MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XL, 2015
JAKUB PUZIUK
NOWOŻYTNE FAJKI Z BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH W KRAKOWIE
Abstract:
The pipe collection consists of thirty-seven items, mostly clay bowls of one-piece pipes or stub-stemmed pipes. The collection is dominated by clay stub-stemmed pipes; among those, items without signatures and workshop marks, with multicoloured, mainly yellow or green glazing on their outer surfaces, are especially noteworthy. The artefacts has been dated broadly to the period between the 17
thcentury and the fi rst half of the 20
thcentury, with the predominance of pipes dated to the 19
thcentury. The tobacco accessories uncovered in Kraków refl ect its inhabitants’ preferences related mainly to the eastern (Turkish) traditions. They also indicate that tobacco smokers in the city used both local products and high quality accessories from other European centres.
Key words: One-piece pipe, stub-stemmed pipe, porcelain pipe, bowl, stem, clay, Kraków
I. Wstęp
Badania archeologiczne miast w Polsce, do- starczają wielu interesujących źródeł będących po- zostałością kultury materialnej ich mieszkańców nie tylko z okresu średniowiecza. Prowadzący te prace archeolodzy, coraz częściej skupiają swoją uwagę na młodszych chronologicznie znaleziskach, które wcześniej nie wzbudzały takiego zainteresowania, jak zabytki średniowieczne. Do jednych z najciekaw- szych, a jednocześnie nadal słabo zbadanych źródeł, których początki w nowożytnej Europie sięgają XVI w., należą fajki.
Studia nad nowożytnymi akcesoriami do pale- nia tytoniu w Polsce, prowadzone są w kontekście hi- storycznym, etnografi cznym oraz archeologicznym.
W tym ostatnim przypadku, prace badawcze skupić się powinny nad uporządkowaniem wypracowanej dotychczas w literaturze typologii oraz ujednolice- niem stosowanej terminologii. Niewiele jest szcze- gółowych opracowań takich znalezisk, pomijając szereg publikacji o charakterze przyczynkarskim, które w przeważającej większości ograniczają się do ogólnego opisu i określenia chronologii fajki.
Dzięki podejmowanym w ostatnich latach intensyw- nym badaniom wykopaliskowym m.in. w Gdańsku, Stargardzie Szczecińskim oraz we Wrocławiu, odkry- to znaczną ilość niejednokrotnie unikatowych fajek, które są potwierdzeniem znacznej popularności tego rodzaju akcesoriów wśród nowożytnego miesz- czaństwa (por.: Witkowska 1998; Dąbal 2010; 2013;
Kwiatkowski 2011; 2013). Znaleziska te dowodzą ponadto, że ówcześni konsumenci tytoniu, stosowali nie tylko lokalne wyroby, związane z miejscową pro- dukcją, ale sięgali także po wysokiej jakości towary, sprowadzane z innych krajów.
Znaczne zainteresowanie w ostatnich latach, hi- storią rzemiosła fajkarskiego oraz badaniami akceso- riów do palenia tytoniu, zauważyć można w kontek- ście zbiorów muzeów krakowskich. Na wyróżnienie zasługuje obszerny katalog fajek w kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie, w którym zaprezentowano zróżnicowany typologicznie materiał, charakteryzu- jący się szerokimi ramami chronologicznymi od 1.
poł. XVII do początków XX w. (por.: Ars fumida…
2005). Publikacji doczekały się również niektóre ak-
cesoria tytoniowe, z liczącego ponad 800 egzempla-
rzy zbioru (głównie glinianych lulek), pozyskanego
w trakcie prac wykopaliskowych prowadzonych na Wawelu (por.: Szewczyk-Wojtasiewicz 2011)
1. Kolekcja fajek, stanowiąca przedmiot niniejszego opracowania, znajduje się w Dziale Archeologii Śred- niowiecza i Czasów Nowożytnych, Muzeum Arche- ologicznego w Krakowie. Zbiór ten składa się z 37 egzemplarzy, głównie glinianych główek, zarówno fajek jednorodnych, jak i złożonych-lulek. Są w nim ponadto nieliczne fragmenty glinianych cybuchów fajek jednorodnych oraz unikatowe okazy główek i zbiorników na kondensat, wykonanych z porcelany.
Zbiór ten charakteryzuje się szerokimi ramami chro- nologicznymi od XVII do 1. poł. XX w., z przewagą fajek, które datować można na wiek XIX. Wszystkie zabytki pozyskane zostały w trakcie badań i nadzo- rów archeologicznych, prowadzonych na terenie Kra- kowa w latach 1956-2008.
II. Terminologia
W polskiej literaturze archeologicznej nie udało się wypracować jednolitej terminologii, która z po- wodzeniem może być stosowana podczas opisów znalezisk nowożytnych fajek. Badacze zajmujący się tym zagadnieniem, zdecydowanie najczęściej odwołują się do pracy Tadeusza Żurowskiego, który dokonał w niej określenia poszczególnych elemen- tów budowy glinianej główki – zarówno w kontekście fajki jednorodnej, jak i złożonej – lulki (1951, 39-42, ryc. 34:3-4). Zachowanie tradycyjnego nazewnictwa fajczarskiego, opartego o terminologię polskich ko- lekcjonerów tego rodzaju akcesoriów, proponowała Dorota Mikłaszewicz, która przedstawiła schematy budowy fajki jednorodnej i złożonej z porcelanową główką (1993, 267-268, ryc. 2-4). Rekonstrukcje fajek (jednorodnej, glinianej złożonej zwanej lulką oraz porcelanowej złożonej z osadnikiem) z wyszcze- gólnieniem najważniejszych elementów struktury, zawarła w swojej pracy, dotyczącej znalezisk tego typu zabytków na wzgórzu wawelskim, Magdalena Szewczyk-Wojtasiewicz (2011, 16-17). Wnikliwe ana- lizy dotyczące terminologii fajkarskiej w kontekście polskiej literatury archeologicznej oraz wyróżnienie elementów budowy fajki złożonej-lulki, zaprezento- wała w swoich pracach Magdalena Bis (2009, 230- 237; 2011, 54-57, Ryc. 2; 3). Na wyróżnienie zasługują również schematy (fajki jednorodnej, złożonej i zło- żonej z osadnikiem) przedstawione przez Monikę Paś w katalogu opisującym przybory i akcesoria do palenia tytoniu w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie (Ars fumida… 2005, 13-15).
W kontekście dalszych rozważań, konieczne jest zatem ustalenie jednolitego nazewnictwa, które
1 W trakcie pisania tego artykułu, trwają zaawansowane prace nad wydaniem dużego katalogu, autorstwa Magdaleny Szewczyk- -Wojtasiewicz, będącego kontynuacją opracowania fajek z badań archeologicznych na Wzgórzu Wawelskim.
wykorzystywane będzie przy opisach omawianych w pracy zabytków. Przez fajkę jednorodną rozumieć będziemy akcesorium do palenia tytoniu wykonane z jednego kawałka gliny, składające się z główki, cybucha i ustnika, które stanowiły nierozłączną ca- łość (ryc. 1:1). Główka fajki jednorodnej składa się z cylindra, szyjki, komory napychowej na tytoń oraz przewodu dymowego (ryc. 2:1). Większość główek tego rodzaju akcesoriów, zaopatrzona jest cylindrycz- ny wyrostek zwany noskiem, który zakończony był rodzajem płaskiej (prostopadłej do osi noska) po- wierzchni określanej ostrogą. Na nosku i ostrodze, producenci fajek jednorodnych umieszczali znaki oraz sygnatury warsztatowe.
Fajką złożoną – lulką, określać będziemy ten ro- dzaj akcesorium, które składa się z główki, cybucha i ustnika, przy czym każdy z komponentów stanowił osobny element i wykonany mógł być z innego ma- teriału (ryc. 1:2). Główki wytwarzane były w więk- szości z gliny; w źródłach archeologicznych to one są najczęściej spotykaną pozostałością tego rodzaju fajek. Główki lulek składały się z cylindra, komory napychowej na tytoń, przewodu dymowego, szyjki z kryzą oraz tulejki (ryc. 2:2). Dołączano do nich najczęściej drewniany cybuch zakończony nierzadko rogowym ustnikiem.
W kontekście fajek jednorodnych i złożonych – lulek, stosowane będzie pojęcie „szwu”, które rozu- mieć należy jako widoczną pozostałość po połącze- niu dwóch części formy, dostrzegalną na niektórych główkach wykonanych z gliny. Ślady po „szwach” za- uważalne na powierzchniach fajek glinianych, świad- czyć mogą o pośpiesznym i niedokładnym procesie produkcji.
Strukturę fajki złożonej z główką porcelanową,
stanowiły komponenty wykonane z różnych materia-
łów. Fajka ta występowała początkowo w odmianie
dwukomorowej, w której główka składała się z ko-
mory napychowej połączonej ze zbiornikiem na kon-
densat, które przedzielał rodzaj ścianki z otworem
(lub otworami). Rozwiniętą jej formą była natomiast
fajka z tzw. osadnikiem (zbiornikiem na kondensat),
będącym odrębnym elementem nie połączonym
z główką, składającym się z brzuśca zaopatrzonego
w dwa otwory (jednym przeznaczonym na główkę,
drugim na cybuch) (ryc. 1:3; 2:4). Główki i zbiorniki
na kondensat wykonywane z porcelany, są najliczniej
występującymi pozostałościami tego rodzaju fajek
w materiale wykopaliskowym. Porcelanowe główki
zbliżone były w kształcie do fajek jednorodnych, po-
dobnie jak gliniane pierwowzory, posiadały cylinder
(zamykany metalowym kapturkiem), komorę napy-
chową na tytoń, przewód dymowy, nosek oraz szyjkę
(ryc. 2:3). Charakterystyczne dla fajek złożonych
z główką porcelanową były długie głównie drewniane
cybuchy, zakończone ustnikami wykonanymi zazwy-
czaj z bursztynu.
