ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LV NR 2 WARSZAWA 2004: 103-110
MIROSŁAW A G ILEW SK A
REKULTYWACJA BIOLOGICZNA SKŁADOWISK
POPIOŁOWYCH Z WĘGLA BRUNATNEGO
BIOLOGICAL RECLAMATION OF POWER PLANT LIGNITE ASH
DUMP SITES
K atedra G leboznaw stw a i Rekultyw acji, Zakład R ekultyw acji A kadem ii Rolniczej im. A. Cieszkow skiego w Poznaniu
Abstract: Lignite contains 8-15% o f ash. It is treated as waste which is deposited on dump
sites. The large variability o f ash properties is caused by the system o f its transport to the dump site. The reaction o f the analysed ash rock is alkalic (pH in 1 M KCl 8.3-11.2) and it is caused by significant content o f calcium and sodium. Content o f available phosphorus form is low and potassium is average. Amount o f nitrogen present in the ashes is caused by the residuals o f unbum t lignite. Since 1994 the recultivation o f dump sites has been carried out according to the most effective B ender's system - mineral fertilization especially with high doses o f nitrogen and proper selection o f plants - in this case calciphilous plants. During several years the ash dump was sod and afforested. Moreover, the soil forming process o f ash dump started.
Słowa kluczowe: popioły elektrowniane, składowisko, rekultywacja, nawożenie mineralne, gatun
ki kalcyfilne, proces glebotwórczy.
Key words: power plant ashes, dump site, reclamation, mineral fertilization, calcitely plants, soil
forming process.
WSTĘP
Elektrownie należące do Zespołu Elektrowni Pątnów, Adamów, Konin S.A. opalane są węglem brunatnym wydobywanym obecnie w sześciu odkrywkach przez dwie kopalnie - Kopalnię Węgla Brunatnego „Konin” i Kopalnię W ęgla Brunatnego „Adamów”. Spalany węgiel charakteryzuje się zróżnicowanymi parametrami jakościowymi. Jego wartość opałowa wynosi od 7100 do 9100 KJ/kg, zawartość siarki oscyluje w granicach 0,1-1,1%, popiołu 8-15%. Rocznie elektrownie spalająokoło 18 min Mg węgla brunatnego i wytwarzaj ą około l,8m lnM g popiołu i żużla. Odpady z elektrowni transportowane są hydraulicznie i składowane obecnie w wyrobiskach poeksploatacyjnych węgla brunatnego o głębokości od 30 do 40 m. Powierzchnia czynnych składowisk wynosi około 500 ha, a pojemność ponad 120 min m 3. W ciągu 25- letniego deponowania odpadów zrównano z rzędnymi terenu powierzchnię około 200 hektarów.
104 M. Gilewska
Składow anie popiołu i żużla zakończono, a obszar o pow ierzchni 105 hektarów poddano rekultyw acji. R ekultyw ację przeprow adzono także na składow isku suchego o d p o p ielan ia, na k tóry m w latach 1 9 6 4 -1 9 7 4 skład ow ała p o p io ły elek tro w n ia „A dam ów ” .
WŁAŚCIWOŚCI SKAŁY POPIOŁOWEJ
S kładow iska odpadów z elektrow ni są zaliczane do obiektów uciążliw ych dla środow iska; są źródłem wielu konfliktów lokalnych, a ich rekultyw acja biologiczna należy do trudnych przedsięwzięć. Skała popiołowa nie m a bowiem swego odpowiednika w przyrodzie.
Popioły w ytw arzane przez elektrownie ZE PAK S.A. zaliczane są do krzem ianow o- w apniow ych. Z aw ierają od 39 do 63% S i0 9 i 28-36%) CaO. W składzie popiołów dom inują m inerały krzem u, w apnia oraz glinu i żelaza. Do najw ażniejszych należą: kwarc, hem atyt, kalcyt, mullit, wapno palone, anhydryt [M atusiewicz, Janow icz 1983; Łączny, Adam ski 2002].
