R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E , T . X V D O D . W A R S Z A W A 1965
BOLESŁAW ADAMCZYK
WTÓRNE PRZEKSZTAŁCENIA OKRYWY GLEBOWO-ROŚLINNEJ W OBJĘTYCH STARYM KOPALNICTWEM
PÓŁNOCNO-ZACHODNICH REJONACH GÓR ŚWIĘTOKRZYSKICH Katedra G leboznawstwa WSR Kraków. K ierownik — doc. dr T. Komornicki
Region świętokrzyski, odznaczający się dużą zmiennością pokryw y gle bowej, należy do najbardziej urozmaiconych jednostek fizjograficznych naszego kraju. Duża różnorodność typologiczna i siedliskowa utw orów gle bowych tego rejonu jest w znacznej m ierze zjawiskiem naturalnym , w y nikającym przede w szystkim z dużej zmienności petrograficznej podłoża. W nikliwa analiza budowy profilów glebowych wskazuje, że w nie których rejonach Gór Św iętokrzyskich miało również miejsce — i to na dużą skalę — w tórne zróżnicowanie gleb. A utor ma tu taj na m yśli dość powszechne zjawisko w ystępow ania gleb antropogenicznych, związanych genetycznie z rozw ijającym się niegdyś na tych terenach (niekiedy ży wiołowo) kopalnictw em odkryw kowym rud żelaza, glinki ogniotrwałej, ochry itp. kopalin użytecznych. Z budowy profilów glebowych wynika, że niektóre odm iany gleb w ystępujących tu pierw otnie uległy nagłem u przeobrażeniu już przed kilkuset laty. W stępnych obserw acji w tym za kresie dostarczyła przeprow adzona w latach 1959—1962 szczegółowa k a r tografia gleb rezerw atu leśnego Świnia Góra l, położonego na jednym z licznych wzniesień północno-zachodniej mezozoicznej osłony Gór Świę tokrzyskich (rys. 1).
Według K l e c z k o w s k i e g o [6] obszar rezerw atu i przyległe p ar tie zajęte przez lasy bliżyńskie zbudowane są pod względem geologicznym z utw orów skalnych retu, reprezentow anego przez 3 poziomy (kompleksy) straty g ra f iczno-litologiczne:
— poziom podrudny zbudowany głównie z drobnoziarnistych zbitych piaskowców,
1 Badania podjęte z inicjatyw y Zakładu Ochrony Przyrody PAN w K rakowie. B. Adamczyk, Acta Agr. et Silv., Seria Leśna, t. 5, s. 3, 1965.
438 В . A D A M C Z Y K
— poziom ru dny rozw inięty w postaci:
iłów i łupków ilastych barw y żółtej, czerwonej, białej, niebieskiej, a naw et czarnej,
m arglu barw y krem ow ej; w edług B o h d a n o w i c z a [4] może on zajmować w niektórych partiach tego poziomu ponad 50% ogólnej m iąż szości,
pokładu rudy ilastych żelaziaków;
— poziom nadrudny reprezentow any przez drobnoziarniste piaskow ce z podrzędnym i w kładkam i różnobarw nych iłów z glinką ogniotrw ałą włącznie.
W ystępująca w części stropowej krem ow a (suchedniowska) odmiana piaskowca pstrego, podobnie jak i w kładki iłów, jest utw orem bezwęglano- wym. Należałoby oczekiwać, że rozwiną się z nich gleby z n atu ry silnie kwaśne, tym czasem istniejące na tym terenie kopalnictwo sprawiło, że znaczny odsetek powierzchni zajm ują również gleby mezotroficzne, a na w et eutroficzne (rys. 2).
Rys. 1. Szkic sytuacyjny rezerwatu Ś w in ia Góra w edług Barańskiego [1]
1 — reze rw a t, 2 — m ie jsc o w o śc i, 3 — d rogi toite, 4 — gra n ice la só w n a d le śn ic tw a B liż y n
«General map of Ś w inia Góra reserve after Barański [1]
1 — fo r e st reserv e, 2 — h a m le ts, 3 — roads, 4 — b o u n d a r ie s of th e B liż y n fo r e s te r ’s
d istrict
Rys. 2. Stopień nasycenia kom pleksu sorpcyjnego kationam i zasadowym i
1 — (I i II) g leb a p iero tn a , 2 — (II) gleb a w y k sz ta łc o n a z h a łd y , 3 — V% g le b y , p ie r w o tn e j, 4 — V% g le b y w y k sz ta łc o n e j z h a łd y .