III. Fajki jednorodne
W zbiorach Działu Archeologii Średniowiecza i Czasów Nowożytnych Muzeum Archeologicznego w Krakowie, znajdują się 3 główki oraz 4 fragmenty cybuchów fajek jednorodnych. Dwa egzemplarze głó- wek z ul. Floriańskiej 41 (tabl. I:1, 2) odkryte zostały w warstwie nasypowej eksplorowanej w kamienicy wraz z fragmentami kafl i i naczyń pochodzących z okresu XVII-XVIII wieku. Cztery fragmenty cybu- chów (tabl. I:4, 7), pochodzące z Sukiennic, zna- leziono w warstwie datowanej na okres po 1875 r., natomiast wydobyty z niej materiał zabytkowy charakteryzuje się szeroką chronologią – od XIII do XIX w. W przypadku fajki (tabl. I:3) odkrytej w kamienicy numer 17 na Rynku Głównym brakuje danych dotyczących kontekstu, w jakim zabytek ten został znaleziony.
Niewielki zbiór główek fajek jednorodnych znajduje się w różnym stanie zachowania. Wszystkie trzy egzemplarze wykonane z białej gliny kaolinowej, zaliczyć można do form z cylindrycznym noskiem, które wzorowane są na modelu wypracowanym przez holenderskich producentów fajek w 2. poł. XVIII w. (Bilińska 2004, 287). Sygnatury i znaki boczne, usytuowane na nosku każdego z egzemplarzy, wska- zują, że są one produktem pruskiej manufaktury w Zborowskiem, działającej w okresie od 1753 do około 1860 r. (Witkowska 1998, 301-302). Niemal kompletnie zachowana jest główka odkryta na Rynku Głównym 17, charakteryzująca się beczułkowatym kształtem cylindra, zdobionego przy krawędzi odci- skiem radełka obrotowego w postaci pojedynczego pasma kwadratów (tabl. I:3; fot. 1:2). Powierzchnia zewnętrzna główki jest wygładzona i połyskliwa.
Z boku noska znajduje się znak przedstawiający tarcz- kę herbową z, prawdopodobnie, krzyżem maltańskim (tabl. VII:6), natomiast na ostrodze sygnatura litero- wa („A”) w okręgu (tabl. VII:3). Warto zauważyć, że fajka ta nie posiada śladów użytkowania, co mogło być spowodowane jej szybkim uszkodzeniem. Zbli- żone formy akcesoriów, charakteryzujących się ana- logicznymi sygnaturami, znaleziono podczas badań archeologicznych na Starym Mieście we Wrocławiu (Lisowa 1983, 134-135, Ryc. 5:a-b; Witkowska 1998, 303, ryc. 12; Bilińska 2004, 287, Ryc. 2:b, e-f, i, j).
Dwa okazy fajek jednorodnych, odkrytych w kamie- nicy przy ul. Floriańskiej 41, wyróżniają się smu- klejszymi formami cylindrów. Jeden z egzemplarzy zdobiony jest przy krawędzi pojedynczym pasmem kwadratów wykonanym radełkiem, natomiast na połyskliwej powierzchni zewnętrznej zauważalne są smugi po wygładzaniu (tabl. I:1; fot. 1:1). Fajka nosi ślady użytkowania w postaci znacznego okopcenia zewnętrznej i wewnętrznej ścianki górnej partii cy- lindra, ponadto na profi lu zaczątku cybucha i noska, widoczny jest charakterystyczny „szew”. Egzemplarz
ten oznaczony jest na boku noska tarczką herbo- wą miasta Goudy (dwupolowa tarcza z sześcioma gwiazdami w układzie pionowym) (tabl. VII:4) oraz słabo czytelną sygnaturą literowo-cyfrową („A2”) usytuowaną w okręgu na ostrodze (tabl. VII:1). Faj- kę ze Zborowskiego, z podobnie ukształtowanym cylindrem i analogicznym znakiem bocznym, znale- ziono na Placu Republiki w Pradze-Nowym Mieście ( Vyšohlíd 2009, 982, Obr. 20:a; 2009a, 19, Figure 3B). Egzemplarz ten, zdaniem Martina Vyšohlída, należy odnieść do 2. poł. XVIII w. (2009, 982). Herb Goudy znajdował się również na nosku jednorodnej fajki, znalezionej przy ul. Katedralnej 4 we Wrocła- wiu (Chudziak 2012, 161, 1:a). Analogiczne formy fajek odnajdujemy ponadto wśród zabytków odkry- tych na wspomnianym już Starym Mieście we Wroc- ławiu (Lisowa 1983, 134-135, Ryc. 5:c; Witkowska 1998, 303, ryc. 12; Bilińska 2004, 287, Ryc. 2:a, d, j).
W przypadku drugiego egzemplarza, odkrytego przy ul. Floriańskiej 41 w Krakowie, zachował się tylko niewielki fragment z pełnym profi lem cylindra (tabl.
I:2; fot. 1:3). Fajka ta charakteryzuje się połyskliwą powierzchnią zewnętrzną, ze śladami okopcenia oraz
„szwem” zauważalnym na zaczątku cybucha i nosku.
Znak boczny umieszczony na nosku tego egzempla- rza, przedstawia tarczkę herbową z sześcioramienną gwiazdą (tabl. VII:5), natomiast na ostrodze znajdu- je się literowo-cyfrowa sygnatura („D3”) w okręgu (tabl. VII:2). Analogii do tej fajki również należy szukać w bogatych zbiorach produktów z manufak- tury w Zborowskiem odkrytych na Starym Mieście we Wrocławiu (Lisowa 1983, 134-135, Ryc. 5:m;
Witkowska 1998, 303, ryc. 12; Bilińska 2004, 287, Ryc. 2:a, d, j).
Działalność produkcyjna i historia pruskiej manufaktury w Zborowskiem była przedstawiana w szeregu różnych opracowań, zarówno polskich, jak i zagranicznych (por.: Zimmermann 1988, 18-19;
1988a, 57; Witkowska 1997, 58-68; 1998, 301-302;
Kluttig-Altmann 2005, 23-24; Siwiak 2005, 37). Na- leży podkreślić, że stosowany tam system literowo-cy- frowych sygnatur i znaków bocznych, umieszczanych na ostrodze oraz z boku noska, nie jest spotykany w innych wytwórniach i daje możliwość dokładnego określenia miejsca produkcji (Witkowska 1998, 305- 308, Ryc. 14-15). Nierozwiązana pozostaje kwestia współwystępujących na fajkach kombinacji znaków i sygnatur, którymi wytwórcy wyróżniać mogli swo- je wyroby
2. Teresa Witkowska, analizując fajki ze Zborowskiego znalezione na pl. Dominikańskim we
2 Produkcję w Zborowskiem, zapoczątkowało 12 mistrzów z ho- lenderskiej Goudy, którzy być może stworzyli taki schemat sygno- wania fajek (por.: Witkowska 1998, 302). Podobieństwo sygnatur i znaków bocznych (w szczególności znaku przedstawiającego tarczkę herbową Goudy) stosowanych na fajkach wytwarzanych w Zborowskiem i Goudzie, podkreślał już Edward Zimmermann (1988a, 57-58).
Wrocławiu, podkreślała, że sygnatury i znaki boczne pojawiały się w różnej konfi guracji, bez określonego schematu (1998, 308). Warto jedynie zauważyć, że w zbiorze tym wyróżnić można częściej występujące kombinacje niektórych znaków oraz sygnatur (op.cit., 307, Tabela II). Brak badań nad tym zagadnieniem powoduje, że trudno jest odpowiedzieć na pytanie czy zmieniający się w Zborowskiem mistrzowie stosowali taki rodzaj kombinacji, który wyróżnić miał ich wyro- by. Problem ten wymaga dalszych studiów, szczegól- nie w oparciu o zachowane źródła archiwalne.
Zbiór cybuchów fajek jednorodnych, składa się również z egzemplarzy wykonanych z białej gli- ny kaolinowej, o gładkiej połyskliwej powierzchni zewnętrznej. Trzy fragmenty pozbawione są ja- kichkolwiek zdobień i mogących je zidentyfi kować inskrypcji (tabl. I:4-6; fot. 1:4-6). Jeden fragment, z nieuszkodzoną, regularną powierzchnią (pro- stopadłą do osi cybucha) zakończenia, sugerować może, że jest to ustnik fajki jednorodnej (tabl. I:6;
fot. 1:6). Znaleziska ustników tego rodzaju akceso- riów, znane są również z badań na pl. Dominikań- skim we Wrocławiu, gdzie występują egzemplarze (produkcji niderlandzkiej oraz pruskiej) zarówno opracowywane wtórnie, jak i oryginalne (Witkow- ska 1998, 315, ryc. 21). Tylko jeden cybuch odkry- ty w krakowskich Sukiennicach posiada zdobienia i kluczową w identyfi kacji inskrypcję z informacją o warsztacie producenta. Fragment ten ornamen- towany jest dookolnym pasmem odciskanych pro- stokątów, które znajdują się pomiędzy napisami
„WALBECK” i „ULLER F:” (tabl. I:7; fot. 1:7).
Pierwszy człon inskrypcji („WALBECK”) wskazuje, że cybuch jest pozostałością fajki wyprodukowanej w jednej z pruskich manufaktur w Walbeck, ośrodku działającym w okresie od 1725 do 1842 r., który sta- nowił najprężniej funkcjonujące centrum fajkarskie rejonu Westerwald (op. cit., 312). Rozkwit warszta- tów wytwarzających fajki jednorodne w tej miej- scowości, która znajdowała się w regionie bogatym w złoża gliny kaolinowej, przypadał w szczególności na 2. poł. XVIII w. (op. cit., 310; Ars fumida… 2005, 17; Ansorge 2013, 238). Drugi człon fragmentarycz- nie zachowanego napisu („ULLER F:”) odnosi się do producenta fajki, którym był prawdopodobnie mistrz o nazwisku Müller. W zaprezentowanej przez Jörga Ansorge, listy wytwórców fajek z Walbeck, wymienia on siedmiu mistrzów o takim nazwisku (2013, 251-253). W grupie tej uwagę zwracają przede wszystkim: Friedrich Müller (wymieniony jako wy- twórca fajek w 1793 r.), Johann Christian Friedrich Müller (wymieniony w 1812 r.) oraz Friedrich Wil- helm Jacob Müller (wymieniony w 1835 r.) (op. cit., 253). Być może ten pierwszy był producentem fajki, której pozostałość odkryta została w krakowskich Sukiennicach. Cybuch z podobnym ornamentem i analogiczną inskrypcją wytwórcy, znaleziono na
pl. Dominikańskim we Wrocławiu (Witkowska 1998, 312, ryc. 20:c). Zbliżony egzemplarz z fragmenta- rycznie zachowanym napisem znany jest również z Bydgoszczy (Siwiak, 2003, 166, Abb. 5).
IV. Fajki złożone – lulki
Najliczniejszą grupę w kolekcji, składającą się z 20 okazów, stanowią główki glinianych lulek. Zabyt- ki te znajdowane były głównie w przemieszanych war- stwach nasypowych (przeważnie gruzowo-ceglanych z zaprawą i piaskiem) bez określonego kontekstu archeologicznego i chronologicznego (tabl. II:2, 4, 5; III:3; IV:2-4; V:2). Tylko w nielicznych przypad- kach, analizowana dokumentacja wskazuje w rozpo- znanych nasypach na znaleziska fajek występujących z innymi materiałami zabytkowymi. Taka sytuacja miała miejsce w kontekście tego typu zabytków z ul.
św. Tomasza 7 i Stolarskiej 11, które znalezione zostały w warstwach nasypowych wraz z ceramiką naczyniową datowaną na okres XVII-XVIII w. (tabl.
II:6; V:1). Główka odkryta na ul. Jagiellońskiej 1, znajdowała się w nowożytnym poziomie użytkowym razem z fragmentami kafl i i ceramiki, również pocho- dzących z XVII-XVIII w. (tabl. II:7). Fajki wydobyte na ul. Gołębiej 16 i placu św. Marii Magdaleny 2, znaleziono w nieokreślonych warstwach archeolo- gicznych, zawierających materiał ceramiczny, dato- wany na podobny okres (tabl. II:1; III:1, 2; V:5).
Liczny zbiór glinianych lulek odkryto na Wzgórzu Lasoty w rejonie kościoła św. Benedykta (tabl. II:3;
III:4; IV:1; V:3, 4). Znaleziono je w odkrywce wałów wzniesionych przez władze austriackie, które powsta- ły być może w trakcie budowy umocnień ziemnych Fortu nr 31 (Św. Benedykt) w latach 1892-1893 ( Zabytki…, 59).
Analizowany zbiór fajek złożonych – lulek cha- rakteryzuje się znaczną różnorodnością – zarówno pod względem typologicznym, jak i stosowanych technik zdobniczych. Wszystkie główki zachowane są z ubytkami, niekiedy znacznych partii, cylindra lub szyjki; w przypadku fragmentów niektórych oka- zów, rekonstrukcja kształtu fajki możliwa jest tylko na podstawie analogii. Wykonywane były w formach dwuczęściowych, natomiast jako surowiec stosowano różnego rodzaju gliny (w przewadze żelaziste oraz kaolinowe).
W opracowywanym zbiorze lulek znajdują się
egzemplarze pozbawione sygnatur i znaków warszta-
towych, które na powierzchni zewnętrznej posiadały
wielobarwne polewy. W grupie tej, wyróżniają się
fajki o niewielkich rozmiarach, charakteryzujące się
małą powierzchnią komory napychowej, które pod
względem chronologicznym mogą zaliczać się do
najstarszych okazów. Jedna z takich główek, znale-
ziona w klasztorze oo. Franciszkanów, wykonana zo-
stała z białej gliny kaolinowej i pokryta żółtą polewą
z zielonooliwkowymi plamami (tabl. II:4; fot. 1:11).
Cylinder tej fajki zdobiony jest przecinającymi się listwami plastycznymi, natomiast wzdłuż nasady szyjki zauważalny jest ślad po zagładzonym „szwie”.
Niewielkimi gabarytami wyróżniają się również:
jeden z egzemplarzy znalezionych w Mykwie oraz główka odkryta na ul. Jagiellońskiej 1. W przypadku tej drugiej fajki zachował się jedynie fragment szyj- ki z gliny żelazistej, pokryty ciemnozieloną polewą (tabl. II:7; fot. 1:13). Główka znaleziona w Mykwie wykonana została z podobnego rodzaju materiału.
Na jej powierzchni znajduje się nierównomiernie położona polewa w odcieniu zielonooliwkowym i jasnoceglastym, natomiast u nasady cylindra, wy- konano zdobienie w postaci dwóch linii ornamentu radełkowego, składającego się z rzędów drobnych prostokątów (tabl. II:5; fot. 1:12). Badacze pod- kreślają, że wielkość główek najstarszych fajek uza- leżniona była od ceny tytoniu, który w początkach XVII w., kiedy rozpoczęto ich produkcję, był bardzo drogi, a jego dostępność (szczególnie dla uboższych warstw społeczeństwa) ograniczona (Meyza 1997, 32; Ars Fumida… 2005, 16; Bis 2009, 230; Kovačić 2011, 18). Miało to z pewnością wpływ na rozmiar komory napychowej, której pojemność była przysto- sowana do wykorzystania tylko niewielkiej ilości tego towaru. Zależność taką zauważają również badacze słowaccy, którzy analogiczne fajki (charakteryzujące się relatywnie małymi rozmiarami i niewielką pojem- nością napychu) są skłonni datować na okres XVII w.
(Čurný et al., 2013, 93, Obr. 1:8; 2:4).
W grupie niesygnowanych fajek z polewami wy- stępują również egzemplarze większych rozmiarów, wyróżniające się rozbudowaną ornamentyką. Jeden z takich okazów, odkryty w rejonie kościoła św. Bene- dykta, posiada zdobienie odciskane w formie, składa- jące się motywów geometrycznych (łezki układające się w pasmo trójkątów) i roślinnych (liście, jodełka) usytuowanych na cylindrze (tabl. III:4; fot. 1:14).
Główka ta jest wykonana z białej gliny kaolinowej;
powierzchnia jej jest czerniona i pokryta trawiasto- zieloną polewą. Fajka ta nie posiada pewnych ana- logii i trudno jest sugerować jej datowanie. Biorąc jednak pod uwagę opisywany wyżej kontekst znale- ziska (rejon kościoła św. Benedykta), można przyjąć prawdopodobieństwo jej dziewiętnastowiecznego pochodzenia. Słabo zachowane zdobienie przedsta- wiające kwiat znajduje się na cylindrze jednej z fajek odkrytych w Mykwie (tabl. II:2; fot. 1:9). Wykonana jest ona z gliny żelazistej i pokryta polewą w odcie- niu zielonooliwkowym oraz jasnoceglastym. Fajka ta charakteryzuje się złą jakością wykonania, czego do- wodem jest zaburzona symetria, spowodowana nie- równomiernym odciskiem w formie oraz dwubarwny przełam sugerujący niewystarczający wypał. Warto zauważyć, że motyw odciskany, w formie kwiatu, odnaleźć można również na lulkach odkrywanych
w Polsce i Czechach, które datowane są głównie na XVIII w. (Walkiewicz 2000, 295, Ryc. 2:3, 2:5;
Vyšohlíd 2009, 984-986, Obr. 23:h; Bis 2011, 73, Ryc. 8:19). W kontekście jednej z lulek znalezionej na placu św. Marii Magdaleny 2 brakuje przekony- wujących analogii (tabl. III:2; fot. 1:10). Fajka ta wy- konana została z gliny żelazistej, a jej powierzchnia zewnętrzna pokryta jest polewą o trawiastozielonym odcieniu. Charakteryzuje się ona wysokim cylindrem (żeberkowanym) z zachowanymi śladami użytkowa- nia (okopcenie i warstwa spalenizny) na powierzchni napychu. Główka ta posiada ponadto element deko- racyjny (być może użytkowy?) w rodzaju wypukłego, szerokiego grzebienia znajdującego się u podstawy cylindra. Do rzadko spotykanych okazów zaliczyć należy fajkę odkrytą na ul. Gołębiej 16, która u na- sady cylindra zaopatrzona jest w rodzaj talerzyka lub dysku (tabl. II:1; fot 1:8). Wykonana jest ona z gliny żelazistej i pokryta polewą w odcieniu żółtym i tra- wiastozielonym. Podobny egzemplarz, który według Teresy Witkowskiej zbliżony jest do wzorów fajek tu- reckich, znaleziono na pl. Dominikańskim we Wroc- ławiu (1998, 317, ryc. 22:f). Forma takich główek, podkreślonych charakterystycznym talerzykiem, po- pularna była w szczególności w XIX w. (op. cit., 317).
Analogiczne egzemplarze, wyróżniające się jednak słabiej wykształconym dyskiem u nasady cylindra, odkryto na Placu Republiki w Pradze-Nowym Mie- ście (Vyšohlíd 2009, 984-986, Obr. 23:b-c; 2009a, 20, Fig. 4; 2011, 75, Obr. 4). Fajki te, datowane na XVIII w., były zdaniem Martina Vyšohlída, importem z Eu- ropy Wschodniej lub Bałkanów (2009a, 20).
