Wacław Przelaskowski
Szkolnictwo polskie w ZSRR w
okresie II wojny światowej
Niepodległość i Pamięć 3/2 (6), 65-84
1996
"N iepodległość i P am ięć" R. III, N r 2(6), 1996
Wacław Przelaskowski
Szkolnictwo polskie w ZSRR
w okresie II wojny światowej
W Polsce pow ojennej słusznie podkreślano zbrodniczość holocaustu na narodzie żydo w skim , zapom inając czasem o działalności "Żegoty" i ofiarności w ielu P olaków po m ag ają cych w ukryw aniu się osobom pochodzenia żydow skiego. N ależy pam iętać, że za u kryw a nie Ż yda groziła kara śm ierci. P odziem ie polskie za zadenuncjow anie p rzechow ującego k a rało śm iercią tego kto w ydał. III R zesza nie ukryw ała dążenia do biologicznego zniszczenia narodu żydow skiego, ja k też nie ukryw ała dążenia do doprow adzenia narodu p olskiego do poziom u niew ykw alifikow anej siły roboczej. U tajniała natom iast zam iar d o konania holo caustu na narodzie polskim po unicestw ieniu narodu żydow skiego.
Inaczej m iała się spraw a w Z SR R , tam w alczono z w rogiem klasow ym . W edług ro zp o rządzenia N K W D L itew skiej SSR z dnia 28 listopada 1940 roku nr 0054 w rogam i klasow y mi byli:
1/ przyw ódcy O ZO N , B B W R , PPS, N D , "Legioniści", ZH P, 2 / skład osobow y POW ,
3 / aktyw m łodzieżow ych organizacji "burżuazyjnych i obszarniczych" oraz w spółpra cow nicy w ydaw anych przez nich czasopism ,
4 / urzędnicy aparatu państw ow ego, 5/ policjanci,
6/ o ficerow ie i podoficerow ie w yw iadu i kontrw yw iadu, 7/ p rokuratorzy i sędziow ie,
8/ rodziny i krew ni osób zbiegłych lub usiłujących zbiec za granicę, 9/ pracow nicy PCK ,
10/ szlachta, ziem iaństw o, kupcy, bankierzy, przem ysłow cy, w łaściciele przedsiębiorstw i hoteli,
11/ uchodźcy z zaboru hitlerow skiego nie objęci na terenie sow ieckim o sobną rejestracją pod pozorem um ożliw ienia im pow rotu do m iejsc poprzedniego zam ieszkania.
29 grudnia 1939 roku U chw ałą Rady K om isarzy L udow ych Z S R R nr 2122 - 617 za tw ierdzona została Instrukcja L udow ego K om isariatu Spraw W ew nętrznych o deportacji osadników z zachodnich terenów B iałorusi i U krainy. B ył to holocaust narodu polskiego w ykonyw any pod przykryw ką walki klasow ej.
D eportow anych należy podzielić na następujące grupy: 1 / je ń cy w ojenni, 2/ skazani, 3/ aresztow ani, 4 / w ysiedleni w trybie adm inistracyjnym .
W yw ożono ciągle, ale w yróżnić należy deportacje m asow e: 10 lutego 1940 roku, 13 kw ietnia 1940 roku, 10-29 czerw ca 1940 roku. O statnia w yw ózka w czerw cu 1941 roku zo
stała przerw ana w ybuchem w ojny niem iecko-radzieckiej. D ep ortacja 10 lutego 1940 roku dotyczyła całych rodzin osadników w ojskow ych, parcelantów , rolników spod okupacji h it lerow skiej, urzędników , nadleśniczych, strażników leśnych, ziem ian, urzędników gm in nych, działaczy spółdzielczości, kupców . D eportow ano całe rodziny, czasem tylko kobiety, starców i dzieci, albow iem m ężczyźni byli ju ż aresztow ani, lub skazani i deportow ani. Były przypadki deportacji w yłącznie dzieci, gdy starszych osób nie było w dom u. W yw ieziono łącznie 250 000 osób, w tym 100 000 d zie c i1.