W łaściw ości fizyczne i chem iczne skały popiołow ej oraz kształt składow iska determ inow ane są m etodą składow ania popiołów. Popiół w stanie suchym je st sypki, rozdrobniony i silnie pylący. Przy składow aniu popiołów m etodą na m okro (w form ie pulpy transportem hydraulicznym) powstają składowiska o płaskiej, wyrównanej i silnie skonsolidow anej pow ierzchni. S egregacja w odna pow oduje duże zróżn ico w an ie w łaściw ości fizycznych i chem icznych skały popiołowej. W pobliżu zrzutni grom adzą się frakcje grubsze o składzie piasków i żwirów, w dalszej odległości zaś frakcje drobniejsze. C echują się one niską zaw artością krzem ionki, a w iększą zaw artością w apnia i siarki. O becne w popiołach tlenki metali - wapnia, potasu, m agnezu i sodu przechodzą w pulpie popiołowej w wodorotlenki. Produktem reakcji bezwodnika kwasu w ęglow ego z wodorotlenkiem wapnia jest węglan wapnia. Podczas w iązania C 0 2 m asa popiołow a tw ardnieje i następuje zm iana jej w łaściw ości fizycznych i chemicznych. W składowisku, w procesie ługow ania i odsączania, zachodzą dalsze zmiany. W ym ywane zo sta ją w o dorotlenki, siarczany oraz chlorki. O dbud ow yw ane z o stają w iązan ia chem iczne zw iększające spójność cząstek popiołowych. C harakterystyczną cechą tej skały popiołow ej jest w arstw ow any układ. M iąższość poszczególnych w arstew ek je st zróżnicowana i wynosi od kilku milimetrów do 1 cm. R ozdzielająje resztki niespalonego w ęgla, które m ają silne w łaściw ości pęczniejące, sprzyjające penetracji tlenu i wody, a w ięc rozkruszaniu skały.
Pierw sze składow isko odpadów elektrowni „A dam ów ” o pow ierzchni 40 ha zbudow ane zostało m etodą składow ania popiołu na sucho. Popiół był transportow any p rz en o śn ik iem taśm ow ym . S ystem tran sp o rtu w płyn ął na k ształt i arch itek tu rę składow iska. M a ono kształt ściętego stożka o łagodnie nachylonych zboczach w kierunku północnym i północno-w schodnim oraz strom ych od strony południow ej i południow o-zachodniej. Jest to podstaw ow y błąd w architekturze tego składow iska. Ilość energii pochłanianej przez zbocza o wystawie południowej i południowo zachodniej przy kącie padania prom ieni słonecznych 45°, wynosi około 585 W • m “2. D la skarp o nachyleniu w kierunku północnym i północno-w schodnim w artość ta je s t blisko
R ek u lty w a c ja b iologiczna sk ła d o w isk p o p io ło w y ch z w ęgla b ru n atneg o 105
trzykrotnie mniejsza i wynosi około 200 W- m~2. Silniejszemu nasłonecznieniu towarzyszy przesuszenie pow ierzchni i urucham ianie procesów erozyjnych, potęgow anych dużym nachyleniem zboczy.
Popioły składow ane na sucho odznaczają się lepszym w ym ieszaniem oraz w iększą ilością niespalonego węgla, który nadaje popiołom ciem ną barwę, pochłaniającą znaczne ilości energii słonecznej. Tem peratura wierzchniej w arstw y składow iska w ynosiła w słoneczne dni niejednokrotnie 60°C. Termikę gruntu dodatkow o podw yższają reakcje egzoterm iczne zachodzące m iędzy obecnym i w popiołach tlenkam i m etali i wodą. Pow stające wodorotlenki pow odują postępującąalkalizację tw orzyw a popiołow ego.
Skała popiołow a na obu składow iskach m a uziam ienie piasków gliniastych bądź piasków gliniastych pylastych, sporadycznie glin piaszczystych. Duża zawartość frakcji pylastych (22-39% ) czyni ją podatną na pylenie. Jej w adąjest także niewielka zawartość iłu koloidalnego (frakcji < 0,002 mm). Jest to frakcja bardzo aktywna, w arunkującą w łaściw ości sorpcyjne i w odne skały.
