń sk a p o sta n o w iła u czcić d w ó c h se tle c ie n ie p o d le g ło ś c i sw eg o przyb ran ego kraju . A u tork a je s t w y c h o w a n ic ą U n iw e r sy te tu L o n d y ń sk ieg o ; p ro w a d ziła przez w ie le la t stu d ia n ad em ig ra cją p olsk ą w A n g lii w la ta c h m ię d z y p o w sta - n io w y c h , pozn ała dobrze lite r a tu r ę n a szeg o k r a ju oraz p o lsk ie zb iory ręk o p iśm ien n e ty czą ce się jej tem a tu . Od czasu g d y o sia d ła w W a szyn gton ie, za jm u je się w c z e s n y m ok resem em ig ra cji p olsk iej w A m ery ce, p row ad ząc sy ste m a ty c z n e p o szu k i
w a n ia w a r ch iw a ch sto lic y S ta n ó w . W e w c z e śn ie jsz y c h s w y c h p u b lik a cja ch , m .in.
te ż na ła m a ch P H , stw ierd za ła n ie r a z potrzeb ę g ru n to w n iejszeg o i śc iś le j n a u k o w e g o u jęcia teg o p roblem u, u w o ln ie n ie go o d m itó w i leg en d . Z tą sa m ą m y ślą rzu ciła o b ecn ie n a sza lę k o lo sa ln y m a te r ia ł w y d o b y ty z k ilk u n a stu og ro m n y ch z e sp o łó w w a szy n g to ń sk ich N a tio n a l A r c h iv e s. To, czeg o n ie zd ołała zrefero w a ć w te k ś cie, p o m ieściła w 888 przyp isach , za p ew n e ró w n y ch o b jęto ścią te k s to w i, gdyby zliczy ć zn a k i p isa rsk ie.
B ardzo szczególn a jest to p u b lik a cja . N a p ie r w sz y rzu t oka d ostrzega się n ie p rzebrany zb iór drobnych, sp ra w d zo n y ch źród łow o in fo rm a cji o se tk a c h P olak ów , k tórzy za w ęd ro w a li do S ta n ó w Z jed n o czo n y ch p om ięd zy 1830 a 1870 r. P rzy b liż szy m w e jr z e n iu otrzym u jem y ponadto próbę p rzyb liżon ego up orząd k ow an ia tego m a teria łu , su m aryczn ej jego o cen y. R az za razem n ap o ty k a m y w y p a d y p o lem iczn e p rzeciw d o ty ch cza so w ej litera tu r ze przed m iotu : ta n d etn ej i d y le ta n c k ie j, służącej g łó w n ie le c z e n iu p o lo n ijn y ch k o m p lek só w i w ty m celu p o w iela ją cej h isto rie n ie sp raw d zon e, alb o w ręcz 'w y ss a n e z p alca. N a k o n iec rozpraw a za w iera rzeczow e i p rak tyczn e w n io sk i co do p op raw y d zisiejszeg o sta n u b ad ań , p op rzez sy stem a ty czn ą i rzeczow ą k w eren d ę. Z arów no fa k to g r a fic z n y m a teria ł ja k i w y sn u w a n e zeń w n io sk i, św iad czą, o d osk on ałym ob ezn an iu w p ro b lem a ty ce em ig r a c ji p o lsk iej oraz o zd row ym rozsąd k u au tork i. T ek st co p raw d a je s t tru d n y w od biorze n a sku tek p rzem iesza n ia w sk a za n y ch w y żej w ątL ów , od d zielen ia n o tek od w ła śc iw e j narracji, a ta k że b raku ja k ic h k o lw ie k para g ra fó w , c z y sp isu rzeczy.
M ateriał a r c h iw a ln y , z k tórego k o rzy sta ła a u tork a, da s ię p o d zielić n a cztery g łó w n e grupy:
