Mowa cia³a czy te¿ komunikacja niewerbalna to pojêcie znane ju¿ od d³u¿szego czasu, niemniej szczegól-ne zainteresowanie t¹ dziedzin¹ daje siê zauwa¿yæ dopiero od po³owy XX wieku. Odczytywanie mowy cia³a to element praktycznej znajomoœci za-chowania siê cz³owieka. Wiedza taka jest przydatna zarówno w ¿yciu pry-watnym, jak i zawodowym.
Przes³uchanie jest szczególn¹ sy-tuacj¹, niew¹tpliwie doœæ stresuj¹c¹ dla osoby przes³uchiwanej st¹d prze-badanie gestów wykonywanych pod-czas trwania tej czynnoœci mo¿e byæ niezwykle interesuj¹ce.
Badanie mowy cia³a w trakcie przes³uchania jest o tyle istotne, ¿e wiedza uzyskana na tej podstawie mo¿e stanowiæ znakomite uzupe³nie-nie informacji zebranych w sposób tradycyjny. Wyczulenie na niewerbal-ne sygna³y wysy³aniewerbal-ne przez przes³u-chiwanego mo¿e równie¿ u³atwiæ ocenê uzyskanego dowodu.
Niniejszy artyku³ stanowi próbê przybli¿enia problematyki komunika-cji niewerbalnej jako jednego z kryte-riów oceny wiarygodnoœci osoby przes³uchiwanej, a jednoczeœnie pre-zentuje wyniki badañ przeprowadzo-nych w maju, czerwcu i listopadzie 2003 r. w S¹dzie Rejonowym w Kato-wicach podczas przygotowañ do pi-sania pracy magisterskiej przez au-torkê w Katedrze Kryminalistyki na Wydziale Prawa i Administracji Uni-wersytetu Œl¹skiego. Badania te mia-³y na celu ustalenie, czy istniej¹ ró¿-nice w komunikacji niewerbalnej nie-letnich (dzieci) oraz osób doros³ych, a w konsekwencji okreœlenie charak-teru tych ró¿nic, tak pod wzglêdem
iloœciowym, jak i jakoœciowym. Arty-ku³ pomija aspekty proceduralne oraz inne ni¿ mowa cia³a aspekty krymina-listyczne dotycz¹ce przes³uchania. O rozró¿nieniu proceduralnym pojêæ „przes³uchanie” i „wys³uchanie” szerzej w dalszej czêœci.
Pojêcie mowy cia³a
Rozwa¿ania dotycz¹ce mowy cia-³a jako jednego z kryteriów wiarygod-noœci osoby przes³uchiwanej nale¿y rozpocz¹æ od ustalenia znaczenia tej nazwy. W rozumieniu potocznym mo-wa cia³a, czy te¿ komunikacja nie-werbalna, oznacza porozumiewanie siê bez u¿ycia s³ów – za pomoc¹ ge-stów, mimiki czy spojrzeñ. W literatu-rze zajmuj¹cej siê t¹ problematyk¹ mo¿na spotkaæ ró¿ne definicje, od prostych do precyzyjnych i z³o¿o-nych. Do najprostszych zalicza siê te, które komunikacjê niewerbaln¹ okre-œlaj¹ po prostu jako porozumiewanie siê bez u¿ycia s³owa mówionego. Z³o¿one definicje wskazuj¹, ¿e cho-dzi o zachowanie obejmuj¹ce sygna-³y pozbawione s³ów lub uzupe³niaj¹-ce s³owa z wykorzystaniem takich elementów jak: mimika, ruchy cia³a, cechy fizyczne i œrodowiskowe oraz sposób wypowiadania s³ów. Cech¹ wszystkich definicji jest podkreœlanie, ¿e chodzi o porozumiewanie bez u¿y-cia s³owa mówionego i pisanego. Obejmuj¹ ka¿dy rodzaj przekazu wy-wieraj¹cego wp³yw na odbiorcê1.
Komunikacja niewerbalna nie jest pojêciem nowym. Twórca teorii ewolu-cji – Karol Darwin – swoj¹ prac¹ pt. „Wyra¿anie emocji przez ludzi i zwie-rzêta” (1872) zapocz¹tkowa³ badania
nad wyrazem twarzy i mow¹ cia³a. Mi-mo to zainteresowanie t¹ tematyk¹ przybra³o na sile dopiero w po³owie XX wieku. Dotychczas zdo³ano opisaæ ponad milion zachowañ i sygna³ów okreœlanych mianem niewerbalnych.
Antropolog Albert Mehrabian na podstawie przeprowadzonych badañ ustali³, ¿e informacje uzyskiwane np. podczas rozmowy tylko w 7% pocho-dz¹ ze s³ów. 38% stanowi¹ informa-cje wynikaj¹ce z tonu g³osu, jego bar-wy itp., natomiast a¿ 55% treœci ko-munikatu uzyskuje siê z odczytywa-nia sygna³ów niewerbalnych2.
Psycholog R. Birdwhistell obliczy³, ¿e przeciêtny cz³owiek mówi nie d³u-¿ej ni¿ 10–20 minut dziennie, a zda-nie na ogó³ trwa 2,5 sekundy, co po-zwoli³o stwierdziæ, ¿e tylko 35% roz-mowy stanowi sk³adnik s³ownikowy. Natomiast 65% to informacje, które nie pochodz¹ ze s³ów3.
Czemu zatem s³u¿y i jakie funkcje spe³nia komunikacja niewerbalna? Generalnie badacze przedmiotu zga-dzaj¹ siê, ¿e przekaz s³owny – wer-balny – s³u¿y komunikowaniu infor-macji, faktów. Z kolei kana³ niewer-balny transportuje postawy, emocje czy nastroje4.
Je¿eli chodzi o funkcje, to wskazu-je siê na komunikacjê niewerbaln¹ ja-ko na substytut werbalnego przekazu wiadomoœci. Pe³ni ona zatem okre-œlone funkcje spo³eczne.
W. G³odowski dokona³ systematy-zacji ró¿nych funkcji komunikacji nie-werbalnej, wyodrêbniaj¹c piêæ g³ów-nych:
informacyjn¹,
definiowania i wspierania prze-kazów werbalnych,
Anna Liskowec
Mowa cia³a i praktyczne mo¿liwoœci
wykorzystania wiedzy z tej dziedziny
w œwietle wyników badañ
zachowañ niewerbalnych
wyra¿ania postaw i emocji, definiowania relacji,
kszta³towania i kierowania wra-¿eniami5.
Podstawow¹ funkcj¹ jest z pewno-œci¹ funkcja informacyjna. Warto zwróciæ uwagê, ¿e nie zawsze osoba wysy³aj¹ca sygna³ ma œwiadomoœæ przekazywania informacji. Nieumyœl-ny przekaz mo¿e dotyczyæ w³asnej postawy, sk³onnoœci, cech osobowo-œci. Druga funkcja dotyczy wzajem-nych powi¹zañ kana³u niewerbalne-go ze s³owami. Komunikat niewerbal-ny mo¿e powtarzaæ, potwierdzaæ b¹dŸ te¿ zaprzeczaæ wypowiadanym s³owom. Mowa cia³a mo¿e równie¿ s³u¿yæ uzupe³nianiu, precyzowaniu wypowiedzi czy te¿ akcentowaniu pewnych fragmentów przekazów mó-wionych. Komunikacja niewerbalna pozwala na wyra¿enie swoich emocji, postaw, okazywanie radoœci, smutku, szczêœcia, rozpaczy itp. Definiuje równie¿ relacje interpersonalne, daje mo¿liwoœæ rozpoznania uczuæ wzglê-dem siebie wewn¹trz okreœlonego kontekstu, informuje o wzajemnym zaufaniu, sympatii, pobudzeniu emo-cjonalnym, dominacji. Ostatnia ze wspomnianych funkcji – kszta³towa-nie i kierowakszta³towa-nie wra¿eniami – pozwa-la na stworzenie pewnej stereotypi-zowanej charakterystyki tak w³asnej osoby, jak i rozmówcy6.