W yw ózka 10 lutego 1940 roku była najstraszliw sza w skutkach. O dbyw ała się podczas straszliw ych m rozów , w zakratow anych, w ypełnionych do granic m ożliw ości w agonach to- w arow ych (do 60 osób w w agonie). B rakow ało jedzenia, w ody, opału . N a stacjach p rze znaczenia ludność ładow ano na sam ochody ciężarow e, przy m rozie dochodzącym do 40 stopni. N iekiedy w ieziono na odległość do 800 km . Z esłańców um ieszczano w doraźnie po budow anych barakach w tajdze, lub szopach w kołchozach. Z m uszano do pracy, przew aż- nie w tajdze przy w yrębie lasu .
D ruga w yw ózka w ypadła w nocy z 13 na 14 kw ietnia 1940 roku. W yw ożono rodziny policjantów i urzędników , rodziny i krew nych osób p rzebyw ających za granicą Z SR R , ro dziny aresztow anych i skazanych, działaczy społecznych, nauczycieli, działaczy życia g o spodarczego, bogatszych przem ysłow ców , w łaścicieli nieruchom ości. R azem w yw ieziono 300 000 osób, w tym 80% kobiet i dzieci.
T rzecia w yw ózka dotyczyła w w iększości uchodźców z G eneralnego G ubernatorstw a. W yw ieziono 400 000 osób.
W yw iezionych w pierw szej deportacji osiedlono w Jakucji, K om i A SS R , w okolicach A rchangielska, w K rasnojarskim K raju, w A łtajskim K raju, w obw odzach kirow skim , sw ierdłow skim , m ołotow skim , om skim , now osybirskim .
D eportow anych w drugiej w yw ózce rozproszono w północno-w schodnim i północno- zachodnim K azachstanie i w A łtajskim Kraju. W ysiedlonych w trzeciej turze w 10% um ie szczono w K om i A SSR , na północnym U ralu, pozostałe 90% w M ordw ińskiej, C zuw askiej i T atarskiej A SSR . N a tym etapie m ężczyzn oddzielono od kobiet i dzieci, zam ykając w ła grach w K om i A SSR oraz na północnym Uralu.
W edług szacunków podanych przez K lotza w yw ieziono: je ń có w w ojennych 200 000, zesłańców lutow ych 250 000, w ięźniów 250 000, zesłańców kw ietniow ych 300 000, zesłań ców czerw cow ych 400 000. R azem w yw ieziono 1 400 000.
W edług klas społecznych: inteligencji pracującej 700 000, chłopów 350 000, rob o tn i ków 150 000, kupców , przem ysłow ców i w olnych zaw odów 200 000.
W edług płci w yw ieziono: m ężczyzn 650 000, kobiet 45 0 000, dzieci 300 000.
L iczba 1 400 000 nie w yczerpuje w szystkich w yw iezionych, uw ięzionych, skazanych. D ołączyć do niej należy w yw iezionych poza trzem a deportacjam i; d eportację w 1941 roku, pobór m łodzieży do A rm ii C zerw onej oraz w ięźniów ze strefy przyfrontow ej, w edług d a
1 Obliczenia Klotza, "Karta” nr 13, 1994, s. 107.
2 D. Boćkowski, Jak pisklęta z gniazd. Wrocław 1995. Biblioteka Zesłańca, s. 45. 3 Obliczenia Klotza op. cit., s. 108.
Szkolnictwo polskie w ZSRR w okresie II wojny światowej 67
nych z w rześnia 1941 roku w liczbie 88 296 osób. R ozlokow ano ich w specjalnie u tw orzo nych w ięzieniach, w obw odach irkuckim , czelabińskim , om skim , kirow skim , B aszkirskiej, T atarskiej, K azachskiej A SS R oraz w A łtajskim K raju4. T ak w ięc ogółem w yw ieziono ponad 1 500 000.
O becnie W . P arsadanow a5 opublikow ała w M oskw ie w "N ow ej" i "N ow iestnoj Istorii" artykuł Polacy w Z SR R w czasach w ojny, w którym podaje, że w trzecim kw artale 1940 ro ku pracow ało P olaków zesłańców z zachodniej U krainy i B iałorusi 418 564, w tym: w prze m yśle 318 564, w rolnictw ie 100 000.