G ęstość w łaściw a fazy stałej tw orzyw a popiołow ego m ieści się w przedziale 1 ,8 - 2,57 M g • m -3, a objętościow a 0,7-1,06 M g • m~3. Są to wartości niższe, w porów naniu z glebam i m ineralnym i. Porow atość ogólna je st znaczna i w ynosi od 47 do 68% ww. Z n ac zn a d y sp ersja cząstek p o p io ło w y ch po w o d u je, że d o m in u ją p o ry drob ne, utrudniające ruch w ody i powietrza. U dział m akropor, w których w oda i pow ietrze m ogą się sw obodnie poruszać, wynosi od 1,45 do 4,50% ww [Gilew ska, Przybyła 2001].
W ilgotność optym alna popiołów wynosi od 29 do 32% i je st znacznie w iększa od w ilgotności gleb m ineralnych. Znaczna ilość zm agazynow anej w popiołach w ody to w o d a n ied o stęp n a dla roślin. D uży u d ział m a tu bow iem w od a h ig ro sk o p o w a utrzym yw ana siłam i od 31 do 10000 at. oraz w oda hydratacyjna. Ponadto faza ciekła nasycona jest jonam i wapniowymi, sodowymi, magnezowymi i siarczanowymi. Utrudnia to pobieranie przez rośliny składników pokarm ow ych z roztw oru glebowego. Do wad skały należy rów nież zaliczyć odczyn: pH w H 20 kształtuje się w granicach 8,8 -12,3, a w 1 M KC1, 8,5-12,2 (tab .l). Jest to odczyn silnie zasadowy, rzadko spotykany w glebach upraw nych. W ysoka alkaliczność skały popiołow ej uw aru n k o w an a je s t obecnością m etali alkalicznych - wapnia, sodu, potasu, m agnezu. W ystępują one g łó w n ie w fo rm a c h b ard zo tru d n o i tru d n o ro z p u sz c z a ln y c h . D o m in u ją c y m pierw iastkiem je st tu wapń. C ałkow ita jego zaw artość kształtuje się w granicach od blisko 70 do ponad 120 g • kg-1 (tab. 2) i w ielokrotnie przew yższa jeg o zaw artość w glebach m ineralnych. Form y rozpuszczalne w apnia stanow ią tylko niew ielki procent ( 0 ,8 - 1 ,8 % ) ilo śc i c a łk o w ite j. S ą to je d n a k ilo śc i z n a c z n ie p rz e w y ż s z a ją c e zapotrzebow anie roślin. Znacząca jest rów nież zaw artość zw iązków sodu [Gilew ska, Spychalski 2002].
Zaw artość w ęglanów w apnia wynosi od 40 do 90 g • kg-1. Ponad dw ukrotnie w iększa je st zaw artość w ęglanów aktyw nych (tab. 1). Pow stają one w w yniku reakcji w ęglanów wapnia z bezwodnikiem kwasu węglowego, w warunkach jeg o nadmiaru. W miejsce trudno rozpuszczalnego osadu C a C 0 3 powstaje dobrze rozpuszczalny w wodzie dw uw ęglan C a (H C 0 3)2. Ilość w ęglanów aktywnych w skazuje na znaczą intensyw ność tego procesu. W ęglany aktyw ne o d gryw ają w ażną rolę w p ro cesach w ietrzenia
TABELA l. Wybrane właściwości składowisk popiołów elektrownianych TABLE 1. Some selected properties of power plant lignite ash dump sites Nr prób ki Sam ple No. Metody składo wania Methods of ashes disposal pH Węglany- Carbonates g kg-' С N ogół. N total C/N Przyswajalne - Available mg - kg"1
H20 1 MKC1 ogół. - total aktywne - active g -kg-1 P К