Mimika, gesty r¹k i nóg, postawa ca³ego cia³a mówi¹ co najmniej tyle samo co przekaz jêzykowy. Mog¹ byæ te¿ równie niejednoznaczne, co s³owa. Sens wypowiedzi i pe³n¹ jej treœæ mo¿na uzyskaæ dopiero, ³¹-cz¹c sekwencje gestów, podobnie jak w przypadku s³ów i zdañ7.
Istotn¹ kwesti¹ jest równie¿ okre-œlenie, czy sygna³y niewerbalne s¹ wrodzone, genetyczne czy te¿ wy-uczone i kulturowe. Badania przepro-wadzone wœród osób pochodz¹cych z ró¿nych kultur, ludzi pozbawionych wzroku i s³uchu (a co za tym idzie, niemog¹cych nauczyæ siê pewnych sygna³ów), a tak¿e obserwacje cz³e-kokszta³tnych pokaza³y, ¿e pewne ge-sty s¹ wspólne dla wszystkich tych grup, np. umiejêtnoœæ ssania u na-czelnych. Eibl-Eibesfeldt odkry³ rów-nie¿, ¿e dzieci g³uchonieme od
uro-dzenia potrafi¹ siê uœmiechaæ. Jest to zatem umiejêtnoœæ uniezale¿niona od uczenia siê czy naœladownictwa, ma charakter wrodzony8. Równie¿ inne zachowania mimiczne wydaj¹ siê przybieraæ podobne formy w ró¿nych kulturach9. Ekman, Friesen i Soren-sen ustalili, i¿ ka¿da kultura w celu wyra¿enia emocji pos³uguje siê tymi samymi podstawowymi wyrazami twarzy, co prowadzi do wniosku, ¿e s¹ one wrodzone, nie zaœ wyuczone. Z drugiej strony istnieje równie¿ wiele gestów, które s¹ uwarunkowa-ne kulturowo. Nale¿y do nich kó³ko (znak „OK”), uniesiony kciuk i znak „V”. Znak „OK”, który na ogó³ niesie ze sob¹ informacjê, ¿e „wszystko jest w porz¹dku”, „nie ma problemu”, w pewnych miejscach œwiata ma in-ne znaczenie. Na przyk³ad w Japonii mo¿e oznaczaæ pieni¹dze, a w nie-których pañstwach basenu Morza Œródziemnego symbolizuje otwór i stosuje siê go dla okreœlenia mê¿-czyzn o sk³onnoœciach homoseksu-alnych. Z kolei kciuk uniesiony do góry to znak stosowany przez auto-stopowiczów. Mo¿e równie¿ ozna-czaæ poparcie, aprobatê. Niemniej np. w Grecji niesie on ze sob¹ obe-l¿yw¹ treœæ w rodzaju „mam ciê gdzieœ”. Zaœ dla Amerykanów, Au-stralijczyków czy Anglików oznacza on po prostu liczbê piêæ, bowiem li-cz¹c na palcach rozpoczynaj¹ oni od palca wskazuj¹cego. Znak „V” spo-pularyzowa³ Winston Churchill jako znak zwyciêstwa. Ma on jednak taki sens, gdy wnêtrze d³oni jest zwróco-ne na zewn¹trz, w przeciwnym razie w Wielkiej Brytanii ma on wulgarne znaczenie „mam ciê gdzieœ”. W wielu europejskich krajach znak ten sym-bolizuje równie¿ liczbê dwa10.
Powy¿sze przyk³ady zwracaj¹ uwagê na istotny element interpreta-cji przekazu niewerbalnego – miano-wicie na kontekst wypowiedzi. Te sa-me gesty, np. czerwienienie siê, roz-pinanie koszuli, pocenie, gwa³towne oddechy mog¹ oznaczaæ podczas przes³uchania strach, próbê k³am-stwa. Mog¹ byæ jednak wynikiem przebywania w dusznym, nieprzewie-trzonym pomieszczeniu. Nadto na mowê cia³a mog¹ wp³ywaæ te¿
wy-uczony zawód i preferowany ubiór przes³uchiwanego11.
Przeprowadzone przez lingwistów badania wykaza³y równie¿, ¿e istnie-je relacja pomiêdzy zajmowan¹ pozy-cj¹, posiadan¹ przez dan¹ osobê w³adz¹ lub jej presti¿em a sposobem wys³awiania siê. Im wy¿sza pozycja spo³eczna, tym ³atwiej przychodzi po-rozumiewanie siê przy u¿yciu s³ów. Wed³ug badañ pozycja jest w prosty sposób zwi¹zana z liczb¹ ruchów cia-³a danej osoby. Im wy¿szy status spo³eczno-ekonomiczny, tym mniej wykonuje siê gestów12.
Istotn¹ kwesti¹ w rozwa¿aniach dotycz¹cych mowy cia³a jako jedne-go z kryteriów wiaryjedne-godnoœci zeznañ czy wyjaœnieñ jest pytanie: czy mo¿-na fa³szowaæ „jêzyk cia³a”? Wiêk-szoœæ badaczy jest zdania, ¿e nie jest to mo¿liwe. Wskazuj¹ na brak zgod-noœci, który musia³by wyst¹piæ po-miêdzy u¿yciem g³ównych gestów, mikrosygna³ów a wypowiadanymi s³owami. Gdyby œwiadek pos³ugiwa³ siê gestami wyra¿aj¹cymi szczeroœæ, np. okazywa³ otwarte d³onie, a jedno-czeœnie k³ama³, to zdradzi³yby go tak zwane mikrogesty. Nale¿¹ do nich np. zwê¿one Ÿrenice, drgaj¹ce miê-œnie twarzy, uciekaj¹cy wzrok czy zwiêkszona potliwoœæ13.
Nie oznacza to jednak, ¿e zupe³-nie zupe³-nie mo¿na wp³ywaæ na przekaz pozawerbalny. Mo¿na doskonaliæ ge-sty po to, by minimalizowaæ sprzecz-noœæ informacji wysy³anych podczas wypowiedzi. S¹ na to dwa sposoby. Mo¿na trenowaæ gesty „w³aœciwe” dla danej sytuacji, np. k³ami¹c œwiado-mie u¿ywaæ jak najszerszej gamy tzw. gestów szczeroœci. Drugi sposób to ograniczanie gestykulacji14.
Maj¹c powy¿sze na uwadze, nale-¿y stwierdziæ, i¿ znajomoœæ znacze-nia zachowañ niewerbalnych mo¿e byæ pomocna przy dokonywaniu oce-ny wiarygodnoœci osoby przes³uchi-wanej. Niemniej podkreœla siê, ¿e nie mo¿e to byæ jedyne kryterium takiej oceny ani te¿ kryterium podstawowe. Zasadnicze znaczenie dla kryminali-styka czy procesualisty winna mieæ informacja jêzykowa. Komunikacja niewerbalna mo¿e mieæ jedynie zna-czenie uzupe³niaj¹ce15.
Mowa cia³a
jako kryterium wiarygodnoœci osoby przes³uchiwanej
Istnieje wiele metod oceny wiary-godnoœci osoby przes³uchiwanej, które pos³uguj¹ siê zró¿nicowanymi kryteriami wiarygodnoœci. Metody te s¹ pewnym schematem dzia³ania. Nie mo¿na przyj¹æ, ¿e daj¹ one jed-noznaczn¹ odpowiedŸ na to, czy przes³uchiwany k³amie czy te¿ nie. Ostatecznie to organ wydaj¹cy decy-zjê zweryfikuje wartoœæ dowodu, opieraj¹c siê na zawartej w kodek-sach – np. w art. 7 k.p.k. – zasadzie swobodnej ceny dowodów.
Z uwagi na to, ¿e problematyka metod oceny wiarygodnoœci osoby przes³uchiwanej jest niezwykle z³o¿o-na, autorka ograniczy siê jedynie do przyk³adowego wymienienia tych metod, które zawieraj¹ kryterium ko-munikacji niewerbalnej.
Jedn¹ z metod oceny wiarygodno-œci jest metoda opracowana przez Hansa Szewczyka i Eckarda Litman-na. Uczeni wyró¿niaj¹ siedem kryte-riów oceny zeznañ. Jedno z nich sta-nowi analiza zachowania podczas sk³adania zeznania, czyli analiza za-chowañ niewerbalnych16. Wspo-mniana metoda pos³uguje siê ró¿no-rodnymi kryteriami oceny, st¹d wyda-je siê, i¿ pozwala na uzyskanie w to-ku przes³uchania mo¿liwie szerokiej wiedzy na temat œwiadka i o sprawie.