Stanow iło to je d n ą trzecią część deportow anych, których liczba w ynosiła 1 173 170 osób (312 800 rodzin). To potw ierdza szacunek K lotza. Jednak inny historyk radziecki, A. G urianow , na podstaw ie danych G ułagu szacuje liczbę w yw iezionych na 316 0006. S prze czne to je s t z danym i rocznika statystycznego z 1950 roku, który podaje, że w latach 1944-
1949 repatriow ano z głębi Z SR R 266 863 osoby7. D o tej liczby należy dodać 56 855 osób przesiedlonych z dalekiej północy do południow ych i centralnych rejonów europejskiej czę ści Z S R R 8. R azem 323 718 osób. W yjechało do Iranu 119 865 osób, w stąpiło do dyw izji im. T adeusza K ościuszki 36 510 osób, w yjechało innym i drogam i 28 000 osób. R azem 508 063, czyli pół m iliona. Pozostałym przy życiu przypadło czekać do 1956 roku.
A m basador rządu polskiego na uchodźstw ie, S tanisław K ot 11 czerw ca 1941 roku w p i śm ie do L ondynu oszacow ał liczbę dzieci do lat 16 narodow ości polskiej i żydow skiej na ponad 160 0009. O ddział H istoryczny I K orpusu obliczył, że do Ira n u 10 ew akuow ano 17 000 dzieci. P ozostało zarejestrow anych 77 834. O czyw iście rejestracja była nie pełna. D elegatury A m basady nie sięgały dalekiej północy. B yło ich tylko dw adzieścia.
16 listopada 1942 roku, prawdopodobnie na podstawie wyżej wymienionej rejestracji, Tade usz Rom er w rozm ow ie z Andrejem W yszyńskim podał, że w ZSR R znajduje się 90 000 dzieci w wieku do 16 lat, w tym 29 000 sierot i półsierot11. W yszyński w notatce z tej rozm ow y napi sał, że Rom er wymienił wśród tych 29 000 około 19 700 sierot wym agających opieki
całkowi-19
tej . Oczywiście Rom er wiedział, że do Iranu ewakuowano 17 000 dzieci. Tak więc rejestracja prawdopodobnie objęła 111 834 dzieci z liczby 160 000 szacowanej przez Stanisława Kota.
W ZSRR nie był wprowadzony nakaz ograniczający tok studiów młodzieży polskiej. Obowią zywał siedmioletni okres nauczania, a potem nauka zawodu lub szkoła średnia. Po wkroczeniu wojsk radzieckich na teren Polski, szkoły polskie były przeważnie reorganizowane na szkoły biało ruskie i ukraińskie. Uczniów cofano o dwie klasy, w celu nauczenia języka. Z wybuchem wojny
4 Ewakuacja 1941, "Karta" nr 12. 1994 s. 108.
5 W. Parsadanowa. Polacy w ZSRR w czasach wojny, "Forum" nr 29 1989. s. 3. 6 A. Gurianow, Cztery deportacje, "Karta” nr 12. 1994 s. 12.
7 Rocznik statystyczny, Warszawa 1950, s. 22. 8 Ewakuacja Berii, "Polityka" nr 2 1994 s. 25.
9 S. Kot, Rozmowy z Kremlem. Londyn 1959 s. 263.
10 T. Bugaj, Dzieci polskie w ZSRR i ich repatriacja 1939-1952, Jelenia Góra 1982 s. 11.
11 Pismo T. Romera z 16 listopada 1942 do premiera W. Sikorskiego. ATHS, PMR nr 73/4 dok. 203. 12 T. Bugaj op. cit., s. 11.
w prow adzono obow iązek pracy dla dzieci od lat 12. O bow iązek ten w iązał się bezpośrednio z przydziałem chleba i innej żywności. Wszyscy nieletni podlegali kodeksowi karnemu. Oznaczało
13
to możliwość orzeczenia kary długoletniego więzienia, aż do kary śmierci włącznie .