Saturation degree of the absorbing com plex w ith basic cations
1 — (I and II) p rim a ry so il, 2 — (II) so il fro m m in in g w a sts, 3 — V°/o p rim a ry so il,
4 — V°/o so il fro m m in in g w a s te s Według K o ź m i ń s k i e g o [7] i R a d w a n a [10] ślady w ydoby w ania rudy w okolicy Bliżyna i Odrowąża sięgają X II wieku. Niektóre h ałd y (obecnie gleby) pochodzą co najm niej z XVII wieku, ponieważ
ros-OKRYWA GLEBOW O-ROSLINNA NA OBSZARACH STAREGO KOPALNICTW A 4 3 9
nące na nich stare modrzewie, liczące około 250—300 lat, na szyjach ko rzeniowych nie m ają śladów zasy p y w an ia2. Stopień zaawansow ania w rozwoju niektórych profilów glebowych na hałdach wskazuje naw et na bardziej odległe czasy. P u s с h [9] w swoich opisach czynnych kopalni z lat 1820 w ym ienia m.in. Świnią Górę i Dalejów. Również G ą s i o r o w - s k a [5] podaje, że w latach 1815— 1830 na Swiniej Górze była czynna kopalnia P iotr ( = Amelia?).
Pow stałe pod wpływ em kopalnictw a w tórne przekształcenia okryw y glebowej badanego rezerw atu są bardzo znaczne. Spowodowały one w wielu przypadkach bardzo w yraźną zmianę siedliska. Jedną z bardziej widocznych pozostałości po dawnej eksploatacji są np. zrównane już czę ściowo doły i zagłębienia, w których rozwinęły się po większej części róż ne odmiany w tórnych gleb hydrom orficznych; niektóre z dołów tw orzą po dziś stałe okresowe zbiorniki (stawki) wodne.
Bardzo interesującą pozycję wśród utw orów glebowych związanych genetycznie z daw nym kopalnictw em tw orzą nie zawsze łatw e do roz poznania gleby w ykształcone na starych hałdach (zrobach górniczych). Po siadają one zwykle dobrze w ykształcony profil glebowy i przy mniej do kładnym rozpoznaniu litologiczno-stratygraficznym podłoża mogą być za liczane omyłkowo do gleb w ietrzeniow ych in situ. W przypadku hałd o niezbyt dużej miąższości rozpoznanie tych gleb ułatw ia zachowany czę sto kopalny poziom A v Cenną usługę w identyfikacji wtórnego nakładu oddaje porównawcze studium petrograficzne; w tym celu potrzebna jest jednak pewna znajomość straty g rafii utw orów skalnych części stropowej głębszych podścielających w arstw . W tórna część profilu glebowego (nie kiedy cały profil) w ykształcona na hałdzie odznacza się zwykle mniejszą lub większą domieszką skał lub minerałów, obcych lokalnym utw orom w części stropowej. W zrobach rezerw atu szczególne znaczenie posiada do mieszka m arglu przynależnego stratygraficznie do poziomu rudnego; za w iera on około 80% czystego C aC 03. Obecność tego składnika w substra- cie glebotwórczym wtórnego nakładu (hałd) w płynęła bardzo w yraźnie na wiele właściwości nowo pow stałych gleb. Gleby pierwotne, w ytworzone in situ z zalegającego w części stropow ej podłoża pstrego piaskowca lub iłów, reprezentują różne odmiany utw orów z n atu ry silnie kwaśnych (oli- gotorficznych), natom iast gleby w tórne wykształcone na hałdach posia dają właściwości gleb mezotroficznych, a naw et eutroficznych. Różnią się one bardzo znacznie: odczynem gleby, stopniem nasycenia kompleksu sorpcyjnego kationam i zasadowymi, form ą próchnicy i stosunkiem С : N (tab. 1). Gleby pierw otne m ają próchnicę typu butwinowego, która
cha-2 W iele cennych w skazów ek w tym kierunku uzyskano rów nież od nadleśniczego lasów bliżyńskich, inż. S. Barańskiego.