1 pulpa 10,2 10,0 43,2 85,0 2,43 0,25 97,2 4,5 131,9 2 pulp 10,4 10,4 75,5 175,0 2,49 0,31 80,3 3,3 135,3 3 12,3 12,2 76,2 193,0 1,84 0,18 10,22 7,5 176,8 4 suche 8,8 8,8 37,4 28,0 97,0 1,3 74,6 6,2 225,0 5 popioły 8,1 8,0 61,5 37,0 102,0 2,0 51,0 5,2 126,2 6 dry ashes 8,4 8,3 97,3 82,0 119,0 1,4 85,0 4,4 168,5
TABELA 2. Zawartość pierwiastków chemicznych w składowiskach popiołów elektrownianych TABLE 2. Contents of chemical elements in the power plant lignite ash dump sites
Nr Pró bki Sam ple No Metody- składo-wania Methods of ash disposal Ca Mg Na К Fe P Zn Cu Pb Mn Cd Przewodność elektryczna Electrical conductivity g - kg 1 mg- k g ' mS • cm 1 • 20°C 1 pulpa 71,5 0,20 5,0 1,6 28,6 5,3 6,86 23,47 14,02 845 0,68- 1,20 2 pulp 107,9 0,33 4,7 1,4 40,3 4,1 10,33 33,19 22,82 1561 0,57 0,95 3 120,5 0,37 7,0 1,0 50,8 3,4 11,62 40,92 17,15 1532 0,50 0,17 4 suche 90,9 11,6 0,85 4,0 11,6 2,9 30,0 10,0 30,0 758 2,0 1,35 5 popioły 80,4 1,9 1,03 6,8 11,9 3,7 109,0 32,0 42,0 935 3,0 1,92 6 dry ashes 65,8 9,6 1,1 3,4 9,6 3,5 46,0 7,0 36,0 553 1,.0 1,76
R ek u ltyw a cja b iologiczna sk ła d o w isk p o p io ło w y ch z w ęgla bru n a tn eg o 107
chemicznego skał. Karbonatyzacja uznawana jest zajed en z najważniejszych procesów lito- i pedogenicznych. Obecność w ęglanów aktyw nych sprzyja w ym yw aniu kw arcu i r o z p u s z c z a n iu k rz e m ia n ó w . D e s ilik a c ja s ta n o w i w a ż n e o g n iw o p ro c e s ó w glebotwórczych
Specyfiką skały popiołowej jest ubogość w dostępne dla roślin związki azotu. Obecny w popiołach azot (tab. 1) jest zawarty w resztkach niespalonego węgla. Szeroki stosunek C/N wskazuje na bardzo trudny rozkład substancji organicznej popiołów. W prowadzona na składowiska popiołów szata roślinna cierpi na totalny głód azotowy. Niska jest również ilość fosforu przyswajalnego (3 -7 mg P • kg-1). Zawartość fosforu rozpuszczalnego w HF jest tu znaczna (tab.2). Pierwiastek ten występuje tu w połączeniach, których budowa, ja k podaje Łączny [ 1983], oscyluje pom iędzy hydroksyloapatytem a hydroksyapatytem. Fosfor tych połączeń jest niedostępny dla roślin. Łączny [1983] nie wyklucza również obecności fosforu w formie fosforanów glinu i żelaza praktycznie niedostępnego dla roślin. Zasobność popiołów w potas przyswajalny dla roślin jest średnia - 131-225 m g К ■ kg” 1 (tab.2). C echą tworzywa popiołowego jest również nadmierna w stosunku do wymagań pokarm ow ych roślin zawartość boru i glinu. Przewodność właściw a kształtuje się w granicach od 0,9 do 1,9 mS ■ cm-1.
Przedstaw ione dane w skazują, że składow iska popiołów nie stanow ią dobrego środowiska dla rozwoju roślin. Rozwój szaty roślinnej utrudnia niezrównoważony układ pierw iastków , alkaliczny odczyn i niedobór wody. W iększość rozw iązań rekulty w acyjnych nie uw zględnia specyfiki tego substratu glebowego. Powoduje to, że są one m ało skuteczne, a jednocześnie bardzo kosztowne.