21 czerw ca 1941 roku w ybuchła w ojna niem iecko-radziecka. 30 lipca został podpisany układ pom iędzy P olską a Z SR R (układ S ikorski-M ajski). D o układu dołączono dw a p ro to k o ły 14 - tajny i jaw n y . W protokole ja w n y m 15 ustalono, że "z ch w ilą przyw rócenia stosun ków dyplom atycznych rząd radziecki udzieli am nestii w szystkim obyw atelom polskim , któ rzy są obecnie na terytorium Z SR R pozbaw ieni w olności, bądź ja k o je ń cy w ojenni, bądź z innych odpow iednich pow odów ". 12 sierpnia 1941 roku P rezydium R ady N ajw yższej Z SR R am nestionow ało je ń có w kam panii w rześniow ej, w ojska internow ane na L itw ie, Ł o tw ie i w E stonii, aresztow anych, skazanych i deportow anych w głąb R osji i innych republik zw iązkow ych. A m nestionow ano nie w szystkich. W edług danych nadesłanych przez D ele gatury do końca czerw ca 1942 roku liczba ta w yniosła tylko 321 730 osób. Z SR R nie zgo dził się na otw arcie polskich konsulatów , zezw olił tylko na o tw arcie 20 delegatur i zatw ier dził 131 m ężów zaufania. D elegatury otw arto w A łdanie Jakuckim , A rchangielsku, C z ela bińsku, K ustanaju, B arnaule, Paw łodarze, K rasnojarsku, P ietropaw łow sku, K irow ie, C zka- łow ie, S aratow ie, Syktyw karze, A km olińsku, Sam arkandzie, A szchabadzie, C zym kencie, D żam bule, S em ipałatyńsku, W ładyw ostoku, A łm a -A c ie16. D elegatury nie objęły naw et w szystkich w iększych skupisk ludności polskiej i żydow skiej.
31 grudnia 1941 roku rząd Z S R R udzielił rządow i polskiem u pożyczki w w ysokości stu m ilionów rubli na roztoczenie opieki nad m łodzieżą i zezw olił na o tw arcie dom ów dziecka. W trakcie organizacji arm ii W . A ndersa rozpoczęła się m ig racja am nestionow anych do m iejsc form ow ania oddziałów w ojskow ych. W transportach i pieszej w ędrów ce w ielu u m ie rało z głodu i chorób. T ereny dokąd udaw ali się nie były p rzygotow ane na przyjęcie tylu lu dzi, a niektóre w ładze m iejscow e były tem u przeciw ne. C zęść am nestionow anych z łagrów przew ieziono pod nadzorem N K W D , z północnych obszarów Z S R R do najuboższych rejo nów T urkiestanu, nad m orzem A ralskim . W iększość zatrudniono przy kopaniu kanałów i zbiorze baw ełny. D zieci, które pozostały w raz z rodzicam i na bardziej dogodnych do życia obszarach, szczególnie w A łtajskim Kraju, były w lepszej sytuacji. A le i tam m iały o bow ią zek pracy od 12 roku życia. W szędzie były trudności z w yżyw ieniem . Ż yw ność m ożna było d ostać - tylko w drodze w ym iany za odzież.
D o połow y 1942 roku A m basada polska, poprzez delegatury zo rganizow ała 175 p rze d szkoli dla 5865 dzieci, 43 szkoły dla 2999 uczniów , 68 kursów d la 1466 słuchaczy. Z
atru-17
d niono 165 nauczycieli i 124 w ychow aw ców . Z organizow ano 139 sierocińców i ochronek d la 9 000 dzieci, 30 zakładów opiekuńczych dla osób niezdolnych do pracy, 21 stołów ek,
13 Rozdział III Kodeksu Karnego RFSRR. Ogólne zasady polityki karnej, art. 12. 14 Układ Sikorski - Majski, Wybór dokumentów, 1980, s. 173.
15 Układ Sikorski - Majski, dz. cyt, s. 173. 16 D. Boćkowski, op. cit. s. 60.
Szkolnictwo polskie w ZSRR w okresie II wojny światowej 69
1 O
116 punktów dożyw iania, 46 szpitali i 41 am bulatoriów . Ponadto, w radzieckich dom ach d ziecka przebyw ało 5 000 polskich sierot.
A m basada czyniła starania o ew akuację dzieci do Indii i Iranu. N apotykała w tej spraw ie trudności, czynione przez w ładze radzieckie. T łum aczono to kłopotam i zw iązanym i z trans portem w okresie w ojennym . P ierw sza zorganizow ana ew akuacja ludności cyw ilnej m iała m iejsce 3 kw ietnia 1942 roku, Z SR R opuściło w tenczas 3 07 0 dzieci i ju n a k ó w 19. R azem 4 950 osób. D o Indii w yjechało 500 dzieci. D ruga ew akuacja odbyła się 9 sierpnia i 1 w rześnia 1942 roku . O bjęła ona 9 633 dzieci i 2 738 junaków . R azem 12 371 osób. Po w rześniu, drogą różnych starań, zezw olono w yjechać je szc ze 500 dzieciom do Indii. R azem opuściło Z SR R 18 312 dzieci. P ozostało około 142 000.