Modelem, który równie¿ uwzglêd-nia zachowauwzglêd-nia jest model stworzony przez Guntera Kohnkena. Stanowi on próbê po³¹czenia metod stosowa-nych w analizie psychologicznej z metodami kryminalistycznymi. Opiera siê na teorii komunikacji inter-personalnej17.
Najpe³niejsz¹ i jednoczeœnie naj-dok³adniejsz¹ metod¹ oceny wiary-godnoœci zeznañ jest model Friedri-cha Arntzena. Wymienia on kryteria, które porz¹dkuje w cztery grupy. Kry-teria wchodz¹ce w sk³ad trzeciej gru-py dotycz¹ sposobu zeznawania. Analizuje siê tutaj uczuciowe uczest-nictwo w prze¿ywanych ponownie faktach, nieudolnoœæ oraz sposób ze-znawania, który nie jest sterowany18. Model Arntzena nie pos³uguje siê
za-chowaniami niewerbalnymi jako kry-terium oceny wiarygodnoœci œwiadka. Niemniej Ewa Gruza, rozwa¿aj¹c kwestiê niesterowanych zeznañ w tym modelu, opisuje, jak wygl¹daj¹ zeznania szczere i nieszczere. Przy tych ostatnich wskazuje na objawy, które mo¿na nazwaæ zachowaniami niewerbalnymi19.
Zasygnalizowane wy¿ej modele pozwalaj¹ na wyró¿nienie grupy kry-teriów, które maj¹ uniwersalny cha-rakter z punktu widzenia wiarygodno-œci zeznañ. Nale¿¹ do nich: motywa-cja, sta³oœæ, oryginalnoœæ przekazu, emocji, styl wypowiedzi (jêzyk), a tak-¿e reakcje niewerbalne. Wspomnia-ne kryteria nie wyczerpuj¹ ca³ej ich li-sty, ale ze wzglêdu na ich uniwersal-ny charakter, ³atwoœæ obserwacji i oceny wydaj¹ siê najw³aœciwsze do praktycznego wykorzystania20.
Badania ankietowe, jakie przepro-wadzono wœród sêdziów i prokurato-rów, przynios³y interesuj¹ce wyniki. O ile w wypowiedziach-wywiadach eksponowano czêste pos³ugiwanie siê kryterium zachowañ pozawerbal-nych, to w ankietach wygl¹da³o to inaczej. Tylko 20,9% ankietowanych odwo³ywa³o siê do tego kryterium21. Wyniki te wskazuj¹, ¿e zachowania niewerbalne brane s¹ pod uwagê przy dokonywaniu oceny wiarygod-noœci zeznañ. Niemniej nie stanowi¹ one kryterium podstawowego, a tym bardziej jednego kryterium oceny.
Mowa cia³a dzieci i doros³ych w œwietle wyników
badañ empirycznych
Badania, których wyniki przytacza siê w niniejszym artykule, przeprowa-dzono w S¹dzie Rejonowym w Kato-wicach, w Wydziale V – Rodzinnym i Nieletnich, w trakcie pisania pracy magisterskiej. Podczas piêciu sesji wys³uchañ (tj. w maju, czerwcu oraz listopadzie 2003 r.) autorka zebra³a materia³ badawczy w postaci 25 eg-zemplarzy kwestionariuszy. Do ka¿-dej sprawy, w której odbywa³o siê wy-s³uchanie, zosta³ przyporz¹dkowany jeden kwestionariusz – tabela zawie-raj¹ca zestaw 54 zachowañ niewer-balnych. Podczas wys³uchania
za-znaczano w kwestionariuszu wyst¹-pienie danego gestu b¹dŸ to w rubry-ce dotycz¹rubry-cej nieletniego b¹dŸ osoby doros³ej. W ten sposób uzyskano da-ne dotycz¹ce mowy cia³a czterdzie-stu nieletnich oraz czterdzieczterdzie-stu osób doros³ych.
W tym miejscu nale¿y poczyniæ drobn¹ uwagê dotycz¹c¹ kwestii nor-matywnego rozró¿nienia przes³ucha-nia oraz wys³uchaprzes³ucha-nia. Przes³uchanie jest powszechnie wykorzystywanym sposobem przeprowadzania dowo-dów. Ma ono zasadnicze znaczenie w procedurze karnej, natomiast nieco mniejsze w procedurze cywilnej, gdzie dowód z dokumentu ma uprzy-wilejowan¹ pozycjê w stosunku do in-nych dowodów. Wys³uchanie, znane jest zarówno w postêpowaniu proce-sowym, jak i ustawie o postêpowaniu w sprawach nieletnich. Nie jest ono œrodkiem dowodowym, pozbawione jest sankcji odpowiedzialnoœci karnej za sk³adanie fa³szywych zeznañ, nie-mniej tak oœwiadczenia, jak i wyja-œnienia osób wys³uchiwanych winny byæ zgodne z prawd¹, bior¹c pod uwagê art. 3 k.p.c.22. Jakkolwiek w ujêciu normatywnym przes³ucha-nie i wys³uchaprzes³ucha-nie ró¿ni¹ siê, jednak ich cel jest ten sam – uzyskanie jak najlepszych rezultatów w ustaleniu prawdy. M. Korcyl-Wolska jest zdania, ¿e doktryna nakazuje trakto-wanie oœwiadczeñ z³o¿onych w trak-cie wys³uchania jako dowodu z prze-s³uchania w rozumieniu kodeksu po-stêpowania cywilnego23.
Celem wspomnianych badañ by³o ustalenie, czy istniej¹ ró¿nice iloœcio-we i jakoœcioiloœcio-we w gestach wykony-wanych przez nieletnich i przez oso-by doros³e podczas wys³uchania, a tak¿e odpowiedŸ na pytanie, co ge-neralnie oznaczaj¹ zachowania nie-werbalne tych dwóch grup. Autorka nie dokonywa³a oceny wiarygodnoœci poszczególnych zeznañ sk³adanych w trakcie wys³uchañ.
Pocz¹tkowo kwestionariusze za-wiera³y zestaw piêædziesiêciu czte-rech gestów, jednak¿e w toku badañ odnotowano tak¿e takie zachowania niewerbalne, których wersja wyjœciowa nie uwzglêdnia³a. W zwi¹z-ku z tym wzbogacono je o dodatek
za-tytu³owany „Inne zachowania niewer-balne”.
Nale¿y dodaæ, ¿e choæ kwestiona-riusze wymienia³y takie istotne sy-gna³y niewerbalne, jak kolejno roz-szerzenie i zwê¿enie Ÿrenic, niemniej ich obserwacja podczas wys³uchañ by³a dla badaj¹cej niemo¿liwa, ze wzglêdu na zbytnie oddalenie od obiektu badañ.
Wyniki badañ i ich omówienie
Przed omówieniem wyników prze-prowadzonych badañ nale¿y poczy-niæ kilka s³ów wprowadzenia. Bada-nia przeprowadzono w oparciu o w³a-snorêcznie skonstruowany kwestio-nariusz, który zawiera³ 54 rodzaje ge-stów, jakie mog¹ wyst¹piæ podczas wys³uchania24. Czêœæ z nich zosta-nie poni¿ej wyjaœniona.
Pierwszym zachowaniem niewer-balnym ujêtym w kwestionariuszu by-³o czerwienienie siê. Na 40 przeba-danych nieletnich a¿ u 22 odnotowa-no jego wystêpowanie (55%). Nato-miast czerwieni³o siê tylko 5 na 40 doros³ych (12,5%). Jest to sygna³ wra¿liwoœci na dan¹ sprawê, zwykle towarzyszy zdenerwowaniu. Na pod-stawie tej cechy mo¿na stwierdziæ, i¿ nieletni zdecydowanie czêœciej zdra-dzali oznaki zdenerwowania, co zreszt¹ znajdzie potwierdzenie w in-nych jeszcze gestach.