REKULTYWACJA BIOLOGICZNA SKŁADOWISK POPIOŁOWYCH
R ekultyw acja składow isk suchego i m okrego odpopielania elektrow ni ZE PAK S.A. m a ju ż sw oją historię. Pod koniec lat siedemdziesiątych część składowiska suchego odpopielania pokryta została w arstw ą torfu i obsiana nostrzykiem białym (M elilotus
albus). W latach osiemdziesiątych część wierzchowiny składowiska zadrzewiona robinią
akacjow ą (Robinia pseudoacacia), sporadycznie klonem jesionolistnym (Acer negundo) i klonem zw yczajnym (A cerplata noides). N a części skarp w prow adzono tam aryszek drobnokw iatow y (Tamarix parviflora). Zastosow ano także hydroobsiew polegający na nanoszeniu kom pozycji różnych nasion i organicznych środków użyźniających.
K ilk a k ro tn ie p o d ejm o w an e p rz e d się w z ię c ia re k u lty w a cy jn e nie p rz y n o siły oczekiw anych rezultatów. W yjątkowo nieskuteczny a jednocześnie bardzo drogi był hydroobsiew. Po praw ie 20 latach (1993) składowisko nadal stanow iło odrażający i uciążliwy element środowiska. W ierzchowina pokryta była rachitycznym drzewostanem robiniowym i kikutami obumarłych drzew i krzewów. Blisko 7-hektarowa powierzchnia obejm ująca skarpy południow ą i południow o-zachodnią, była naga i dodatkow o poprzecinana licznym i rynnami erozyjnymi.
R ekultyw ację „zalądowionej” części składowiska mokrego odpopielania elektrowni „P ątnów ” i „K onin” rozpoczęto w 1987 roku. O pierała się ona także na m etodach tradycyjnych, polegających na technicznym odtwarzaniu gleb. Powierzchnia składowiska została pokryta około 35 cm w arstw ą spiaszczonej gliny zw ałowej, na którą nałożono kilkucentym etrow ą w arstw ę torfu niskiego oraz obsiano m ieszanką traw. N a teren
108 M. Gilewska
porośnięty roślinnością zielną wprowadzono od 4000 do 5000 szt.- ha"1 około 30 gatunków przypadkow o dobranych drzew i krzewów. Efekt tych zabiegów okazał się mierny. W ię k sz o ść d rz e w i k rz e w ó w w y p a d ła . P o w ie rz c h n ię s k ła d o w is k a p o k ry w a ł obum ierający drzew ostan złożony głównie z klonu zw yczajnego (A cerplatanoides) , klonu jesionolistnego (Acer negundo), robinii akacjowej (.Robinia pseudoacacia) oraz tam aryszku drobnokw iatow ego (Tam arixpariflora).
Blisko 10-letnie próby zadarnienia i zadrzew ienia składow isk suchego i m okrego odpopielania ZE PAK S.A, a tym sam ym ograniczenia ich pylenia okazały się bardzo kosztow ne, lecz mało skuteczne. Zachodziła bardzo szybka m ineralizacja substancji organicznej zawartej w torfie, a w prow adzana szata roślinna z braku składników pokarm ow ych ginęła. Składow iska nadal pozostały niezrekultyw ow ane, dodatkow o pokryte kikutam i obum arłych drzew i krzewów. Przyczyny tych niepow odzeń należy upatryw ać w niew łaściw ym doborze zabiegów rekultywacyjnych.
Likw idacją tego stanu i skutecznym rozw iązaniem problem u zajęła się w latach 1993-1997 konińska szkoła rekultywacji. Podstawowym zabiegiem rekultyw acyjnym w edług tej szkoły winna być naprawa wadliwego chem izm u skały popiołowej [Bender, 1995, Bender, Gilewska, 1997] poprzez naw ożenie m ineralne stosow ane w odpo w iednich ilościach i proporcjach. Rola naw ożenia m ineralnego, w tym przypadku polega nie tylko na dostarczeniu roślinom niezbędnych ilości składników pokarmowych, ale rów nież na ukształtow aniu całościowych stosunków m iędzy kationam i i anionam i. Z uwzględnieniem właściwości siedliska i introdukowanej do niego roślinności. Ważnym elem entem popraw y chem izm u skały popiołowej je st form a stosow anych naw ozów mineralnych, w tym głównie nawozów azotowych. Ten sposób rekultywacji um ożliwia skuteczną napraw ę chem izm u utw oru ju ż w okresie około 4 lat.