16 stycznia 1943 roku Z SR R anulow ał decyzję z grudnia 1942 roku, która przyznaw ała obyw atelstw o polskie osobom zam ieszkałym przed w rześniem 1939 roku na terenach P olski przyłączonych do ZSR R. T ak w ięc w szyscy P olacy podlegali znow u m obilizacji do A rm ii Czerw onej. W m arcu 1943 roku przeprow adzono p rzym usow ą paszportyzację osób narodo wości polskiej i żydow skiej zam ieszkałej przed W rześniem na terenach polskich, u n iew aż niając w cześniej w ydane zaśw iadczenia o obyw atelstw ie polskim . O sobom odm aw iającym przyjęcia obyw atelstw a radzieckiego groziła kara p o zbaw ienia w olności do lat p ięciu i p rzy m usow e prace. C zęść odm ów iła przyjęcia obyw atelstw a radzieckiego i została skazana. D zieci zabrano do radzieckich dom ów dziecka.
26 kw ietnia 1943 roku, kilkanaście dni po odkryciu m ogił w K atyniu, o godzinie 1215 w nocy, w ezw any został do M ołotow a am basador T. R om er, którem u odczytano notę o zerw a niu stosunków dyplom atycznych pom iędzy P olską a ZSR R . T. R om er odm ów ił przyjęcia
21
noty . W edług spisu am basady A ustralii, która przejęła ochronę interesów P olski w Z SR R , w kw ietniu 1943 roku nadal na północy Z SR R znajdow ało się 50 000 obyw ateli polskich, ponadto w łagrach było 125 000 osób, w cielono w szeregi A rm ii C zerw onej 100 000,
22
25 000 osób w cielono do batalionów robotniczych .
Zam knięcie delegatur i przejęcie m agazynów przez czynniki radzieckie uniem ożliwiło po moc socjalną ludności polskiej. W iększość szkół i dom ów dziecka wpraw dzie funkcjonowała dalej, ale ju ż pod kuratelą radzieckich wydziałów oświaty. Zw olniono większość polskiego per sonelu, kierując na je g o miejsce personel radziecki. W niektórych miejscach, zaniechano nauki języka polskiego. Zdjęto wszelkie oznaki polskości. W prow adzono radzieckie regulam iny dla szkół i dom ów dziecka. Zabroniono nauki religii, modlitw i jakichkolw iek praktyk religijnych. Z domów dziecka sieroty powyżej 14 roku życia skierowano do przyzakładow ych szkół
rzemieśl-23
mczych. Przejęto 65 dom ów dziecka z 4411 wychowankami , 57 szkół i 3 000 uczniów.
18 P. Żaro ń. Ludność polska w ZSRR w czasie II wojny światowej, Warszawa 1990, s. 51. 19 M. Trojanowska, Pamięć zaginionych krzyży, "Zeszyty Historyczne" 1981 s. 27. 20 Polskie sity zbrojne... t. 2 s. 295.
21 Nota Mołotowa do ambasadora RP w ZSRR T. Romera z dn. 25 04 1943. Dokumenty i materiały, T.7, s. 400- 401.
22 L. Siedlecki, Losy Polaków w ZSRR w latach 1939-1989, Bydgoszcz 1990, s. 45.
W raz z zerw aniem stosunków dyplom atycznych retorsje zostały rozszerzone na ogół obyw ateli polskich. L udność polska znow u została od stycznia 1943 roku pozbaw iona opie ki społecznej, szkolnictw a, przedszkoli, dom ów starców , dożyw iania.
W końcu lutego 1943 roku w M oskw ie pow stał k om itet organizacyjny Z w iązku P atrio tów P olskich w ZSR R . O rganem Zw iązku była "W olna P olska", któ ra zaczęła się ukazyw ać od 1 m arca 1943 roku. W redakcji pracow ali: Jerzy B orejsza, W iktor G rosz, P aw eł H ofm an, A lfred Lam pe, H ilary M inc, Jerzy Pański, W łodzim ierz S okorski, W anda W asilew ska. Od m arca 1943 roku do M oskw y przeniesiono redakcję "N ow ych W idnokręgów ", w której p ra cow ała H elena U sijew icz, córka F eliksa K ona, członka T ym czasow ego K om itetu R ew olu cyjnego w B iałym stoku, z 1920 roku. O statecznie u form ow anie Z P P nastąpiło na p ie r w szym zjeździe 9-10 czerw ca 1943 roku. P rzew odniczącą Z w iązku została W anda W asile w ska, sekretarzem generalnym A leksander Juszkiew icz. Z P P m iał o dpow iednio kształtow ać i ukierunkow yw ać społeczeństw o do przyszłego ustroju Polski.