Kolejnym zachowaniem niewer-balnym by³o tzw. carotid plus – doœæ wyraŸne pulsowanie têtnic na szyi ja-ko reakcja na dra¿liwe kwestie. Takie zachowanie odnotowano tylko u 1 nieletniego i 1 osoby doros³ej.
Silny stres wyra¿aj¹cy siê po-przez poruszaj¹c¹ siê w dó³ i w górê krtañ (jab³ko Adama) zanotowano tylko u 2 nieletnich, natomiast brak by³o takiego zachowania u osób do-ros³ych.
G³owa przechylona w bok – gest oznaczaj¹cy zainteresowanie spra-w¹, podejmowanie decyzji, ocenê za-s³yszanej wypowiedzi – odnotowano u 14 nieletnich (tj. 35% badanych), jak równie¿ u 14 doros³ych.
Postawê negatywn¹ wyra¿aj¹c¹ siê spuszczeniem g³owy zaobserwo-wano u 6 nieletnich (15% badanych).
Ten sam gest wyst¹pi³ jedynie u 2 do-ros³ych (5%).
Unikanie i odwracanie wzroku za-uwa¿ono u 10 nieletnich (25% bada-nych) i u 1 doros³ego (2,5%). Jest to sygna³ blokady komunikacyjnej, „po-kazowej obojêtnoœci” czy braku szczeroœci danej osoby. Jednak¿e bior¹c pod uwagê kolejne zachowa-nie zachowa-niewerbalne, tj. sta³y kontakt wzrokowy, nale¿y stwierdziæ, ¿e na ogó³ nieletni rozmówcy (wys³uchiwa-ni) potrafili byæ te¿ otwarci. Cechê tê zarejestrowano u 20 nieletnich (50% badanych). Podczas wys³uchañ to jednak u osób doros³ych zauwa¿ono wiêksz¹ otwartoœæ, 30 osób (tj. 75%) utrzymywa³o sta³y kontakt wzrokowy z wys³uchuj¹cym.
Szybkie ruchy okiem oznaczaj¹ce, ¿e osoba badana jest wystraszona, zauwa¿ono u 11 nieletnich (27,5% badanych). Jest to kolejne zachowa-nie zachowa-niewerbalne, które wpisuje siê w obraz du¿ego zdenerwowania nie-letniego podczas wys³uchania. Takie ruchy okiem odnotowano równie¿ u osób doros³ych, ale by³y to tylko 4 osoby (10% badanych).
W trakcie obserwacji odnotowano wystêpowanie tzw. San-Pa-Ku, za-uwa¿ono je u 10 nieletnich i 2 osób doros³ych (odpowiednio 25% i 5% badanych). To zachowanie okreœla siê równie¿ mianem: „trzy bia³ka oka”. W normalnych okolicznoœciach, kiedy osoba patrzy przed siebie, mo¿na zaobserwowaæ bia³e pola po obu stronach têczówki. W czasie „San-Pa-Ku” bia³e pole jest widoczne równie¿ pod Ÿrenic¹. Oznacza ono du¿y stres, napiêcie emocjonalne lub k³amstwo.
Oczy szeroko otwarte oznaczaj¹-ce kombinacjê strachu i zaskoczenia odnotowano tylko u 1 osoby doros³ej, natomiast wcale nie zauwa¿ono u nieletnich.
Je¿eli chodzi o zachowania nie-werbalne dotycz¹ce oczu, to nale¿y wskazaæ na ich du¿¹ zmiennoœæ w toku wys³uchania, zarówno w od-niesieniu do nieletnich, jak i osób do-ros³ych. Podczas jednego wys³ucha-nia badany móg³ np. przez pewien czas unikaæ wzroku i odwracaæ spoj-rzenie, by w pewnym momencie
ca³-kowicie zmieniæ swoje zachowanie i a¿ do koñca czynnoœci utrzymywaæ sta³y kontakt wzrokowy z wys³uchuj¹-cym.
Krêcenie nosem bêd¹ce wyrazem narastaj¹cego napiêcia odnotowano jedynie u 1 nieletniego, natomiast gest ten nie wyst¹pi³ u doros³ych.
Zagryzanie warg towarzysz¹ce chêci powstrzymania siê od powie-dzenia czegoœ, zatajenia, niekoniecz-nie jednak k³amstwa zauwa¿ono u 12 nieletnich (30% badanych). Taki sam gest wykona³y tylko 2 osoby doros³e (5%).
Czworo nieletnich (10% bada-nych) mia³o lekko rozwarte usta, co sugerowa³oby zdziwienie lub niepew-noœæ. Je¿eli zaœ chodzi o doros³ych, to zachowanie takie wyst¹pi³o tylko u 1 doros³ego.
A¿ 18 nieletnich (45% badanych) znacz¹co wzdycha³o, ujawniaj¹c tym samym swój niepokój, lêk. Uczucia te wyrazi³o równie¿ 8 osób doros³ych (20% badanych).
Wymuszony uœmiech zanotowano u 1 osoby nieletniej, natomiast u do-ros³ych wcale.
Niezwykle charakterystyczne skurcze miêœni twarzy sugeruj¹ce k³amstwo zanotowano u 1 osoby nie-letniej i u 1 osoby doros³ej. Jednocze-œnie u tej samej osoby nieletniej za-uwa¿ono równie¿ inne gesty wskazu-j¹ce na k³amstwo, np. dotykanie no-sa, pocieranie oka, pocieranie karku. Je¿eli zaœ chodzi o wspomnian¹ oso-bê doros³¹, to jednoczeœnie zaobser-wowano u niej tzw. gesty szczeroœci oraz utrzymywanie sta³ego kontaktu wzrokowego. Wspomniane po³¹cze-nie gestów wydaje siê paradoksem. Po zakoñczeniu czynnoœci z udzia-³em tej osoby wys³uchuj¹cy wskaza³, ¿e w œwietle zebranych w toku spra-wy informacji osoba ta nie by³a jed-nak szczera.
Kolejne zachowanie, trzymanie d³oni na wysokoœci twarzy, sygnalizu-j¹ce frustracjê, powstrzymywanie ne-gatywnych odruchów, odnotowano jedynie u 1 nieletniego, u doros³ych wcale.
K³adzenie splecionych d³oni na biurku wys³uchuj¹cego zauwa¿ono u 1 nieletniego i 1 doros³ego. Gest
ten oznacza frustracjê, trzymanie ne-gatywnych emocji na wodzy.
Zachowaniem wyra¿aj¹cym to sa-mo, co dwa poprzednie, jest w przy-padku osoby siedz¹cej trzymanie d³oni na kolanach. Takie u³o¿enie d³oni zaobserwowano u 29 nieletnich (72,5% badanych) oraz u 26 osób doros³ych (65%). W³aœnie tym zacho-waniem osoby doros³e najczêœciej dawa³y wyraz swojej frustracji.
Gest tzw. szukania oparcia, tzn. wtedy gdy palec znajduje siê w zaci-œniêtej d³oni drugiej rêki, oznaczaj¹-ce, i¿ badany nie bardzo wie, co ma mówiæ, zatem niepewnoœæ, zauwa¿o-no u 13 nieletnich (32,5% badanych) i u 1 osoby doros³ej.
Pocieraj¹ce siê ³agodnie opuszki palców – zachowanie oznaczaj¹ce, ¿e badany znajduje siê w k³opotliwej sytuacji, nie ma chêci anga¿owania siê w sprawê, która jest nie po jej my-œli, odnotowano u 21 nieletnich (52,5% badanych), zaœ tylko u 1 do-ros³ego.
Hermetycznoœæ oraz skrywanie uczuæ objawiaj¹ce siê trzymaniem r¹k g³êboko w kieszeniach zauwa¿o-no tylko u 1 osoby nieletniej.
U 1 nieletniego zaobserwowano tzw. zaciœniêt¹ piêœæ, oznaczaj¹c¹, ¿e dana osoba czuje siê dotkniêta, nie pozwoli nikomu podejœæ bli¿ej sie-bie. Gestu takiego nie zanotowano u osób doros³ych.