W rekultyw acji składow isk popiołow ych, obok napraw y chem izm u istotny jest także dobór gatunków drzew i krzewów. Gatunkami warunkującym i rozwój i w zrost w tych specyficznych w arunkach siedliskow ych są gatunki kalcyfilne: jesion w yniosły
(Fraxinus excelsior), jesion pensylw ański (Fraxinus p e n sy Ivanica), klon zw yczajny (A cerplatanoides), klon jesionolistny (.Acer negundo), oliwnik wąskolistny (Elaeagnus a n g u stifo lia ), ro b in ia ak acjo w a (R obinia p s e u d o a c a c ia ), k arag an a sy b ery jsk a (C aragana arbores cens), tam aryszck drobnokw iatow y (Tamarix p a rviflo ra ).
B adania nad rekultyw acją składow isk suchego i m okrego odpopielania elektrow ni ZE PAK S.A. zostały podjęte w latach 1993-1997 przez Bendera i G ilew ską [1997]. Zgodnie z koncepcją Bendera [ 1995] podstaw ow ym zabiegiem rekultyw acyjnym była napraw a chem izm u skały popiołow ej. Pozytyw ne rezultaty tego zabiegu stw ierdzono ju ż w pierw szym roku. N astąpiło samo zadarnienie dotychczas nagich pow ierzchni obu składowisk. R oślinność zielna zabezpieczyła pow ierzchnię składow isk nie tylko przed pyleniem , lecz także przed silnym nasłonecznieniem i ew aporacją. Stw orzyła roślinności drzew iastej, w prow adzonej na składow iska w form ie nasadzeń uzupeł niających, korzystniejsze w arunki rozw oju. W iele w p row adzonych w cześniej, a „obum arłych” drzew i krzew ów w ypuściło m łode pędy z odrostów korzeniow ych.
U datność nasadzeń na składow iskach popiołow ych determ inow ana je s t w ielom a czynnikami. Do najważniejszych należy nie tylko dobór odpowiednich gatunków drzew i krzewów, lecz jakość i w iek sadzonek, term in i technika sadzenia oraz w ięźba. W prow adzone sadzonki drzew i krzewów były młode, 2-3-letnie. Posadzone zostały
R ek u lty w a c ja biolo g iczn a sk ła d o w isk p o p io ło w y ch z w ęgla b ru n a tn eg o 109
w dołki w ypełnione m ateriałem piaszczysto-gliniastym , ułatw iającym rozwój korzeni i polepszającym właściwości wodne skały popiołowej. Liczba drzew i krzewów wynosiła od 4000 do 5000 sztuk na hektar z zachow aniem odstępów w m iędzyrzędziach około 3 m. Taki rozstaw ułatw ił w ykonanie prac pielęgnacyjnych.
Do ważnych zabiegów należały prace pielęgnacyjne, ograniczające nadmierny rozwój roślinności zielnej i ułatw iające m łodym sadzonkom dostęp do światła, w ody oraz składników pokarmowych. Polegały one na kilkakrotnym wałowaniu roślinności zielnej w międzyrzędziach i ręcznym ugniataniem w rzędach. Ta metoda nie niszczy całkowicie roślinności zielnej, lecz pow oduje zakłócenia w poborze wody i składników po kar m owych. O granicza, a naw et nie dopuszcza do w ytw orzenia źdźbeł kw iatow ych przez trawy. Jest znacznie skuteczniejsza od tradycyjnej metody zwalczania roślinności zielnej przez jej wykaszanie. Pognieciona przez zwałowanie roślinność zielna skutecznie reguluje term ikę składow isk i ułatw ia zatrzym anie wody opadowej. Stanowi rów nież m agazyn składników mineralnych niewykorzystanych w pełni przez drzewa i krzewy, a pobranych przez roślinność traw iastą. M ineralizująca się m asa roślinna jest źródłem składników pokarm ow ych dla drzew i krzewów.
W wyniku zastosowania wymienionych zabiegów rekultywacyjnych nastąpiło bardzo szybkie i skuteczne zadam ienie i zadrzew ienie składow isk zarów no suchego, ja k i m okrego odpopielania.