N a pierw szym zjeździe ZPP, podjęto decyzję o roztoczeniu opieki nad ludnością p olską i żydow ską, obyw atelam i Polski sprzed w rześnia 1939 roku. P rzede w szystkim ZPP, w ystą pił o cofnięcie retorsji. W 1944 roku retorsje zostały uchylone. A m nestionow ano w szy stkich skazanych z tego pow odu.
30 czerw ca 1943 roku został utw orzony K om itet do spraw D zieci P olskich w Z SR R (K om poldziet). P rzew odniczył K om itetow i zastępca K om isarza L udow ego O św iaty RFSR R. Z astępcą przew odniczącego był delegat ZPP, najpierw S tanisław Skrzeszew ski, później H enryk W olpe. Z dniem 1 lipca 1943 roku K om itet przejął nadzór nad dom am i dziecka, szkołam i i innym i placów kam i ośw iatow ym i24.
P rzejęto 65 placów ek ośw iatow ych z 4411 w ychow ankam i. W edług spraw ozdania K om poldzietu, w w yniku przeprow adzonego niepełnego spisu w dniu 15 grudnia 1943 roku
25
na ogólną liczbę dzieci polskich 66 300 (bez G ruzji) , w 74 przedszkolach przebyw ało 2927 dzieci, w 48 dom ach dziecka 4758, w 114 szkołach 9345. R azem stanow iło to 17 030 dzieci. L iczby te są sum ow ane w arunkow o, poniew aż niektóre sieroty z dom ów dziecka uczyły się jed n o cześn ie w szkołach. R ozm ieszczenie dom ów dzieck a w yglądało następują co: F ederacja R osyjska 21 dom ów , K azachska 9, K irgiska 2, T ad ży ck a 1, T urkm eńska 1, U zbecka 14. L iczba m iejsc w dom ach dziecka i szkołach oraz przedszkolach nie by ła w y starczająca. K ształciło się tylko 9345 dzieci z 38 00 0 w w ieku szkolnym . W planie na rok
"7ft
1944 założono , kształcenie w szkołach 13 180 dzieci, w ychow yw anie w dom ach dziecka 10 000, w przedszkolach 8 310. Razem 31 490 dzieci w różnym w ieku.
A ndrzej W itos na plenum ZPP w dniu 13 kw ietnia 1944 roku tw ierdził, że tylko 30% dzieci polskich w w ieku szkolnym je st objęte nauką. W szkołach polskich pracow ało 1 500 nauczycieli, w tym 30% z w ykształceniem w yższym , 40% z w ykształceniem p edagogicz nym , 30% bez kw alifikacji zaw odow ych. 700 z kw alifikacjam i było zarejestrow anych. K om poldziet zorganizow ał też kursy dokształcające dla nauczycieli w roku 1944 i 1945.
24 S. A. Nowikow, op. cit., s. 58. 25 T. Bugaj, op. cit., s. 86. 26 T. Bugaj, op. cit. s. 88.
Szkolnictwo polskie w ZSRR w okresie U wojny światowej 71
N aw et w dużych skupiskach ludności polskiej niekiedy nie było polskiej szkoły. N a przykład, w obw odzie kustanajskim dla 1095 dzieci nie było żadnej szkoły, w obw odzie sem ipałatyńskim na 909 dzieci w w ieku szkolnym była tylko je d n a szkoła27. D obrze rozw i nęło się szkolnictw o polskie w A łtajskim Kraju. B yła w tym duża zasługa inspektora szkół polskich, W acław a K ołodziejskiego. W 1944 roku funkcjonow ało tam 61 szkół polskich, w których uczyło się 2 502 uczniów i pracow ało 136 nauczycieli. W A łtajskim K raju były 34 p rzedszkola i dw a dom y dziecka z 138 w ychow ankam i.