Gestem, który uwa¿a siê za naj-pe³niej wyra¿aj¹cy k³amstwo, jest tzw. stra¿nik ust – wszystkie palce zas³aniaj¹ usta, a jedynie kciuk wspiera szczêkê. Mo¿liwe jest te¿, ¿e tylko kilka palców albo ca³a piêœæ zas³ania usta. Zachowanie takie od-notowano jedynie u 1 nieletniego i u 1 osoby doros³ej. Niemniej nieco delikatniejsze formy gestów zdradza-j¹cych k³amstwo pojawi³y siê w wiêk-szej liczbie. Dotykanie nosa wyst¹pi-³o u 13 nieletnich (32,5% badanych) i 7 osób doros³ych (17,5%), z kolei pocieranie oka u 9 nieletnich (22,5% badanych) i u 1 doros³ego. Co cieka-we, w literaturze wskazuje siê, ¿e do-tykanie nosa (czy te¿ pocieranie skó-ry pod nosem) czêœciej spotyka siê u doros³ych ni¿ u dzieci. Bior¹c pod uwagê wyniki badañ dotycz¹ce ww.
gestów stricte zwi¹zanych z k³am-stwem mo¿na z du¿¹ doz¹ ostro¿no-œci pokusiæ siê o stwierdzenie, ¿e w tej konkretnej przebadanej grupie to wœród nieletnich pojawi³o siê wiê-cej wypowiedzi nieszczerych ni¿ wœród osób doros³ych. Niemniej za-znaczenia wymaga, ¿e przedmiotem badañ nie by³a sama ocena wiary-godnoœci zeznañ sk³adanych w toku wys³uchania, a jedynie próba ustale-nia, czy istniej¹ ró¿nice w komunika-cji niewerbalnej doros³ych i dzieci.
Kolejny gest – drapanie po szyi oznaczaj¹ce niepewnoœæ wyst¹pi³o u 5 nieletnich (12,5% badanych) i u 2 osób doros³ych (5%).
Pocieranie lub uderzenie w kark bêd¹ce wyrazem k³amstwa, frustracji lub z³oœci wyst¹pi³o u 1 nieletniego, u doros³ych wcale. Podobna sytuacja mia³a miejsce w odniesieniu do gestu wyra¿aj¹cego opanowanie i otwar-toœæ, tj. pocierania przodu g³owy.
Gest obronny, próba schronienia przed trudn¹ niekorzystn¹ sytuacj¹, w postaci tzw. standardowego skrzy-¿owania r¹k, wykona³o 3 nieletnich (7,5% badanych) i 2 osoby doros³e (5%). Równie¿ do gestów maj¹cych na celu dodanie sobie otuchy nale¿y czêœciowe skrzy¿owanie r¹k zaob-serwowane u 3 nieletnich (7,5% ba-danych) i u 1 doros³ego.
Negatywne nastawienie zobrazo-wane poprzez chwytanie d³oñmi ra-mion odnotowano u 2 nieletnich (5% badanych), natomiast u doros³ych wcale.
Zachowanie wyra¿aj¹ce pewnoœæ siebie b¹dŸ agresjê, czyli tzw. sztyw-ne ramiona, wychwycono u 2 osób nieletnich. U jednej zachowanie to by³o po³¹czone z gestami wyra¿aj¹-cymi raczej niepewnoœæ i frustracjê, postawê negatywn¹. Nie sposób mó-wiæ w tym przypadku o pewnoœci sie-bie, ale i o agresji równie trudno. W przypadku drugiego nieletniego równie¿ gest ten nie wydaje siê bez-poœrednio wskazywaæ na agresjê, nale¿a³oby raczej uznaæ go za pe-wien element frustracji.
Nag³e opuszczenie ramion, wyra-¿aj¹ce rezygnacjê, bezsilnoœæ za-uwa¿ono u 1 nieletniego, u doros³ych wcale.
Postawê pe³n¹ rezerwy lub defen-sywn¹, czyli standardowe skrzy¿o-wanie nóg, zauwa¿ono u 3 nieletnich (7,5% badanych) i u 10 doros³ych (25%). Równie¿ negatywne nasta-wienie zdradza skrzy¿owanie nóg w kostkach, które wyst¹pi³o u nielet-nich 6 razy (5% badanych), a u doro-s³ych 3 razy (7,5%).
Gestem wyra¿aj¹cym dezaproba-tê, niezgodê z tym, co mówi ktoœ in-ny, jest zbieranie nieistniej¹cych pa-prochów. Gest ten pojawi³ siê u 3 osób nieletnich (7,5% badanych), u doros³ych nie wyst¹pi³.
Napiêcie towarzysz¹ce wys³ucha-niu przejawia³o siê równie¿ w bawie-niu siê przedmiotami. Takie oznaki pojawi³y siê u 12 nieletnich (30% ba-danych) i u 9 doros³ych (22,5%).
Kolejnym z badanych zachowañ niewerbalnych by³o ustawianie siê profilem, wyra¿aj¹ce postawê defen-sywn¹, chêæ opuszczenia miejsca wys³uchania. Postawa ta oznacza równie¿ prawdopodobieñstwo k³am-stwa. Odnotowano j¹ u 1 nieletniego, zaœ wcale u doros³ych. Bior¹c pod uwagê inne zachowania niewerbalne tego nieletniego, nale¿y przyj¹æ, ¿e w tym wypadku by³o to najprawdopo-dobniej zwi¹zane z chêci¹ opuszcze-nia miejsca wys³uchaopuszcze-nia.
Ruchy ga³ki ocznej w lewo ozna-czaj¹ce wizualne odtwarzanie wyka-za³o 5 nieletnich (12,5% badanych) i 1 osoba doros³a. Ruchy w prawo zaœ oznaczaj¹ce wizualne konstru-owanie wykona³o 10 osób nieletnich (25% badanych) i 3 osoby doros³e (7,5%).
Wyjœciowy kwestionariusz badañ zawiera³ równie¿ inne gesty, których wystêpowania jednak nie odnotowa-no w trakcie wys³uchañ, by³y to m.in.: g³owa uniesiona do góry – wyra¿aj¹-ca postawê neutraln¹, gesty wrogo-œci, agresji czy negacji, tj. zerkanie z ukosa czy spojrzenie spode ³ba, czy wreszcie tzw. wzniesiona wie¿a – wszystkie palce d³oni stykaj¹ siê i s¹ skierowane ku górze – gest wyra¿a-j¹cy postawê „wszystko wiem”.
Oprócz wspomnianych wy¿ej za-chowañ przewidzianych w kwestio-nariuszu pojawi³y siê równie¿ inne, odnotowywane na bie¿¹co, a
nastêp-nie ujête w wynikach badañ. Jednym z nich by³o szerokie rozstawienie nóg. Mo¿e ono oznaczaæ, w zale¿no-œci od wyst¹pienia innych gestów, uczciwoœæ, otwartoœæ, ale mo¿e te¿ byæ oznak¹ bezsilnoœci czy rezygna-cji. Podczas badañ takie zachowanie niewerbalne odnotowano u 19 nielet-nich (47,5%). Najczêœciej wystêpo-wa³o ono w po³¹czeniu z czerwienie-niem siê (11 razy), utrzymywaczerwienie-niem sta³ego kontaktu wzrokowego (11 ra-zy), wzdychaniem (10 rara-zy), d³oñmi
le¿¹cymi na kolanach (13 razy) oraz ocieraj¹cymi siê ³agodnie opuszkami palców. Takie zestawienie sugerowa-³oby, ¿e postawa ta raczej bli¿sza by-³a w swoim znaczeniu bezsilnoœci czy rezygnacji, poddaniu siê biegowi czynnoœci.
Tylko u doros³ych kobiet odnoto-wano gest polegaj¹cy na tworzeniu przed sob¹ bariery przez trzymanie na kolanach torebki. Gest ten wyst¹-pi³ 21 razy (tj. u 52,5% badanych). Zachowanie takie mia³o na celu
za-pewnienie sobie poczucia bezpie-czeñstwa i by³o zharmonizowane z innymi gestami. Towarzyszy³o mu bowiem utrzymywanie sta³ego kon-taktu wzrokowego (14 razy), d³onie spoczywaj¹ce na kolanach, splecio-ne, trzymaj¹ce pasek torebki (15 ra-zy), a tak¿e g³owa przechylona w bok oznaczaj¹ca ocenianie s³yszanych wypowiedzi (7 razy) oraz postawa wyra¿aj¹ca dezaprobatê (7 razy).