T a b e l a 1
Niektóre właściwości gleb pierwotnych* i antropogeniczych w rezerwacie Świnia Góra Some properties of the primary* and the anthropogenic s o ils of the Swina Góra fo res t reserve Numer pro f i lu Pro f i le Nr. Poziom Horizon Głębokość Depth cm С org. % Substancje organiczne Organie m atter % Ogól-ny Total N % C/N K20 p2°5 pH H S T V % Zbiorowisko roślinne Plant community mg/100 g gleby mg/100 g s o il
h2o ICI m .e./100 g gleby m .e./100 g s o il
Gleby pierwotne - Primary s o ils
9 к 2-6 28,6 6o,6 1,10 26 12,5 6,3 3,4 2,7 71,0 12,7 83,7 15 Pino-Querce-h / Pino-Querce-h 6-10 2,9 6 , i n .o . 5,0 2,0 3,8 2,9 20,3 0,5 20,8 3 tum h . 10-30 1,5 2,3 4,2 3,6 1,9 0,1 2,0 5 BG 30-80 4,0 ślad 4,2 3,7 14,0 3,2 17,2 19 DG poniżej 80 5,2 ślad 4,0 3,5 15,0 2,4 17,7 14 39 К 2-10 31,1 68,8 0,92 34 10,5 7,0 3,4 2,7 80,5 9,7 90,2 11 Pino-Querce-g k 2 10-50 1,0 0,4 4 ,0 3,2 1,2 0,2 1,4 14 tum В 50-95 1,2 0,5 4,2 3,6 1,2 0,2 1,4 14 DG 95-150 9,0 brak 4,6 3,9 14,7 3,5 18,2 19
Gleby antropogenicz;ne - Anthropogenic so ils
2 A1 2-6 4,2 9,2 0,37 11 7,5 2,2 5,6 5,1 5,0 16,5 21,5 78 Fagetum +
AX(B) 6-25 1,5 2,6 n.o. 2,8 1,0 5,4 4,9 2,5 7,5 10,0 75 A lium ursinum
(В) 25-100 10,5 brak 5,3 4,8 7,2 12,0 19,2 63 (B )c 100-160 4,5 ślad 7,3 6,7 0,2 % СаСС >3 8 h 1-13 12,2 26,9 0,65 16 13,5 6,8 5,5 4,8 20,0 32,0 52,0 62 Fagetum ty -(В) 13-65 14,6 ślad 5,5 4,8 7,2 11,8 19,0 61 picum h 65-80 1,7 3,8 n.o . 8,0 2,0 4,5 3,6 17,2 6,2 23,4 27 80-130 14,2 ślad 4,4 3,5 15,5 4,3 19,8 22
* Gleby występujące w partiach terenu nienaruszonych przez kopalnictwo S oils in the агеаб undisturbed by mining operations
A D A M C Z Y K О Ъ Ъ
OKRYWA GLEBOW O-ROâLIN NA NA OBSZARACH STAREGO KO PALNICTW A 4 4I
rak teryzuje gleby biologicznie mało czynne, natom iast gleby powstałe na hałdach — próchnicę typu muli, właściwą glebom biologicznie czynnym.
K olejnym następstw em zmian pow stałych w okrywie glebowej są rów nież w ystępujące na badanym terenie zbiorowiska roślinne. Gleby p ier w otne zajęte są przez różne jednostki zbiorowisk acidofilnych, np. przez bór m ieszany Pino-Quercetum, świeży bór sosnowy Pino-Vaccinietum m y r tilli3, a gleby w tórne przez mezofilne lasy bukowo-jodłowe z A llium ursinum , Dentaria enneaphyllos, D. bulgifera, Mercurialis perennis, S ta - chys silvatica itp.
Gleby hałd, które nie zaw ierają domieszki m arglu lub innych utw orów zm ieniających w sposób zasadniczy właściwości siedliska (spotykano ta kie w sąsiednim terenie), mogą nie różnić się w zasadzie od gleb rozwinię tych in situ, a roślinność ich zachowuje w tedy ch arakter borowy.
Opisane przykłady w tórnych zmian w okrywie glebowo-roślinnej re zerw atu Świnia Góra dotyczą bardzo małego wycinka w regionie świę tokrzyskim. Nie jest on jednak czymś w yjątkowym , szczególnie w północ- no-zachodniej mezozoicznej osłonie Gór Świętokrzyskich, gdzie kopal nictwo w daw nych czasach występowało na większą skalę [3, 5—8, 10].
LITERATURA
[1] B a r a ń s k i S.: R ezerwat przyrody Św inia Góra. Chrońmy Przyrodę Ojczy stą, z. 5, 1957.
[2] B a r a ń s k i S.: Modrzew polski (L arix polonica Racib.) i cis pospolity (Taxus baccata L.) w lasach bliżyńskich. Ochrona Przyrody, R. 29, 1964. [3] C z a r n o c k i J.: O m ezozoicznych złożach rud żelaznych w zachodniej czę
ści Gór Świętokrzyskich. Pos. Nauk PIG, nr 11, 1925.
[4] B o h d a n o w i c z K.: Działalność Państw ow ego Instytutu Geologicznego w 1938 r. Państw . Inst. Geol., Biul., nr 18, 1939.
[5] G ą s i o r o w s k a N.: Górnictwo i hutnictw o w K rólestw ie Polskim 1815— 1830 r. Bibi. WSH, W arszawa.