W wielu miejscow ościach Polacy przebywali w niewielkich skupiskach, w oddalonych koł chozach i osadach w tajdze. Nie było możliwości otworzenia tam polskich szkół z pow odu m a łej liczby dzieci w wieku szkolnym. Szkołę otwierano, gdy liczba dzieci w wieku szkolnym przekraczała 14. Z niektórych miejscowości dzieci dochodziły do szkoły pieszo, nawet kilka ki lometrów. Zezw olono więc przy niektórych szkołach organizow ać internaty. W 1944 i 1945 ro- ku funkcjonow ało przy szkołach kilka internatów, z których korzystało 500 uczniów .
W lipcu 1945 roku było 48 dom ów dziecka z 5 106 dziećm i, 91 przedszkoli dla 2 613 dzieci, 134 szkoły do których uczęszczało 18 659 dzieci . W 1946 roku było już" : 52 do my dziecka z 4 810 dziećm i, 84 przedszkola d la 2 613 dzieci, 248 szkół dla 18 659 uczniów . W edług planu w styczniu 1946 roku m iały być 333 szkoły i 296 klasy dla dzieci polskich w
31
szkołach radzieckich. R azem dla 21 146 uczniów" . Plan ten nie został w pełni zrealizow a ny, z pow odu rozpoczęcia repatriacji.
Szkoły, sierocińce, domy dziecka i inne tego rodzaju placówki działały według regulam inu instytucji polskich sprzed września 1939 roku. Brakowało podręczników i pom ocy naukowych. W lutym 1943 roku, wszystkie instytucje oświatowe i opiekuńcze zostały przejęte przez organa sowieckie. 6 lutego 1943 roku Komisariat Ludowy Oświaty nakazał ewidencję wszystkich pol skich placówek. Zostały przejęte wszystkie magazyny delegatury. W przejętych szkołach, do mach dziecka, przedszkolach został wprowadzony regulamin radziecki. Ten stan trwał od lutego
1943 roku do lipca 1943 roku, tj. do ich przejęcia przez Kompoldziet. Przejęcie łączyło się z reorganizacją. W grudniu 1943 roku było ju ż dom ów dziecka - 48, szkół polskich - 114, przed szkoli - 743 .
W 1944 roku w prow adzono instrukcje, regulam iny i statuty opracow ane przez K om pol dziet, a m ianow icie:33
- instrukcję w spraw ie organizacji szkół dla dzieci polskich w ZSR R , - statut polskiego dom u dziecka dla dzieci polskich w Z SR R , - statut przedszkola d la dzieci polskich w ZSR R,
- instrukcje w sprawie organizacji pracy pozaszkolnej i wychowawczej wśród dzieci i dorosłych, - instrukcję w spraw ie organizacji w roku szkolnym 1944/1945 szkół dla polskiej m ło dzieży pracującej,
27 T. Bugaj op. cit„ s. 9 1.
28 Zarządzenie RKL ZSRR z 5 04 1944. 29 Zarządzenie RKL ZSRR z 11 07 1944. 30 D. Boćkowski, op. cit., s. 108. 31 D. Boćkowski, op. cit., s. 206, 107, 111.
32 T. Korzon, Przesiedlona ludność polska w ZSRR w latach 1941-1946 /maszynopis - praca doktorska/. 33 T. Bugaj, op. cit., s. 27.
- statut internatu przy szkole polskiej w ZSR R.
Instrukcje te, w znacznej m ierze były zbliżone do o dpow iednich instrukcji organów ośw iaty radzieckiej.
W każdej "obłasti", w w ydziale ośw iaty, na etacie inspektora d o spraw szkół polskich został zatrudniony Polak, nauczyciel z w yższym w ykształceniem , czło n ek Z PP , delegow any przez K om itet O bw odow y Z PP - zaaprobow any przez K om poldziet. Inspektorow i po d leg a ły szkoły polskie w danym obw odzie, dom y dziecka i przedszkola. O gólny nadzór spraw o w ał kierow nik obw odow ego w ydziału ośw iaty.