Przeczesywanie w³osów to zacho-wanie niewerbalne nale¿¹ce do gru-py tzw. gestów zalotnych, podobnie zreszt¹ jak oblizywanie warg. Ten pierwszy gest wyst¹pi³ u 3 osób nie-letnich (7,5% badanych) i u 1 osoby doros³ej. We wszystkich przypadkach by³y to osoby p³ci ¿eñskiej. Zachowa-nie to po³¹czone by³o z utrzymywa-niem sta³ego kontaktu wzrokowego, wyra¿aniem zainteresowania spra-w¹, jednoczeœnie wszystkie osoby by³y t¹ sytuacj¹ zestresowane. Oso-by nieletnie wykonywa³y gesty wska-zuj¹ce na k³amstwo. Co siê zaœ tyczy oblizywania warg, to odnotowano je u 5 osób nieletnich (12,5%) i u 1 oso-by doros³ej. Bior¹c pod uwagê brak innych gestów zalotnych u 4 z tych osób, nie nale¿a³oby temu zachowa-niu przypisywaæ znaczenia erotycz-nego. Jedynie u 1 nieletniej wyst¹pi³o zarówno przeczesywanie w³osów, jak i oblizywanie warg, co wskazywa³oby na podœwiadome wysy³anie zalot-nych sygna³ów do wys³uchuj¹cego, którym by³ aplikant s¹dowy p³ci mê-skiej.
U 2 nieletnich i 1 doros³ego zaob-serwowano pewne rozbudowane za-chowanie, mianowicie tzw. gest d³oñ w d³oñ po³¹czony z trzymaniem d³oni miêdzy kolanami. Po³¹czenie to su-gerowa³oby szukanie poczucia bez-pieczeñstwa w sytuacji frustracji. Na tak¹ interpretacjê wskazywa³oby po-³¹czenie tej sekwencji z gestami szu-kania oparcia, frustracji czy napiêcia, które jej towarzyszy³y.
Wœród osób doros³ych odnotowa-no równie¿ (5 razy) gest polegaj¹cy na opieraniu ³okcia o biurko wys³u-chuj¹cego. Po³¹czony by³ on z utrzy-mywaniem sta³ego kontaktu wzroko-wego, postaw¹ pe³n¹ rezerwy oraz frustracj¹ b¹dŸ napiêciem. Nale¿a³o-Tabela
Zestawienie uzyskanych wyników gestów ujêtych
w wyjœciowym kwestionariuszu badawczym; N – liczba wyników uzyskanych u nieletnich, D – liczba wyników uzyskanych wœród doros³ych Collation of results for gestures included in preliminary examination form:
N – number of results obtained among juveniles, D – number of results obtained among adults
L
Lpp.. GGEESSTTYY NN DD LLpp.. GGEESSTTYY NN DD 1 Czerwienienie siê 22 5 28 Tzw. wzniesiona wie¿a 0 0 2 Carotid plus 1 1 29 Rêce ca³kiem przekrêcone 0 0 3 Krtañ lub jab³ko Adama 2 0 30 Tzw. szukanie oparcia 13 1 4 G³owa podniesiona do góry 0 0 31 Pocieraj¹ce siê ³agodnie
opuszki 21 1
5 G³owa przechylona w bok 14 14 32 Rêce tkwi¹ g³êboko w
kieszeniach 1 0
6 G³owa spuszczona w dó³ 6 2 33 Zaciœniêta piêœæ 1 0 7 Unikanie i odwracanie
wzroku 10 1 34
Zakrywanie ust (tzw.
stra¿nik ust) 1 1
8 Sta³y kontakt wzrokowy 20 30 35
Dotykanie nosa (te¿ pocieranie skóry pod nosem)
13 7
9 Zerkanie z ukosa 0 0 36 Pocieranie oka 9 1 10 Szybkie ruchy okiem 11 4 37 Drapanie po szyi 5 2 11 Rozszerzenie Ÿrenic – – 38 Odci¹ganie ko³nierzyka 0 0 12 Zwê¿enie Ÿrenic – – 39 Pocieranie lub uderzanie w
kark 1 0
13 Spojrzenie spode ³ba 0 0 40 Pocieranie przodu g³owy 1 0 14 Wystêpowanie San-Pa-Ku 10 2 41 Standardowe skrzy¿owanie
r¹k 3 2
15 Oczy szeroko otwarte 0 1 42 Czêœciowe skrzy¿owanie r¹k 3 1 16 Zmarszczenie brwi 0 0 43 Chwytanie d³oñmi ramion 2 0 17 Krêcenie nosem 1 0 44 Skrzy¿owanie ramion +
kciuki w górê 0 0 18 Drgaj¹ce nozdrza 0 0 45 Sztywne ramiona 2 0 19 Zagryzanie warg 12 2 46 Nagle opuszczone ramiona 1 0 20 Lekkie rozwarcie ust 4 1 47 Standardowe skrzy¿owanie
nóg 3 10
21 Wymuszone pokas³ywanie 0 0 48 Skrzy¿owanie nóg w
kostkach 6 3
22 Wzdychanie 18 8 49 Blokowanie stopy 0 0 23 Wymuszony uœmiech 1 0 50 Zbieranie nieistniej¹cych
paprochów 3 0
24 Skurcze miêœni twarzy 1 1 51 Bawienie siê przedmiotami 12 9 25 D³onie na wysokoœci twarzy 1 0 52 Ustawienie siê profilem 1 0 26 Splecione rêce na biurku lub
stole 1 1 53 Ruch ga³ki ocznej w lewo 5 1 27 D³onie le¿¹ na kolanach, gdy
by przyj¹æ, ¿e by³ to gest maj¹cy wy-ra¿aæ zainteresowanie i zaanga¿o-wanie dla sprawy.
Drapanie czy te¿ pocieranie ucha odnotowane u 5 osób nieletnich (12,5% badanych) i u 1 osoby doro-s³ej wyra¿a³o niechêæ do s³uchania reprymendy, „z³ych wiadomoœci”. U wszystkich nieletnich gest ten po³¹-czony by³ z odczuwaniem frustracji, trzymaniem negatywnych emocji na wodzy, ale równie¿ gestowi temu to-warzyszy³a niepewnoœæ, a nawet oznaki k³amstwa.
Kolejnym z zachowañ niewerbal-nych zaobserwowaniewerbal-nych podczas ba-dañ by³y tzw. gesty szczeroœci. Od-notowano je u 6 osób doros³ych (15% badanych) i u 1 nieletniego. Wœród osób doros³ych gesty te wykona³y je-dynie kobiety, natomiast nieletni by³ p³ci mêskiej. Gesty szczeroœci po³¹-czone by³y z utrzymywaniem sta³ego kontaktu wzrokowego (6 razy) oraz z poczuciem frustracji czy te¿ trzyma-niem negatywnych emocji na uwiêzi (7 razy). Co ciekawe, u jednej z tych osób wyst¹pi³y równie¿ tzw. skurcze miêœni twarzy sygnalizuj¹ce k³am-stwo.
Innymi dodatkowymi zachowania-mi niewerbalnyzachowania-mi by³y: krêcenie sto-p¹ oraz przytupywanie. Jak siê poda-je w literaturze, stopy wskazuj¹ kieru-nek, dok¹d chc¹ nas ponieœæ, ewen-tualnie pokazuj¹ drogê ucieczki25. Z kolei szuranie stopami po pod³odze jest odczytywane jako oznaka znie-cierpliwienia26. Wœród badanych 1 nieletni i 1 osoba doros³a krêcili sto-pami, natomiast 7 nieletnich (17,5% badanych) i 4 doros³ych (10%) przy-tupywa³o. Gesty te nale¿a³oby uznaæ za przejaw chêci opuszczenia miej-sca przes³uchania, zwa¿ywszy na oznaki frustracji, negacji czy lêku i niepokoju, które im towarzyszy³y.