Trzy egzemplarze w opracowywanym zbiorze glinianych fajek złożonych – lulek, pozbawione są za- równo polew, jak i identyfi kujących warsztat produk- cyjny sygnatur. Jeden z okazów, odkryty w rejonie kościoła św. Benedykta, wykonany został z czerwonej gliny, która po wypaleniu nadała główce taki kolor (tabl. II:3; fot. 1:15). Jej powierzchnia zewnętrzna jest polerowana, natomiast na cylindrze znajduje się ornament ryty, składający się linii tworzących róż- ne układy geometryczne (trójkąty, koła). Na szyjce tej fajki zauważalne są ponadto ślady zagładzenia, powstałego w trakcie odciskania w formie „szwu”.
Chronologię tego egzemplarza również należałoby wiązać z dziewiętnastowiecznymi pracami przy bu- dowie baterii ziemnej w okolicy Fortu Św. Benedykt.
Z rzadkim rodzajem surowca mamy do czynienia w przypadku jednej z fajek odkrytych na placu Marii Magdaleny 2. Do jej wykonania wykorzystana została glina z domieszką drobnoziarnistego grafi tu, nato- miast wypał odbył się w atmosferze redukcyjnej (tabl.
III:1; fot. 2:2). Powierzchnia zewnętrzna tej fajki jest
polerowana, z fragmentami stempelkowych (gwiazd-
ki) i radełkowych (pasma prostokątów) zdobień za-
chowanych na cylindrze. Charakterystyczna czarna
barwa tej główki, pochodziła prawdopodobnie od
dodatku grafi tu do gliny, niektórzy badacze podkre- ślali jednak, że kolor ten uzyskać można było również w procesie obdymiania (Żurowski 1951, 42). Zabiegi takie stosowano w produkcji tureckich czibuków, któ- re przed wypalaniem „wędzono” w dymie z palonej słomy, dzięki czemu po wypaleniu nabierały czarne- go, antracytowego połysku (Ars Fumida… 2005, 17).
Dla Magdaleny Szewczyk-Wojtasiewicz, niektóre faj- ki z taką barwą, pokrywane mogły być warstwą czar- nej angoby (2011, 11, il.: 34:37; 41; 51). Egzemplarze te, głównie pochodzenia węgierskiego, datowane są na XIX w. – głównie w jego 2. połowie (op.cit., 93-94).
Podobne fajki z domieszką grafi tu, o dziewiętnasto- wiecznej chronologii, znane są również ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie (Ars Fumida…
2005, 41, nr 32-33). Warto ponadto zauważyć, że oryginalne fajki charakteryzujące się czarną barwą, wytwarzane były w XIX w. przez przedsiębiorstwa w słowackiej miejscowości Podrečany (Bielich, Čur- ný 2009, 350-351). Sygnowany egzemplarz wypro- dukowany w tym ośrodku, który znaleziony został w Nitrze, nawiązywać może formą do okazu z placu Marii Magdaleny 2 w Krakowie (op. cit., Fig. 12:c).
W kontekście główki znalezionej na ul. św. Tomasza 7, domniemywać można jej tureckiego pochodzenia (tabl. II:6; fot. 1:16). Fajka ta jest wykonana z gliny, która po wypaleniu nadała jej jasnobrązową barwę.
Powierzchnia zewnętrzna jest polerowana i zdobio- na ornamentem radełkowym (pasmo kwadratów na cylindrze) oraz odciskanymi ręcznie ukośnymi, ząb- kowanymi rowkami (krótszymi na kryzie szyjki na- tomiast dłuższymi na cylindrze). Główka ta charak- teryzuje się ponadto znacznym okopceniem ścianek napychu, będącym pozostałością prawdopodobnie intensywnego jej użytkowania. Szyjka u podstawy tej fajki zwęża się, tworząc kształt litery V; wzór taki może być jednym z wyznaczników lulek tureckich, o czym przekonana jest Magdalena Bis, analizująca podobne zabytki znalezione na zamku w Tykocinie (2011, 73, Ryc. 6:8; 11:28-29). Takie egzemplarze (pochodzące z warstw związanych z funkcjonowa- niem zamku), datuje ona na okres od 2 poł. XVII do poł. XVIII w. (op. cit., 58). Przykłady analogicznych akcesoriów, których chronologia określana jest od końca XVII do XVIII w., znane są z badań archeolo- gicznych w Warszawie oraz Krakowie (Meyza 2005, 32-34, Abb. 1; Szewczyk-Wojtasiewicz 2011, 91, il.
15a-b). Zbliżony egzemplarz, charakteryzujący się V-kształtną podstawą, odkryty został również pod- czas budowy trasy W-Z na Starym Mieście we Wroc- ławiu (Lisowa 1983, 132, Ryc. 1:n). Podobne lulki tureckie, występują ponadto w znaleziskach na Sło- wacji. Niektórzy badacze z tego regionu, wskazują, że ornamenty w postaci ukośnych, krótkich rowków zdobiących kryzę szyjki, charakterystyczne są właśnie dla tego rodzaju akcesoriów o chronologii siedemna- stowiecznej (Bielich, Čurný 2009, 341, Fig. 3:c, e, g;
Čurný et al. 2013, 96, Obr. 1:7; 2:9; 3:3; 3:5). Poja- wienie się ich w źródłach archeologicznych wynikło z rosnących potrzeb odbiorców takich wyrobów – tureckich i najemnych wojsk stacjonujących w tym okresie na Węgrzech (Bielich, Čurný 2009, 341-342;
Čurný et al. 2013, 96). Zbliżony do fajki z ul. św. To- masza 7 okaz pochodzenia tureckiego, datowany na XVII w., odkryto w serbskiej miejscowości Sremska Mitrovica (Lučić 2012, 10-11, Figure 4; 5:1). Podob- ne lulki, pochodzące głównie z XVIII w., znane są ponadto ze znalezisk archeologicznych w Chorwacji oraz Rumunii (Kovačić 2011, 23, cat. 15; Kopeczny, Dincă 2012, 171-172, Cat. 51-52). Wśród uczonych przeważa opinia, że fajki tego typu wytwarzać mo- gli rzemieślnicy pochodzenia tureckiego, działający w dużych ośrodkach produkcyjnych m.in. na terenie dzisiejszej Bułgarii (Burgas, Sofi a, Varna) oraz Gre- cji (Teby, Ateny) (Gačić 2011, 29; Kopeczny, Dincă 2012, 172).
W analizowanym zbiorze, dwa egzemplarze znalezione w rejonie kościoła św. Benedykta, zalicza- ją się do tzw. fajek kawiarnianych, wyróżniających się na tle innych okazów, niezwykle bogatą ornamen- tyką. Fajki te, wykonane z białej gliny kaolinowej, posiadają sześcioboczny (patrząc od góry) cylin- der, którego każdy bok zdobiony jest wyciskanym w formie ornamentem reliefowym. Pierwszy z tych egzemplarzy, zachowany jedynie fragmentarycznie, dekorowany jest wątkami geometrycznymi (z wyko- rzystaniem prostokątów, kółek oraz krzyżujących się listew), które usutuowane były na czterech bokach cylindra w ramowym układzie pionowym (tabl. V:4;
fot. 2:7). Cylinder drugiej fajki zdobiony jest orna- mentem przypominającym rybią łuskę, natomiast jej szyjka posiada bogatą dekorację o motywach roślin- nych (kwiaty i liście w układzie pasmowym) (tabl.
V:3; fot. 2:9). Okaz ten charakteryzuje się ponadto słabej jakości wykonaniem, na co wskazuje zabu- rzona symetria spowodowana nierównomiernym odciskiem w formie oraz widoczny na szyjce ślad po zagładzeniu „szwu”. Pojawienie się fajek znanych w polskiej literaturze archeologicznej pod nazwą ka- wiarnianych związane było z dziewiętnastowieczną modą, popularną szczególnie wśród mieszkańców miast Europy środkowej, która upowszechniała tzw.
kulturę kawiarnianą (Glocko 2007, 18; Vyšohlíd 2009, 984; 2011, 75). Akcesoria tego typu (zwane Kaff eehauspfeifen), cieszące się największą renomą, produkowane były od 3. ćw. XIX w. do poł. XX w.
w wytwórniach niemieckich (Kolonia) i austriackich
(Wiedeń) (Bielich, Čurný 2009, 354; Vyšohlíd 2009,
984; Szewczyk-Wojtasiewicz 2011, 10). Podobne
fajki wytwarzano również w słowackiej Kremnicy
oraz na Węgrzech (Vyšohlíd 2009, 984; Szewczyk-
-Wojtasiewicz 2011, 10). Bardzo popularne szcze-
gólnie w Czechach i na Słowacji, były imitacje fajek
typu Kaff eehauspfeifen, które w znacznych ilościach
produkowało przedsiębiorstwo Mórica Mahlera w czeskim Kolinie (Bielich, Čurný 2009, 354; Vyšoh- líd 2009, 984; 2009a, 20; 2011, 76; Čurný et al. 2013, 96). Egzemplarze pochodzące z tego ośrodka, wy- twarzane od ostatniego trzydziestolecia XIX w. do poł. XX w., w wielu przypadkach posiadały identyfi - kujący je napis „CAFE”. Niektórzy badacze podkre- ślają jednak, że inskrypcja taka pojawia się również na tego typu fajkach produkowanych w niemieckiej Kolonii, które w przedsiębiorstwie Mahlera mogły być fałszowane (Bielich, Čurný 2009, 354; Vyšohlíd 2009, 984; 2011, 76; Čurný et al. 2013, 96; Čurný, Mitáš et al. 2013, 195)
3. Stosowanie podobnych na- pisów i motywów zdobniczych, powoduje znaczne trudności w odróżnianiu wyrobów niemieckich od czeskich. Problem ten pojawia się również w kon- tekście dwóch fajek kawiarnianych znalezionych w rejonie kościoła św. Benedykta, które pozbawione są mogących pomóc w identyfi kacji inskrypcji. Ana- logiczne egzemplarze fajek wykonanych z białej gli- ny kaolinowej, datowane na okres od 2. poł. XIX do początku XX w., znane są z wielu znalezisk w Cze- chach i na Słowacji (m.in. Pragi oraz Preszowa) (Bie- lich, Čurný 2007, 95, Obr. 93:g; 2009, 354, Fig. 15;
Vyšohlíd 2009, 984, Obr. 21:c-e; 22:a-l; 2009a, 20, Figure 6; 2009b, 84-85, Obr. 3:a-c; 2011, 76, Obr. 7-8;
Čurný et al. 2013, 96, obr. 1:4-5, obr. 2:10-14; Čurný, Mitáš et al. 2013, 195, Tab. VI:1)
4. Akcesoria tego rodzaju, pochodzące głównie z 2. poł. XIX w., odkry- to na kilku stanowiskach archeologicznych w Serbii (Gačić 2011, 134-135, cat. 205-209). Okazy typu Kaff eehauspfeifen z końca XIX w., znaleziono rów- nież w Passawie-Ilzstadt (Böhmer 2001, 24, Abb. 5).