W wierzchniej około 50 cm warstwie obu składowisk zainicjow ane zostały procesy glebotw órcze. W strefie zasięgu korzeni skała je st rozluźniona. N a korzeniach robinii oraz karagany obecne są kolonie bakterii brodaw kow ych w zbogacających siedlisko w deficytow y azot. Zrekultyw ow ane zgodnie z zasadam i naszej koncepcji składow isko suchego odpopielania elektrowni „A dam ów ” określone zostało przez m edia ogrodem botanicznym . Zieleń drzew i krzew ów oraz spokój przyciąga zw ierzęta i ptaki, zające, sarny, bażanty, kuropatw y itd.
Z re k u lty w o w a n e sk ła d o w isk a such eg o i m o k reg o o d p o p ie la n ia w w y n ik u przem yślanych przedsięw zięć rekultyw acyjnych, nie są jeszc ze spraw nym i ek o systemam i. Ekosystem y takie form ują się w warunkach klim atycznych Polski setki lat. Z niem ałym trudem stw orzony przez człow ieka w w arunkach skały popiołow ej ekosystem w ym aga opieki. Konieczne jest przede wszystkim system atyczne naw ożenie azotem i fosforem drzew i krzew ów w prow adzanych na takie siedliska.
WNIOSKI
1. A lkaliczny odczyn, nasycenie fazy ciekłej zw iązkam i wapnia, sodu, m agnezu oraz niedobór azotu i fosforu utrudnia rozwój szaty roślinnej na składow iskach popiołów elektrownianych.
2. Z naczna ilość w ęglanów aktywnych w skale popiołowej w skazuje na zachodzące w niej procesy w ietrzenia chemicznego. K arbonatyzacja uznaw ana je st za jed en z naj w ażniejszych procesów lito- i pedogenetycznych.
3. Skuteczność rekultywacji biologicznej składowisk popiołowych uwarunkowana jest do borem gatunków roślin (gatunki kalcyfilne) i kształtowaniem właściwych stosunków pomiędzy kationami i anionami przez nawożenie mineralne (naprawa chemizmu).
110 M. Gilewska
4. Rekultyw acja składowisk popiołowych i innych poprzem ysłow ych nieużytków musi
być oparta na naukow ych podstawach. Jedynie szczegółowe rozpoznanie w łaściw o ści rekultyw ow anych utw orów daje szansę pow odzenia przedsięwzięcia.
LITERATURA
BENDER J. 1995: Rekultywacja terenów pogómiczych w Polsce. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 418: 75-86.
BENDER J. GILEW SKA M. 1997: Podsumowanie końcowe z rekultywacji składowisk popioło wych prowadzonej w latach 1994-1997. Katedra Rekultywacji. Maszynopis.
GILEW SKA М., PRZYBYŁA Cz. 2001 : Wykorzystanie osadów ściekowych w rekultywacji skła dowisk popiołowych. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 477: 217-222.
GILEW SKA М., SPYCHALSKI W. 2002: Właściwości gruntów składowiska popiołów elektrow nianych. Roczn. AR Poznań - CCCXLII, Melior. Inż.Środ. 23: 95-101.
ŁĄCZNY M.J. 1983: Równowagowe stężenie jonów fosforanowych w wodnych roztworach po piołów lotnych. Arch. Ochr. Srod. 3-4: 83-93.
ŁĄCZNY J., ADAMSKI M 2002: Model matematyczny oddziaływania składowisk odpadów elek trownianych na środowisko. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław, Warszawa-Kraków.
MATUSIEWICZ I JANOW ICZ 1983: Fizykochemiczna charakterystyka popiołów lotnych węgli brunatnych elektrowni Konin z III stopnia elektrofiltrów i badania nad ich ługowaniem. Arch.
Ochr. Środ. 3-4: 59-81.
d r hab. prof, nadzw. M irosław a G ilewska
K atedra G leboznaw stw a i Rekultyw acji, A kadem ia R olnicza im. A ugusta C ieszkow skiego ul. P rzem ysłow a 120, 62-510 Konin