W literaturze przedmiotu wskazuje siê, ¿e pocieranie d³oñmi o siebie oznacza pozytywne oczekiwania. Rezultat danej sprawy bêdzie ko-rzystny albo dla zacieraj¹cego rêce, albo dla jego rozmówcy. Tymczasem bior¹c pod uwagê okolicznoœci, w ja-kich wyst¹pi³ ten gest, a tak¿e towa-rzysz¹ce mu oznaki zdenerwowania, frustracji, trzymania negatywnych
emocji na wodzy, nie sposób przyj¹æ tak¹ jego interpretacjê. Wydaje siê, ¿e w tym wypadku gest ten zaobser-wowany u 5 osób nieletnich by³ ra-czej oznak¹ zdenerwowania ani¿eli pozytywnych oczekiwañ.
Huœtanie siê w przód i w ty³ zaob-serwowano u 1 osoby nieletniej. To-warzyszy³y mu g³ównie oznaki zde-nerwowania, strachu.
1 osoba nieletnia p³aka³a. £¹czy³o siê to z frustracj¹, niepewnoœci¹, po-staw¹ defensywn¹.
D³oñ podpieraj¹c¹ twarz, sugeru-j¹c¹ ocenianie czy wrêcz negatywne nastawienie do wys³uchuj¹cego, za-notowano u 2 nieletnich i 2 osób do-ros³ych. Gestowi towarzyszy³y u wszystkich tych osób sta³e utrzy-mywanie kontaktu wzrokowego, ale te¿ pewna frustracja czy niepewnoœæ.
Kolejnym odnotowanym zachowa-niem niewerbalnym by³y rêce sple-cione za g³ow¹. Gest ten oznacza, ¿e dana osoba czuje siê lepsza, ma po-zycjê dominuj¹c¹, czuje siê bardzo pewnie. Rêce splecione za g³ow¹ obserwowano u 1 osoby nieletniej za-raz na pocz¹tku wys³uchania. Prowa-dz¹cy czynnoœæ poprosi³ nieletniego o przyjêcie pozycji stosowniejszej do miejsca i okolicznoœci. W dalszej czê-œci wys³uchania zanotowano gesty typowe dla napiêcia, strachu czy oznaczaj¹ce przyjêcie postawy de-fensywnej.
Równie¿ u 1 osoby nieletniej za-uwa¿ono zachowanie polegaj¹ce na trzymaniu siê obiema d³oñmi siedze-nia krzes³a. Nastêpnie osoba ta wy-kona³a jeszcze inne ruchy d³oni, mia-nowicie ³agodnie pociera³a o siebie opuszki palców, jak równie¿ splecio-ne d³onie uk³ada³a na kolanach. Wszystkie te zachowania sugerowa-³yby, i¿ nieletni w sytuacji stresu, fru-stracji chcia³ dodaæ sobie pewnoœci, otuchy. Lekkie postukiwanie palcami w blat biurka zanotowano u 1 osoby doros³ej. Po³¹czone ono by³o z utrzy-mywaniem sta³ego kontaktu wzroko-wego, ale te¿ przytupywaniem, co za-tem oznacza³oby jednak zniecierpli-wienie, chêæ opuszczenia miejsca przes³uchania.
Ostatnim z odnotowanych, a nie-ujêtym w kwestionariuszu
badaw-czym zachowaniem niewerbalnym by³o dotykanie brody. Zaobserwowa-no je u 1 osoby nieletniej. Gest ten oznacza, i¿ dana osoba podejmuje decyzjê, co odpowiedzieæ, zastana-wia siê. Zachowanie to pojawi³o siê obok m.in. czerwienienia siê, sta³ego kontaktu wzrokowego oraz pociera-nia opuszków palców.
Zaprezentowane powy¿ej wyniki badañ pozwalaj¹ na przeœledzenie, jak czêsto i u której grupy pojawia³o siê dane zachowanie niewerbalne. Warto jednak dodaæ kilka s³ów na te-mat ogólnej interpretacji wyników uzyskanych w toku badañ, przy czym zaznaczenia wymaga, ¿e próba, na której przeprowadzono badanie – 40 nieletnich i 40 osób doros³ych nie jest grup¹ reprezentatywn¹, albowiem nie dobierano jej zgodnie ze staty-stycznymi prawid³ami doboru, nie-mniej uzyskane wyniki badañ mog¹ byæ ewentualn¹ wskazówk¹ dla prze-s³uchuj¹cych b¹dŸ do dalszych ba-dañ.
Z przeprowadzonych obserwacji wynika, ¿e osoby doros³e s¹ bardziej powœci¹gliwe ni¿ nieletni w okazywa-niu swoich uczuæ lub myœli poprzez zachowania niewerbalne. Podczas gdy na 54 rodzaje gestów ujêtych w kwestionariuszu badawczym odno-towano wystêpowanie a¿ 41 wœród nieletnich, to u osób doros³ych zaob-serwowano wystêpowanie tylko 29 rodzajów. Nieletni nie tylko czêœciej okazuj¹ swoje emocje w sposób nie-werbalny, ale tak¿e ich gesty wykazu-j¹ wiêksze zró¿nicowanie rodzajowe. Podobnie rzecz siê mia³a z zachowa-niami nieujêtymi w ankietach, cho-cia¿ zaobserwowanymi podczas ba-dañ. Na 18 rodzajów zachowañ wy-stêpowanie 15 odnotowano wœród nieletnich, zaœ 11 wœród osób doro-s³ych. Jest to dowodem na znaczne ró¿nice iloœciowe dotycz¹ce mowy cia³a pomiêdzy badanymi grupami.
Uzyskane wyniki pozwalaj¹ na stwierdzenie, ¿e u nieletnich pod-czas wys³uchania dominuj¹ frustra-cja, niepokój, postawa defensywna. Wystarczy przyjrzeæ siê zachowa-niom, takim jak: czerwienienie siê, wzdychanie, u³o¿enie splecionych d³oni na kolanach, tzw. szukanie
oparcia, ³agodne pocieranie opusz-kami palców. Wszystkie te zachowa-nia wyst¹pi³y w du¿ych natê¿ezachowa-niach, od 45% do 72,5%. Jednoczeœnie ka¿de z nich wyra¿a w jakiœ sposób frustracjê, niepewnoœæ, trzymanie negatywnych emocji na wodzy. S¹ to przyk³ady tylko tych zachowañ, które wyst¹pi³y z najwiêksz¹ inten-sywnoœci¹. Mo¿na bowiem wskazy-waæ na inne elementy mowy cia³a nieletnich, które by³y sygna³em zde-nerwowania.
Warto zwróciæ uwagê na fakt, ¿e negatywne emocje wys³uchiwanych nieletnich przejawia³y siê na wiele ró¿nych sposobów. Tymczasem u doros³ych zaobserwowano mniej-sze zró¿nicowanie rodzajowe ge-stów. Jak ju¿ wspomniano, swoj¹ fru-stracjê, próby trzymania negatyw-nych emocji na wodzy osoby doros³e zazwyczaj wyra¿a³y przez trzymanie d³oni na kolanach, wzdychanie, skrzy¿owanie nóg czy bawienie siê przedmiotami.
Je¿eli chodzi o te elementy mowy cia³a, które mog¹ byæ pomocne przy wykrywaniu k³amstwa, zauwa¿ono nastêpuj¹ce prawid³owoœci. Wystê-powanie tych najbardziej charakte-rystycznych zachowañ, stricte suge-ruj¹cych k³amstwo, takich jak: tzw. stra¿nik ust, dotykanie nosa, pocie-ranie oka, odci¹ganie ko³nierzyka czy pocieranie lub uderzenia w kark waha³o siê od 2,5% do 32,5% wœród badanych nieletnich. Wyniki te s¹ wy¿sze ni¿ u osób doros³ych, w ich przypadku by³o to bowiem od 2,5% do 17,5%, niemniej nie sposób na podstawie tych ró¿nic stwierdziæ zdecydowanie, i¿ nieletni s¹ na ogó³ nieszczerzy. Nale¿y poczyniæ dodat-kowe zastrze¿enie, ¿e nieletni w wiêkszoœci wystêpowali jako oso-by, w odniesieniu do których ustala siê, czy przejawiaj¹ objawy demora-lizacji b¹dŸ czy dopuœci³y siê pope³-nienia czynu karalnego, co pozosta-je nie bez znaczenia dla prawdziwo-œci b¹dŸ fa³szywoprawdziwo-œci zeznañ nielet-nich w toku wys³uchañ. Nie mo¿na wykluczyæ, ¿e mieli oni szczególn¹ motywacjê do tego, by sk³adaæ ze-znania przedstawiaj¹ce ich w pozy-tywnym œwietle. Gdyby podj¹æ próbê
oceny szczeroœci nieletnich, w ogól-noœci nale¿a³oby koniecznie doko-naæ dodatkowego rozró¿nienia, w ja-kiej roli procesowej wystêpuje nielet-ni i wtedy dopiero wskazywaæ, czy w danej grupie s¹ oni szczerzy czy te¿ nie.