Z polskich znalezisk jeden egzemplarz tego rodzaju akcesorium znaleziony został w Piwnicznej-Zdroju (Polakiewicz 2011, 139-141, Ryc. 1-4). Pokaźny zbiór, liczący ponad 40 okazów fajek kawiarnianych, po- chodzących głównie z przełomu XIX/XX w. odkryto w trakcie badań archeologicznych na Wzgórzu Wa- welskim w Krakowie (Szewczyk-Wojtasiewicz 2011, 10, il. 32; 39; 47; 48).
W kontekście badań nad chronologią fajek, naj- cenniejszą grupę w omawianym zbiorze stanowią eg- zemplarze posiadające stemple i sygnatury, dające w niektórych przypadkach możliwość identyfi kacji warsztatu rzemieślnika, a co za tym idzie ustalenia na podstawie źródeł pisanych okresu działalności
3 Kwestię tą porusza Martin Vyšohlíd, który słusznie twierdzi, że charakterystyczne dla tego typu fajek produkowanych w czeskim Kolinie było stosowanie zarówno napisu CAFE, jak i KOLIN. Eg- zemplarze posiadające natomiast inskrypcje CAFE i CÖLN, nale- żałoby przypisywać niemieckiej Kolonii (2009, 984; 2011, 75).
4 W czeskiej i słowackiej literaturze archeologicznej tego rodza- ju egzemplarze, wykonane z białej gliny kaolinowej, określane są mianem gipsówek lub fajek typu Café.
produkcyjnej
5. Akcesoria te, pochodziły z zakładów zlokalizowanych na terenach dzisiejszej Austrii, Sło- wacji oraz Węgier, które w XIX w. wytwarzały wyso- kiej jakości fajki, cieszące się popularnością wśród ówczesnego społeczeństwa. W materiale archeolo- gicznym z tego okresu, spotyka się bardzo często eg- zemplarze, których cylindry osadzane były w charak- terystycznej muszli
6. Fajkę z tak ukształtowaną podstawą znaleziono na ul. Stolarskiej 11 w Krako- wie (tabl. V:1; fot. 2:10). Wykonana ona została z czerwonej gliny, natomiast jej zewnętrzna po- wierzchnia jest polerowana z zachowaną szczątkowo warstwą czarnej angoby
7. Dno komory napychowej tego egzemplarza, zaopatrzone jest w wyciśnięte w glinie krzyżujące się rowki, służące prawdopodob- nie do lepszego ubicia tytoniu. Z lewej strony szyjki, zachował się stempel w okręgu przedstawiający po- stać mężczyzny z długimi wąsami (tabl. VII:11). Faj- ki z analogicznymi stemplami znane są ze znalezisk archeologicznych na Słowacji i w Czechach. W Ni- trze odkryto tak znakowane lulki datowane głównie na 2. poł. XIX w., które produkowane były w zakła- dach Josepha Schmidta oraz Martina Rástockýego, funkcjonujących w Bańskiej Szczawnicy (Bielich, Čurný 2009, 346-347, Fig. 8:b; 8:d). Stemple przed- stawiające postać z wąsami znane są ponadto z fajek o chronologii dziewiętnastowiecznej, znalezionych w Pradze, które również pochodziły z Bańskiej Szczawnicy oraz prawdopodobnie jednego z zakła- dów w austriackim mieście Theresienfeld (Vyšohlíd 2009, 986-988, Obr. 24:b; 24:f). Jak można zauwa- żyć, tego rodzaju znak stosowany był przez różnych producentów, co bez dodatkowej sygnatury, która w przypadku fajki z ul. Stolarskiej 11 się nie zachowa- ła, utrudnia proces identyfi kacji. Egzemplarz z analo- gicznie ukształtowaną podstawą cylindra, odkryto również w rejonie kościoła św. Benedykta. Wykonano
5 Opierać się tu można na zachowanych w archiwach spisach krajowych przedsiębiorców. Jedna z takich list, wskazuje, że na Słowacji w 1828 r. funkcjonowało 14 producentów fajek, których warsztaty znajdowały się m.in. w Bańskiej Szczawnicy oraz Koszy- cach (Bielich, Čurný 2009, 344).
6 Tadeusz Żurowski, w kontekście fajki znalezionej na Starym Mieście w Sanoku, taką formę podstawy cylindra określał mianem grubych liści palmety (1951, 49, Ryc. 40:24).
7 W kontekście znalezisk wrocławskich, Teresa Witkowska suge- ruje, że czerwony kolor (po wypaleniu fajek) uzyskiwano poprzez dodawanie do gliny domieszki iłu, ponadto egzemplarze z gładką powierzchnią przypominającą rzymską ceramikę terra sigillata, były według tej badaczki dokładnie czyszczone i pokrywane cien- ką warstwą ochry lub pokostu (1998, 316-317, Ryc. 22e). Ta dru- ga praktyka rzemieślnicza, o wschodniej proweniencji, rozwijana była z powodzeniem w warsztatach środkowoeuropejskich (op. cit.
317). Zachowane natomiast na wielu egzemplarzach, wykonanych z czerwonej gliny ślady czernienia, mogą być pozostałością angoby o takim kolorze, na co wskazuje Magdalena Szewczyk-Wojtasie- wicz, analizująca odkrycia wawelskie (2011, 10, il. 40, 58). Jedynie wykonanie szlifów i szczegółowa analiza ceramologiczna roz- strzygnąć może słuszność powyższych poglądów.
ją podobnie jak w przypadku okazu z ul. Stolarskiej 11 z czerwonej gliny o polerowanej powierzchni ze- wnętrznej z zachowaną szczątkowo czarną angobą (tabl. IV:1; fot. 2:11). Fajki te łączy również charak- terystyczny element, krzyżujących się rowków, wyciś- niętych na dnie komory napychowej. Na egzempla- rzu znalezionym w rejonie kościoła św. Benedykta, zachowała się sygnatura warsztatu, usytuowana po prawej stronie szyjki. Z powodu nieznacznego jej uszkodzenia, widoczna jest niepełna inskrypcja
„CHLESINGZ. SCHEMNITZ” (tabl. VII:7). Po le- wej stronie szyjki, znajduje się natomiast nieczytelny stempel w okręgu przedstawiający twarz (tabl. VII:13). Inskrypcja w tej sygnaturze wskazuje, że okaz znaleziony w rejonie kościoła św. Benedykta, pochodził z zakładu Lipóta Schlesingera, jednego z popularniejszych fałszerzy fajek z Bańskiej Szczaw- nicy. Jego przedsiębiorstwo, założone w 1830 r., znaj- dowało się na Węgrzech; w 1885 r. produkowało nie- mal 5 tys. fajek dziennie (Morgenroth 2001, 57)
8. Akcesoria wytwarzane przez Lipóta Schlesingera, datowane na 2. poł. XIX w., znane są ze znalezisk archeologicznych na Węgrzech oraz Słowacji (Bie- lich, Čurný 2009, 348, Fig. 10:a-b, d; Čurný et al.
2013, 96, Obr. 1:9). Jeden egzemplarz tego producen- ta, o podobnej sygnaturze (z inskrypcją SCHLESIN- GER SCHEMNITZ), odkryty został podczas badań na wzgórzu wawelskim w Krakowie (Szewczyk-Woj- tasiewicz 2011, 95, il. 58). Podstawa cylindra tworzą- ca formę muszli, wyróżnia także lulkę znalezioną w Sukiennicach (tabl. V:2; fot. 2:8). Fajka ta o znacz- nie zdegradowanej powierzchni zewnętrznej, na któ- rej zauważalne są ślady polerowania, wykonana zo- stała z czarnej gliny. Egzemplarz ten pozbawiony jest sygnatur, które jednak mogły się nie zachować, bio- rąc pod uwagę liczne ubytki w partii szyjki. Przykład analogicznego akcesorium, znany jest ze znalezisk w słowackim Sabinovie (Čurný et al. 2013, 90, Obr.
3:1). Zdaniem badaczy, tego rodzaju fajki, produko- wać mogły w poł. XIX w. zakłady Höniga, Schmidta oraz Zachara, działające w Bańskiej Szczawnicy (op.
cit., 97)
9. Interesujący egzemplarz sygnowanej lulki, znajdował się wśród akcesoriów odkrytych w My- kwie (tabl. IV:2; fot. 2:4). Fajkę tą wyprodukowano z dobrej jakości czerwonej gliny, zawierającej niemal niezauważalną domieszkę. Jej powierzchnia ze- wnętrzna jest polerowana, z zachowaną szczątkowo czarną angobą. Charakteryzuje się ona ośmiobocz- nym cylindrem, natomiast jedno z żeberek znajdują- cych się na szyjce posiada zdobienie w postaci pasma ukośnych kresek, wykonanego radełkiem. Z prawej
8 Nie jest znana dokładna lokalizacja zakładu Schlesingera. Ba- dacze wskazują, że mógł się on znajdować w jednej z węgierskich miejscowości Bonyhád, Vasvár lub Pápa (Bielich, Čurný 2009, 348; Čurný et al., 2013, 96).