[6] K l e c z k o w s k i A.: Budowa geologiczna osłony triasowej Gór Ś w iętokrzy skich w okolicy Suchedniowa. Inst. Geol. Egz., nr 191, 1953.
[7] K o ź m i ń s k i K.: Zagłębie staropolskie w Kieleckiem . W arszawa 1955. [8] K r a j e w s k i R.: Złoża żelaziaków ilastych w e w schodniej części powiatu
koneckiego. Państw . Inst. Geol., Biul. nr 26, 1947.
[9] P u s c h G. G.: N ow e przyczynki do geognozji Polski. Pam. Fizyograf., t. 1 i 2. W arszawa 1961 i 1962.
[10] R a d w a n M.: W ielkopietnictw o w Zagłębiu Staropolskim w połow ie X IX w ieku. K atow ice 1954.
3 N azw y jednostek fitosocjologicznych przyjęto za prof. dr J. Fabijanowskim i doc. dr K. Zarzyckim, którzy w om awianym rezerw acie przeprowadzili szczegółowe badania fitosocjologiczne. Acta Agr. et Silv., Seria Leśna, t. 5, s. 61, 1965.
442 В . A D A M C Z Y K Б. А Д А М ЧИ К ВТОРИЧНЫЕ ПРЕОБРАЗОВАНИЯ ПОЧВЕННО-РАСТИТЕЛЬНОГО ПОКРОВА В СЕВЕРО-ЗАПАДНИХ, ЗАНЯТЫ Х СТАРЫМИ РУДНИКАМИ, РАЙОНАХ СВЕНТОКШИСКИХ ГОР К а ф е д р а П оч вов еден ия К рак ов ск ой С ел ь ск охозя й ств ен н ой А кадем ии Р е з ю м е Автор установил, что в заповеднике Свиня Гура (рис. 1) значительная часть площади под старыми древостоями занята антропогенными почвами, образовав шимися со старых отбросов рудника. Следы рудничного дела в этом районе относятся к 12 веку. Петрографический состав отбросов отличается от верхних горизонтов скального основания, в партиях не тронутых добычей, содержанием примеси мергеля. В связи с этим возникли значительные различия в свойствах исследуемых почв. Первичные местные почвы представляют различные разно видности сильно кислых почв (табл. 1, разрез № 9 и 39), а вторичные антропо генные почвы имеют свойства мезотрофны х и эвтрофны х почв (табл. 1, раз. 2 и 8, рис. 2). Последствием изменений почвенного покрова является диф ференцияция растительных сообществ. Первичные почвы имеют растительный покров со стоящий из ацидофильных сообществ например P in o-Q u ercetu m , Pino-V acci- nietum m y r tü li a вторичные — из мезофильны х буковых и пихтовых лесов с A lliu m ursinum, Dentaria ennephyllos, Merculrialis perennis и np.
Автор считает, что описанный случай не является исключением в северо- -западной мезозоической части гор Свентокшиских.
В. ADAM CZYK
SECONDARY TRANSFORMATIONS OF THE SOIL AND PLANT COVER IN THE NORTHWESTERN REGION OF THE ŚWIĘTOKRZYSKIE MTS.,
FORMERLY UNDER MINING EXPLOITATION
D e p a rtm e n t o f S o il S c ie n c e , C o lle g e of A g ricu ltu re, K ra k ó w S u m m a r y
The author found that in the forest reserve Ś w inia Góra (fig. 1) a large part of the area (often under old forest-stands) is covered by anthropogenic soils, form ed on old m ining w aste heaps from iron ore exploitation. Traces of m ining activities in this region reach the X llth century. The pétrographie com position of the w aste heaps differs from that of the surface part of the rock substratum (where undisturbed by m ining operations), as the form er contain layers of marl. In result, the properties of the investigated soils differ considerably too. The prim ary (undisturbed) soils occur as various strongly acid soil kinds (table 1, profiles Nr. 9 and Nr. 39), w h ile the secondary anthropogenic soils are m esotrophic and eutrophic (table 1, profiles Nr. 2 and Nr. 8, fig. 2).
The changes in the soil cover caused changes in the plant com m unities. The primary soils are covered by various acidiphile com m unities, e.g. Pino-Q uercetum, P in o-V accinietu m m y rtü li, w h ile the secondary soils — by m esophilous beech and fir forests w ith A llium ursinum, Dentaria en neaphyllos, Mercurialis perennis etc. In author’s opinion the described exam ple is fairly typical for the m esozoic cover of the nortwestern region of Ś w iętokrzyskie Mts.