W kontekœcie uzyskanych w bada-nych grupach wyników dotycz¹cych zachowañ sugeruj¹cych k³amstwo in-teresuj¹ce s¹ równie¿ dane dotycz¹-ce zachowania wyra¿aj¹dotycz¹-cego: zainte-resowanie spraw¹, szczeroœæ czy otwartoœæ, np. sta³y kontakt wzroko-wy utrzymywa³o 20 nieletnich, zaœ wœród doros³ych by³o to 30 osób (50% badanych nieletnich; 75% ba-danych doros³ych).
Nale¿y pamiêtaæ, ¿e badanie prawdziwoœci b¹dŸ fa³szywoœci ze-znañ czy wyjaœnieñ winno byæ doko-nywane indywidualnie nie tylko dla ka¿dej sprawy, ale te¿ w odniesieniu do danej osoby – jej zdolnoœci po-strzegania i relacjonowania spostrze-¿eñ. Tylko takie podejœcie zapewnia najpe³niejsz¹ ocenê, daje mo¿liwoœæ spojrzenia na wszystkie zachowania danej osoby w kontekœcie sytuacji, w jakiej zeznawa³a.
Podsumowuj¹c przytoczone wy¿ej wyniki badañ, powinno siê pod-kreœliæ, i¿ mowa cia³a nieletnich i osób doros³ych ró¿ni siê tak pod wzglêdem ogólnej liczby wykonywa-nych gestów, jak i rozk³adu natê¿enia poszczególnych zachowañ. Trzeba byæ wyczulonym na to zró¿nicowanie i odpowiednio przygotowaæ siê do wys³uchania czy przes³uchania lub umieæ reagowaæ na zachowania nie-werbalne w trakcie tych czynnoœci.
W trakcie badañ nad mow¹ cia³a podczas wys³uchañ w s¹dzie dla nie-letnich autorka mog³a zaobserwowaæ nie tylko sam¹ mowê cia³a, ale tak¿e sposób prowadzenia wys³uchania, st¹d kilka poni¿szych uwag o mo¿li-woœciach wykorzystania w praktyce znajomoœci zasad komunikacji nie-werbalnej.
Sêdziemu wys³uchuj¹cemu trudno jest obserwowaæ mowê cia³a osoby wys³uchiwanej zarówno ze wzglêdu na ustawienia mebli w pokojach sê-dziowskich, jak i z du¿o bardziej pro-zaicznego powodu. Mianowicie musi
on samodzielnie protoko³owaæ prze-bieg wykonywanej czynnoœci. Odry-wa to uOdry-wagê sêdziego od osoby wy-s³uchiwanej, nie pozwala na œledze-nie zmian w jej zachowaniu. Spo-strzeganie nag³ych i szybkich zmian jest praktycznie niemo¿liwe. Samo-dzielne protoko³owanie nie doœæ, ¿e uniemo¿liwia obserwowanie sygna-³ów niewerbalnych, to przyczynia siê dodatkowo do przerwania p³ynnoœci czynnoœci wys³uchania. Co chwilê musz¹ nastêpowaæ przerwy, aby mo¿na by³o zapisaæ dan¹ wypo-wiedŸ.
Bior¹c pod uwagê wyniki prze-prowadzonych badañ, a tak¿e wa-runki, w jakich odbywa³y siê wys³u-chania – dalekie od tych, o których mowa w art. 19 Ustawy o postêpo-waniu w sprawach nieletnich – mo¿-na dokomo¿-naæ poni¿szych uogólnieñ. Znajomoœæ tajników komunikacji niewerbalnej mo¿e mieæ spore zna-czenie dla czynnoœci wys³uchania (czy przes³uchania), mo¿e m.in. po-zwoliæ na w³aœciwie kierowanie jego tokiem. Pozwala otrzymaæ pe³ny ob-raz dowodu uzyskanego od danej osoby. Niemniej wszystko to pozo-stanie w sferze teorii, swoistej na-ukowej abstrakcji, dopóki wys³ucha-nia czy inne czynnoœci, z przyczyn niezale¿nych od samych sêdziów, bêd¹ siê odbywa³y w atmosferze poœpiechu i ciasnoty. W takich wa-runkach organy wymiaru sprawiedli-woœci nie doœæ, ¿e nie mog¹ wyko-rzystywaæ nowoczesnej wiedzy, to niekiedy nie mog¹ nawet wykony-waæ czynnoœci w sposób wymagany przez stosowne przepisy. Reasumu-j¹c, nale¿y stwierdziæ, i¿ wiedza z zakresu komunikacji niewerbalnej tak u nieletnich, jak i doros³ych mo-¿e byæ przydatna w pracy organów wymiaru sprawiedliwoœci, jednak¿e tylko o tyle, o ile bêd¹ one mia³y wa-runki do korzystania z takiej wiedzy.
Praca nagrodzona w konkursie im. prof. T. Hanauska na Pracê Roku z Dziedziny Kryminalistyki, organizowanym przez Pol-skie Towarzystwo Kryminalistyczne.
PRZYPISY
1 E. Gruza: Ocena wiarygodnoœci ze-znañ w procesie karnym. Problema-tyka kryminalistyczna, Wydawnictwo Zakamycze, Kraków 2003, s. 252–253;
2 A. Pease: Mowa cia³a. Jak odczyty-waæ myœli innych ludzi z ich gestów, Wydawnictwo Jednoœæ, Kielce 2001, s. 9–10;
3 E. Thiel: Mowa cia³a zdradzi wiêcej ni¿ tysi¹c s³ów, Wydawnictwo Astrum, Wroc³aw 2001, s. 8; 4 A. Pease: Mowa… op.cit., s. 10; 5 Podzia³ podajê za E. Gruz¹:
Oce-na…, op.cit., s. 254–255; 6 Ibidem, s. 255–256;
7 E. Thiel: Mowa… op.cit., s. 9; 8 A. Pease: Mowa… op.cit., s. 11; 9 M.L. Knapp, J.A. Hall:
Komunika-cja niewerbalna w interakKomunika-cjach ludz-kich, Wydawnictwo Astrum, Wro-c³aw 2000, s. 405;
10 A. Pease: Mowa… op.cit., s. 11–15; 11 E. Gruza: Ocena… op.cit., s. 257; 12 A. Pease: Mowa… op.cit., s. 17; 13 E. Gruza: Ocena… op.cit., s. 258; 14 A. Pease: Mowa… op.cit., s. 19–20; 15 E. Gruza: Ocena... op.cit., s. 260; 16 Podajê za: Z. Marten: Wstêp do psychologii s¹dowej: skrypt dla studentów psychologii i prawa, Uniwersytet Œl¹ski, Katowice 1990, s. 201;
17 Podajê za E. Gruza: Ocena... op.cit., s. 27–274;
18 F. Arntzen: Psychologia zeznañ œwiadków, PWN, Warszawa 1989, s. 61;
19 E. Gruza: Ocena... op.cit., s. 277; 20 E. Gruza: Ocena... op.cit., s. 288; 21 E. Gruza: Ocena... op.cit., s. 400; 22 Z. Œwieboda: Kodeks
postêpowa-nia cywilnego. Komentarz pod red. K. Piaseckiego, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2002, t. 2, s. 369; 23 M. Korcyl-Wolska: Postêpowanie
w sprawach nieletnich, Zakamy-cze, Kraków 2000, s. 132; 24 Objaœnienia zachowañ
niewerbal-nych na podstawie: A. Pease: Mo-wa… op.cit. oraz E. Thiel: MoMo-wa… op.cit.;
25 E. Thiel: Mowa… op.cit., s. 39; 26 A. Pease: Mowa … op.cit., s. 59.