9 Fajki tego typu, produkowane mogły być jeszcze w 1. poł.
XX w. (Čurný et al., 2013, 97).
strony szyjki znajduje się stempel w okręgu, z reliefo- wym popiersiem niezidentyfi kowanej postaci (tabl.
VII:12). Po lewej stronie znajduje się sygnatura w ramce, z niezachowaną w całości inskrypcją „ANT RESS• MNITZ” (tabl. VII:8). Wskazywać ona może, że fajka pochodziła z austriackiego przedsię- biorstwa w Wiener Neustadt, którego właścicielem był Anton Ress. Zakład ten, funkcjonujący od 1830 r., w szczytowym okresie działalności (w 1837 r.) za- trudniał 60 pracowników, którzy wytwarzali ponad 6 tys. fajek dziennie (Halmos 2010, 145; Gačić 2011, 34; Lučić 2012, 13). Należy jednak podkreślić, że drugi człon tej inskrypcji („MNITZ”) sugeruje jako miejsce produkcji Bańską Szczawnicę (niem.
SCHEMNITZ) lub Kremnicę (niem. KREMNITZ).
Z dużą dozą prawdopodobieństwa, fajka ta może być zatem fałszerstwem jednego z zakładów działających na Słowacji
10. Podobne akcesoria z sygnaturą zawie- rającą napis „A. RESS”, o dziewiętnastowiecznej chronologii, znane są ze znalezisk archeologicznych m.in. na Węgrzech oraz w Serbii, Chorwacji i Słowe- nii (Gačić 2011, 132, cat. 198-199; Lučić 2012, 13, Figure 6; 7:5). W kontekście dwóch sygnowanych egzemplarzy, brak pewnych analogii, utrudnia identy- fi kację zakładu lub producenta. Jedna z tych lulek, odkryta w nieistniejącym obecnie kościele św. Jaku- ba na krakowskim Kazimierzu, wykonana została z czerwonej gliny i posiadała polerowaną powierzch- nię zewnętrzną (tabl. IV:3; fot. 2:5). Nasada cylindra tego egzemplarza zdobiona była wyciskanymi w for- mie rowkami z dookolną listwą, natomiast na kryzie szyjki znajduje się pojedyncze pasmo ukośnych kre- sek wykonanych radełkiem. Z prawej strony szyjki, usytuowane są: sygnatura w ramce z zachowaną in- skrypcją „F.BRUNER” oraz stempel przedstawiający tarczkę herbową (tabl. VII:10; VII:14). Egzemplarz datowany na XIX w. z sygnaturą zawierającą podob- ny napis (FRANZ/BRUNNER), znaleziony został w serbskiej twierdzy Petrovaradin w Nowym Sadzie (Gačić 2011, 132, cat. 200). Okaz ten pochodzić mógł z nieznanego zakładu fajkarskiego działającego w tym okresie na obszarze Monarchii Austro-Węgier- skiej (op. cit., 132). Pewną wskazówką w procesie identyfi kacji producenta fajki znalezionej w krakow- skim kościele św. Jakuba może być stempel z wyobra- żeniem tarczki herbowej. Podobny znak, przedsta- wiający herb Bańskiej Szczawnicy, występuje na lulce znalezionej w Topolczanach na Słowacji, pochodzą- cej z zakładu Krisera, działającego w tym mieście od 2. poł. XIX w. (Čurný, Mitáš et al. 2013, 193, Tab.
III:5; VII:4). Być może zatem producent pochodził z tego ośrodka, co biorąc pod uwagę stale rosnącą w ostatnich latach liczbę rozpoznanych mniejszych
10 Oryginalne fajki, wyprodukowane w zakładzie Antona Ressa, posiadały sygnaturę z napisem „A. Ress” oraz stempel przedsta- wiający dwugłowego orła (por. Gačić 2011, 61, 132, cat. 198-199;
Lučić 2012, 13, Figure 6; 7:5).
warsztatów funkcjonujących w Bańskiej Szczawnicy, wydaje się bardzo prawdopodobne (por. Bielich, Čur- ný 2009, 344). W kontekście drugiej sygnowanej lul- ki znalezionej na krakowskim placu Marii Magdale- ny 2, trudno jest wskazać przekonujące analogie w materiale archeologicznym, które bez wątpliwości umożliwiałyby identyfi kację warsztatu (tabl. V:5; fot.
2:3). Fajka ta, charakteryzująca się polerowaną po- wierzchnią zewnętrzną, wykonana została z czerwo- nej gliny. Podobnie jak w przypadku powyżej opisa- nych egzemplarzy, zachowała się na jej powierzchni w formie szczątkowej czarna angoba. Kryza szyjki zdobiona jest pojedynczym pasmem owalnych odci- sków wykonanych radełkiem. Na przedniej stronie cylindra, znajduje się fragment sygnatury z nieokre- ślonym wyobrażeniem w okręgu (tabl. VII:15). For- ma fajki, wysoka jakość wykonania oraz zastosowany materiał wskazywać mogą na jeden z licznych zakła- dów produkcyjnych, funkcjonujących w XIX w. na terenach Austrii, Słowacji lub Węgier (por. Bielich, Čurný 2009, 349, Fig. 10:c). Należy jednak podkre- ślić, że bez identyfi kacji zachowanego fragmentu sygnatury, ustalenia te pozostawać mogą jedynie w sferze domniemywań.
Jeden egzemplarz zachowanej fragmentarycz- nie, sygnowanej fajki pochodził z cieszącego się również znaczną popularnością w XIX w. ośrodka produkcyjnego w Staszowie. Lulka ta, znaleziona w ogrodach Muzeum Archeologicznego w Krakowie, wykonana została z gliny, która po wypaleniu przy- brała czerwoną barwę (tabl. IV:4; fot. 2:6). Na jej powierzchni zewnętrznej zachowały się ślady polero- wania oraz bogate wątki ornamentacyjne. Kryza szyj- ki zdobiona jest pojedynczym pasmem radełkowych, ukośnych kresek. Na cylindrze znajduje się natomiast dekoracja rzędów kwadratów wykonana podobnym narzędziem oraz stempelkowy ornament z wykorzy- staniem motywu zakreskowanej klepsydry i symboli nawiązujących do ikonografi i arabskiej. U nasady główki zachował się fragment sygnatury w okręgu, z zatartą inskrypcją „J STASZOW” (tabl. VII:9).
W ośrodku staszowskim, produkowano od XVIII w. fajki zwane „stambułkami”, które były naśladow- nictwem oryginalnych egzemplarzy pochodzących z terenów Turcji (Bis 2011, 73). W latach 1851-1865 wyrabiano je w jednym lub kilku indywidualnych war- sztatach działających w tym mieście (Meyza 1999, 19-20, przypis 53; Bis 2011, 73). Niektórzy badacze podkreślają, że stosowane na fajkach staszowskich sygnatury o owalnym kształcie są chronologicznie starsze od pochodzących z 2. poł. XIX w. stempli, w których pojawiały się nazwiska producentów (np.
KÜNSTLER, GROSMAN) (Bis 2011, 73; Szewczyk- -Wojtasiewicz 2011, 11). Egzemplarze wyprodukowa- ne w latach 1851-1865, z owalną sygnaturą zawierają- cą nazwę miasta, jak w przypadku fajki znalezionej w ogrodach Muzeum Archeologicznego w Krakowie,
znane są z badań wykopaliskowych na Zamku Kró- lewskim w Warszawie (Meyza 1999, 19-20, Tablica II:3-4). Podobnie datowany (poł. XIX w.) jest również okaz z analogicznym stemplem (STASZOW W), od- kryty na terenie założenia zamkowego w Tykocinie (Bis 2011, 73, Ryc. 11:30; 15:30).
Najciekawszym egzemplarzem w opracowywa- nym zbiorze fajek złożonych wydaje się być „dwu- komorowa” lulka znaleziona w Ogrodzie Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego (tabl. III:3;
fot. 2:1)
11. Okaz ten, wykonany z gliny kamionkowej, na powierzchni zewnętrznej pokryty został szklistą polewą w odcieniu brązowym. Jego cylinder, zacho- wany fragmentarycznie, rozdzielony jest rodzajem ścianki z trzema otworami, tworzącej górną i dolną komorę. Górna część pełniła funkcję komory napy- chowej na tytoń, natomiast dolna, stanowiła zbiornik na wytrącający się w trakcie palenia kondensat, spły- wający przez otwory rozdzielającej je ścianki. Fajki kamionkowe w znaleziskach archeologicznych poja- wiają się zdecydowanie najrzadziej
12. Teresa Witkow- ska, w kontekście tego rodzaju zabytków odkrytych na pl. Dominikańskim we Wrocławiu, sugeruje, że w okresie XVIII-XIX w. docierać one mogły z dwóch ośrodków produkcyjnych – Głogowa i Bolesławca, zajmujących się zarówno produkcją ceramiki, jak i fa- jek kamionkowych (1998, 317, 322-323, Ryc. 23c).
Brakuje jednoznacznych przesłanek, aby stwierdzić, że okaz znaleziony w Ogrodzie Collegium Maius pochodzić mógł z warsztatu działającego w jednym z tych miast. W kontekście tej lulki należy zwrócić uwagę przede wszystkim na ukształtowanie cylindra z podziałem na dwie komory, które nawiązuje do konstrukcji najczęściej stosowanej w fajkach złożo- nych z główką porcelanową. Glinianą fajkę wykonaną na wzór porcelanowej, chrakteryzującą się podob- nym dwukomorowym podziałem cylindra, znalezio- no również na pl. Dominikańskim we Wrocławiu (op. cit., 320, ryc. 23a). Słaby stan badań nad tym zagadnieniem nie pozwala ustosunkować się do prob- lemu czy produkcja glinianych, dwukomorowych fa- jek rozpoczęta została wcześniej niż analogicznych akcesoriów wykonywanych z porcelany. Idea takiej formy mogła zostać zaczerpnięta w okresie, gdy dwukomorowe fajki porcelanowe były już w użyciu.
Należy również podkreślić, że zastosowanie dwuko- morowego cylindra, w przypadku fajki wykonanej z kamionki, wynikać mogło z małej przesiąkliwości
11 Za udostępnienie zabytku autor składa serdeczne podziękowa- nia Ewie Kwaśniewskiej oraz dr. Dariuszowi Niemcowi z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego.
12 Być może podobny egzemplarz, charakteryzujący się analo- giczną jak w przypadku fajki z Ogrodu Collegium Maius, brązową, szklistą polewą, znaleziono w zasypisku wkopów przy ul. Bielań- skiej 10 w Warszawie (Marczuk 2012, 125-126, Ryc. 11, Tablica IV:2). W publikacji dotyczącej tego zabytku, brakuje jednak infor- macji, z jakiego rodzaju gliny został wykonany.
tego materiału, który nie wchłaniał wytrącającego się podczas palenia kondensatu tak skutecznie jak zwykła glina. Wyjaśnienie tych kwestii, wymaga dal- szych badań, również w oparciu o nowe odkrycia archeologiczne.
IV. Fajki złożone z główką porcelanową
W opracowywanym zbiorze akcesoriów do palenia tytoniu, znajduje się również 10 elementów pochodzących z konstrukcji tzw. fajek złożonych, z główką porcelanową. Grupa ta liczy 5 porcela- nowych główek (w tym 2 dwukomorowych) oraz 5 zbiorników na kondensat, wykonanych z tego sa- mego materiału. Większość tego rodzaju zabytków, znaleziona została w rejonie kościoła św. Benedykta, w nieokreślonych warstwach wspomnianej już wyżej odkrywki wałów wzniesionych przez władze austria- ckie (Zabytki…, 59) (tabl. VI:1; VI:4-10). Egzemplarz dwukomorowej fajki pochodzącej z Bożnicy Izaaka, odkryto w warstwie czarnej ziemi, w której znalezio- no również znaczną liczbę glinianych kafl i datowa- nych na XIX wiek (tabl. VI:3). Bez kontekstu archeo- logicznego pozostaje natomiast porcelanowa główka z kościoła św. Jakuba, znaleziona w przemieszanych warstwach nasypowych (tabl. VI:2).
Główki fajek z omawianego zbioru zachowane są fragmentarycznie (nie ma okazów z pełnym profi lem od krawędzi cylindra do szyjki). Jeden z egzemplarzy, znaleziony w rejonie kościoła św. Benedykta, zacho- wał się z noskiem i gwintowaną krawędzią szyjki (tabl.
VI:1; fot. 3:1). Podobnie ukształtowana była szyjka główki odkrytej w kościele św. Jakuba, która dodatko- wo zdobiona jest na cylindrze zachowaną fragmenta- rycznie, ręcznie malowaną miniaturą, przedstawiającą krzew różany (?) i dwie niezidentyfi kowane postacie (tabl. VI:2; fot. 3:2)
13. Pozostałość wielobarwnej sceny, wykonanej prawdopodobnie w technice kal- komanii, widnieje również na jednym z niewielkich fragmentów cylindra fajki porcelanowej, znalezionej w rejonie kościoła św. Benedykta (tabl. VI:4; fot. 3:3).
Główki porcelanowych fajek, określanych w literatu- rze mianem holenderek, produkowane były w XIX w.
w wielu manufakturach m.in. na terenie Czech, Austrii oraz Niemiec (Vyšohlíd 2009a, 20). Największą po- pularnością cieszyły się w 1 poł. XIX w. w Niemczech oraz Austrii, gdzie wśród ówczesnego społeczeństwa rozpowszechniony był styl biedermeier (Mikłaszewicz 1995, 350; Witkowska 1998, 320). Malowane deko- racje cylindrów, wykonywane początkowo ręcznie, zastąpiono drukowaniem dowolnych ilustracji na powierzchni porcelanowej za pomocą szablonów lub
13 Za nieocenioną pomoc w określaniu rodzajów technik orna- mentacyjnych, stosowanych na główkach i osadnikach porcela- nowych, Autor serdecznie dziękuje Paniom Jolancie Lasek oraz Magdalenie Szewczyk-Wojtasiewicz z Działu Archeologii Zamku Królewskiego na Wawelu.
kalkomanii (Witkowska 1998, 320; Glocko 2007, 29- 30; Gačić 2011, 45; Szewczyk-Wojtasiewicz 2011, 8).
Dorota Mikłaszewicz słusznie zauważyła, że treść miniaturowych wyobrażeń na główkach tego rodzaju fajek, podkreślała przynależność jej właściciela do określonej grupy społecznej, środowiskowej lub zawo- dowej (1995, 350). Główki porcelanowe wykonywane były jeszcze w początkach XX w., jednak stopniowo przestawały służyć do palenia tytoniu, stając się głów- nie bibelotami (Szewczyk-Wojtasiewicz 2011, 8). Tego rodzaju akcesoria znaleziono na Starym Mieście we Wrocławiu oraz w trakcie podwodnych prac archeolo- gicznych penetrujących wraki statków zalegających na dnie Zatoki Gdańskiej (Lisowa 1983, 135, Ryc. 6:d;
Mikłaszewicz 1993, 292-293, Ryc. 24:c-d; Witkowska 1998, 319-323, Ryc. 25:a-e; 29)
14. Zdobione różnobar- wnymi miniaturami holenderki, pochodzące z XIX w., odkrywano podczas badań wykopaliskowych na Wa- welu (Szewczyk-Wojtasiewicz 2011, 95, il. 59). Przy- kłady analogicznych główek wykonanych z porcelany, datowanych na XIX w., znane są również z Czech (Vyšohlíd 2008, 48, Obr. 6; 2009a, 25, Fig. 8).
Dwa egzemplarze wydobyte w Bożnicy Izaaka i rejonie kościoła św. Benedykta, zaliczają się do rzadko spotykanych w znaleziskach archeologicz- nych fajek „dwukomorowych”. Okaz pochodzący ze wzgórza Lasoty jest fragmentem górnej komory cylindra (przeznaczonej na tytoń) z otworem, który przechodził w niezachowany zbiornik na kondensat (tabl. VI:5). Na fajce tej zachowała się częściowo, prawdopodobnie ręcznie malowana na szablonie mi- niatura, przedstawiająca niezidentyfi kowaną postać (być może myśliwy trzymający upolowaną zwierzy- nę?), która przedstawiona została na tle krajobrazu pogórza (fot. 3:5)
15. Wykonany w podobnej techni- ce ornament wyróżniać może „dwukomorowy” eg- zemplarz znaleziony w Bożnicy Izaaka (tabl. VI:3).
W jego przypadku, zachował się również niepełny profi l – od dna zbiornika na kondensat do fragmen- tu górnej komory napychowej na tytoń. Malowana scena, zdobiąca tą fajkę, przedstawia postać kobiety i być może dziecka w beciku (fot. 3:4)
16. Ścianka roz- dzielająca komory w tym egzemplarzu pozbawiona jest otworu, co w połączeniu z niewielką pojemnoś- cią zbiornika na kondensat pozwala sugerować, że służyć on mógł bardziej jako bibelot niż akcesorium
14 W kontekście elementów fajek porcelanowych, znalezionych podczas budowy trasy W-Z we Wrocławiu, opracowująca je Ele- onora Lisowa, błędnie zinterpretowała główkę tzw. holenderki sugerując, że może to być antypka (1983, 135). Autorka ta, w nie- poprawny sposób określiła również egzemplarze porcelanowych zbiorników na kondensat – wskazując, że są to główki fajek (Li- sowa 1983, 135). Nieścisłość w interpretacji tego typu zabytków, wynikała głównie z ubogiej wiedzy dotyczącej nowożytnych fajek, która w 1983 r. była jeszcze znacznie ograniczona.
15 Por. przypis 13.
16 Por. przypis 13.
do palenia tytoniu. Konstrukcja „dwukomorowa”
poprawiać miała jakość palenia w główkach wykona- nych z porcelany, w które nie wsiąkał wytrącający się kondensatu tak jak w glinę. Zastosowanie połączonej komory napychowej ze zbiornikiem na kondensat, za- pobiegać miało wchłanianiu przez konsumenta tego płynnego odpadu (Szewczyk-Wojtasiewicz 2011, 7).
Analogiczne egzemplarze fajek wykonanych z por- celany znalezione zostały na pl. Dominikańskim we Wrocławiu (Witkowska 1998, 320, Ryc. 25:f-g; 28).
W rejonie kościoła św. Benedykta, odkryto również pięć okazów porcelanowych zbiorników na kondensat w różnym stanie zachowania (tabl. VI:6- 10; fot. 3:6-10)
17. Brzuśce tych egzemplarzy charakte- ryzują się beczułkowatym kształtem, ze szpiczastym zakończeniem dna. Jeden z osadników zdobiony jest różnobarwną miniaturą wykonaną prawdopodobnie w technice kalkomanii, przedstawiającą psy na tle roślinności (tabl. VI:10; fot. 3:10)
18. Ramiona z ot- worami do osadzenia główki, znajdowały się powyżej połowy wysokości zbiorników. Zapobiegać to miało wciąganiu podczas palenia zbierającego się na dnie kondensatu, na co uwagę zwracała również Teresa Witkowska w kontekście znalezisk wrocławskich (por.: 1998, 320). Zbiorniki na kondensat wytwarza- ne były podobnie jak główki w licznych, szczególnie w dziewiętnastowiecznej Europie, zakładach produ- kujących wyroby porcelanowe. Egzemplarze o ana- logicznych cechach (beczułkowatych brzuścach lub szpiczastych dnach), znane są z badań archeologicz- nych na Starym Mieście we Wrocławiu (Lisowa 1983, 135, Ryc. 6:a-b; Witkowska 1998, 320, Ryc. 25:j-l;
28)
19. Podobny okaz z XIX-pocz. XX w. znaleziony zo- stał we wraku statku W-25, podczas podwodnych prac archeologicznych prowadzonych w Zatoce Gdańskiej (Mikłaszewicz 1993, 292-293, Ryc. 24:b). Jeden eg- zemplarz zbiornika kondensatowego, datowanego na XIX w., odkryto na wzgórzu wawelskim (Szewczyk- -Wojtasiewicz 2011, 95, il. 60). Osadniki o podobnej chronologii znane są również ze znalezisk archeolo- gicznych z Czech (Vyšohlíd 2009a, 25, Figure 8).
VI. Podsumowanie
W opracowywanej kolekcji akcesoriów do palenia tytoniu, zdecydowanie dominują gliniane lulki. Uwagę zwracają egzemplarze pozbawione syg- natur i znaków warsztatowych, które na powierzch- ni zewnętrznej posiadały wielobarwne polewy
17 Zbiornik, zwany inaczej osadnikiem, użyty został po raz pierw- szy w konstrukcji fajki przez wiedeńskiego lekarza Johannesa Franza Vicariusa, pod koniec XVII wieku. Kwestia ta była poru- szana w innych opracowaniach, dlatego nie będziemy omawiać jej szczegółowo w tym miejscu (por.: Witkowska 1998, 319-320; Ars fumida… 2005, 18-19; Gačić 2011, 44, przypis 34).
18 Por. przypis 14.
19 Por. przypis 14.
(z przewagą odcieni zielonych i żółtych). Wykonywa- no je w dwuczęściowych formach, stosując zarówno glinę żelazistą, jak i kaolinową. Niektóre z tych fajek wyróżniały się rozbudowaną ornamentyką z wyko- rzystaniem wątków geometrycznych lub roślinnych.
Zdobienia wykonywane mogły być różnymi techni- kami, jednak najczęściej spotyka się motywy deko- racyjne odciskane w formie. Nie można wykluczyć, że tego rodzaju akcesoria produkowane były przez miejscowych garncarzy, wytwarzających fajki na potrzeby rynku lokalnego. Takie warsztaty mogły funkcjonować w okolicy Krakowa, o czym przekona- na jest Magdalena Bis, wskazująca zakłady garncar- skie w Alwerni oraz Bieczu, również wytwarzające tego typu przybory (2009, 239). Ośrodki te mogły zaopatrywać odbiorców krakowskich w różnego ro- dzaju produkty ceramiczne, w tym również akcesoria tytoniowe przeznaczone szczególnie dla niewyma- gających konsumentów. Brak sygnatur lub innych znaków dających możliwość identyfi kacji wyrobów, nie pozwala jednak w tym przypadku na weryfi kację.
Warto ponadto podkreślić, że badania archeologicz- ne jak do tej pory nie potwierdziły funkcjonowania w Krakowie, podobnych jak w Warszawie lub Wilnie, warsztatów produkcyjnych, których pozostałościami są fragmenty charakterystycznych ceramicznych sto- jaków do wypalania fajek (Zimmermann 1988, 17-18;
Meyza 1997, 43, il. 7; 2004, 57-58, Abb. 6; Čivilytė et al. 2005, 64-65, Abb. 3; Bis 2009, 238)
20.
Większość omawianych fajek, w szczególności egzemplarze sygnowane o wysokiej jakości wykona- nia, pochodziła z wymiany handlowej. Wśród miesz- czan krakowskich, znaczną popularnością cieszyły się lulki, zwane kawiarnianymi oraz sygnowane fajki, wytwarzane w licznych zakładach produkcyjnych na Węgrzech lub Słowacji. Akcesoria te, pojawiające się szczególnie w XIX w., mogą być dowodem na rozwój kontaktów handlowych Krakowa, z dużymi ośrodkami fajkarskimi, produkującymi w tym okresie modne wśród konsumentów tytoniu, lulki wykonane z czerwonej i kaolinowej gliny. Wpływ na to mogła mieć również polityka handlowa władz austriackich, związana z wprowadzoną w 1784 r. powszechną ustawą znoszącą odrębność celną Galicji, którą włą- czono do ogólnoaustriackiego systemu o wyraźnych tendencjach protekcjonistycznych (Kulczykowski
20 Problem rzemiosła fajkarskiego w nowożytnej Rzeczpospo- litej wymaga dalszych badań – zarówno archeologicznych, jak i historycznych. O istnieniu tego rodzaju produkcji świadczyć może, opublikowana przez Zenona Guldona i Szymona Kazuska, statystyka eksportu Korony w 1786 r. (powstała na podstawie rę- kopisu znajdującego się w Archiwum Lubomirskich w Małej Wsi) (Guldon, Kazusek 2009). Źródło to prezentowało skalę handlu zagranicznego Rzeczpospolitej z najbliższymi sąsiadami – Au- strią, Rosją, Prusami, Turcją oraz Wołoszczyzną (op. cit., 197).
W zestawieniu tym odnajdujemy informacje o eksporcie w 1786 r.
5400 sztuk glinianych lulek na rynki Rosji, Turcji i Wołoszczyzny (ujętych w rękopisie jako jeden kierunek) (op. cit., 213).
1963, 36)
21. W wyniku tej ustawy, handel galicyjski z orientacji północnej, przechodzi stopniowo na kierunek południowy, związany z krajami monarchii Habsburgów (op. cit.).
W kontekście analizowanego zbioru, zastana- wiająca jest również niewielka liczba fajek jednorod- nych, w szczególności produkcji pruskiej. Wskazy- wać to może na przywiązanie mieszkańców Krakowa do wschodniego modelu palenia tytoniu związanego z tradycją turecką. Problem ten poruszała już Ka- tarzyna Meyza, która słusznie twierdziła, że Polska w okresie XVII i XVIII w. funkcjonowała na pograni- czu dwóch kultur – zachodnioeuropejskiej, związanej z fajką jednorodną, oraz wschodnioeuropejskiej, dla której charakterystyczna była turecka lulka (1997, 33). O wpływie tradycji tureckiej na model palenia tytoniu w nowożytnym Krakowie, przekonana jest również Joanna Dąbal, która podkreśla, że miasto to utrzymywało silne kontakty handlowe z południowo- -wschodnią Europą (2010, 82). W kontekście fajek jednorodnych pruskiego pochodzenia, warto zauwa- żyć, że niewielka liczba tego rodzaju egzemplarzy w asortymencie konsumentów tytoniu w Krakowie, związana mogła być również z protekcjonistyczną polityką celną władz austriackich. Jak to podkreślał Mariusz Kulczykowski, ostrze wspomnianej wyżej ustawy z 1784 r. wymierzone miało być głównie w kierunku pruskich artykułów przemysłowych, któ- re w znacznej ilości importowane były przez polskich kupców z Galicji (1963, 36). Nieliczne znaleziska tego rodzaju akcesoriów dowodzą, że zachodnioeuro- pejski model palenia tytoniu nie był wśród mieszczan
21 Zagadnienie handlu fajkami w okresie XVIII-XIX w., wyma- ga zaawansowanych studiów, które oparte być powinny przede wszystkim o zachowane traktaty, regulujące tego rodzaju proces gospodarczy. Zmieniające się pod koniec XVIII w. stosunki geopo- lityczne spowodowane rozbiorami Polski, niosły ze sobą nowe wa- runki działalności handlowej, dyktowane przez państwa zaborcze.
Fajki jako towar (w szczególności wytwarzane w zagranicznych ośrodkach) objęte mogły być również szeregiem zakazów oraz ceł, które powodowały ograniczanie dostępności niektórych tego typu wyrobów. Najlepszym tego przykładem jest wprowadzenie w 1754 r. przez władze pruskie, wysokich ceł na wyroby warsztatów nider- landzkich i w ostateczności zakaz ich importu. Spowodowało to załamanie się chłonnego niemieckiego rynku zbytu na fajki holen- derskie oraz wzrost znaczenia akcesoriów produkowanych w miej- scowych warsztatach (m.in. w Zborowskiem oraz Rościnie) (por.
Witkowska 1998, 290).
krakowskich popularny, a fajki z nim związane mogły się tu dostawać wraz z przybywającymi do miasta kupcami lub żołnierzami.
W dziewiętnastowiecznym asortymencie ak- cesoriów do palenia tytoniu, zaznaczają się bardzo wyraźnie fajki porcelanowe, produkowane głównie w austro-węgierskich manufakturach porcelany (m.in w Wiedniu). Ten rodzaj przyborów popularny był w szczególności wśród żołnierzy. Należy podkreślić, że Kraków w tym okresie w skutek działania władz au- striackich, stał się miejscem strategicznym, w którym stacjonowała znaczna ilość wojska. Liczne odkrycia takich akcesoriów w koszarach i fortach, wznie- sionych w tym mieście przez Austriaków, świadczą o modzie na tego typu fajki wśród żołnierzy, czego dowodem mogą być również opracowywane znalezi- ska z rejonu kościoła św. Benedykta
22.
Przybory do palenia tytoniu odkrywane w Kra- kowie odzwierciedlają przywiązanie mieszkańców tego miasta do obyczajów płynących głównie z tra- dycji wschodniej (tureckiej). Źródła te wskazują ponadto, że ówcześni konsumenci stosowali zarówno towar miejscowej produkcji, jak i wysokiej jakości akcesoria wytwarzane w innych europejskich ośrod- kach (ryc. 3). Studia nad fajkami wymagają jednak dalszych historyczno-archeologicznych badań, które prowadzone być powinny zarówno w kontekście zbiorów krakowskich, jak i analogicznych zabytków odkrywanych w innych polskich miastach.
Muzeum Archeologiczne w Krakowie jakub.puziuk@ma.krakow.pl
22 W odkrycia tego rodzaju, obfi tują szczególnie pozostałości kompleksu budynków na Wawelu, gdzie znajdowały się koszary wojska oraz szpital austriacki.