R adzieckie w ładze ośw iatow e dość liberalnie odnosiły się do organizacji szkolnictw a polskiego. Z arządzenie przew idyw ało otw arcie szkoły polskiej, gdy w danej m iejscow ości było 40 osób podlegających obow iązkow i szkolnem u. P ozw olono zaś otw ierać szkołę p o l ską przy 15 osobach. M aterialny byt szkoły był zapew niony, ja k też i przedszkola. Pobory nauczycielom w ypłacał skarb państw a. Szkoły radzieckie, które użyczyły lokalu były zobo w iązane do um ożliw ienia korzystania z pom ocy naukow ych. D zieci polskie przebyw ające w dom ach dziecka zaopatryw ane były przez bazy U P rosobtorga z zapasów pozostałych w m agazynach przejętych od am basady i delegatur polskich, z darów U N R R A , z dostaw p o chodzących z darów P olonii oraz przez radziecki aparat handlu, w edług ustalonych norm.
W 1944 roku, a szczególnie w 1945 popraw iło się zaopatrzenie szkół polskich w p o m o ce naukow e, opracow ano program y nauczania, w ydano podręczniki w ję z y k u polskim . W szkołach przysposobienia zaw odow ego um ieszczono 540 dzieci. B yły to praw dopodobnie sieroty z dom ów dziecka, które ukończyły 14 lat. N a w yższych uczelniach studiow ało w tym czasie 500 m łodych P olaków 34.
Szkolnictwo polskie w ZSRR w okresie II wojny światowej 73 P o ls k ie pl a c ó w k i o p ie k u ń c z o -w y c h o w a w c z e w Z S R R (m aj 19 45 - si er p ie ń 1 9 4 6 )
WYKAZ SZKÓŁ AŁTAJSKIEGO KRAJU na dzień 1 stycznia 1946 r.
(opracował W acław Kołodziejski - inspektor szkół polskich w Ałtajskim Kraju)
LP M iejscow ość typ szkoły il. u c z niów kl. I kl. II kl. III kl. IV kl. V kl. v i kl. V II uw agi r. z a łóż. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12, 1 Alejsk n/śr 7 5 10 5 12 10 - 14 10 19 4 2 B A R N A U L S K I R E J O N 2 C ze s n o k ó w k a niż 2 2 10 - 12 - - - - 1 9 4 3 3 S o w ch o z "Ałtaj" n/śr 5 2 - 9 11 11 21 - - 1 9 4 2 4 O ktiabrski I. ucz.* n/śr. 4 0 - 7 9 5 7 12 - 19 4 2
5 Sidorow ski I. ucz. n 51 2 0 5 13 13 - - - 19 4 2 6 Borow y I. ucz. n 2 6 11 11 4 - - - - 19 4 2 7 Po w alicha n/śr. 7 6 14 17 14 - 11 2 0 - 1 9 4 2 8 L e b iażka n 22 8 4 10 - - - - 1942 9 Białojarsk n 3 0 14 6 - - - 1 9 4 3 10 Zud iłow o n 52 14 15 13 10 - - - 1945 BARNAUL 11 S zk o ła nr 1 n/śr. 75 9 12 17 18 19 - - 1942 | 12 S zk o ła n r 2 n/śr. 147 15 20 26 18 20 22 25 1942 13 S zk o ła nr 3 n/śr. 46 10 16 8 - 12 - - 1942 B U S K l 14 S zk o ła nr 1 n/śr. 78 14 6 17 16 12 13 - 1 9 4 3 I 15 S zk o ła n r 2 n/śr. 110 25 28 35 22 - - - 1 9 4 3 16 S zk o ła nr 3 n/śr. 93 - 15 16 9 35 18 - 1 9 4 3 17 S zk o ła n r 4 n/śr. 33 - - - 10 9 14 - 19 4 4 f i 8 Zm ieino gorsk niż 1 1 9 34 2 5 2 5 3 5 - . - 1 9 4 4 IK O S IC H IN S K I R E J O N
1 1 9 17 leśnyj uczasto k n/śr. 2 8 - 6 5 9 - 8 - 1 9 4 2 2 0 2 2 leśnyj uczasto k n/śr. 2 4 2 3 4 15 - - - 1942 21 2 8 leśnyj uczasto k n/śr. 41 6 7 10 11 7 - - 1942 22 33 leśnyj uczastok n/śr. 44 6 12 8 6 12 - - 1942
23 Jużny les. uczastok n/śr. 5 5 6 10 13 16 10 - - 1942
I24 Bo jan ow o n/śr. 77 14 15 19 12 17 - - 1942 25 Kontoszyński sier. n/śr. 72 9 12 14 15 10 12 - 1945 26 O w czyn nik ow o niż. 15 10 2 3 - - - - 1945 27 Kołchoz "Iskra" niż. 24 3 5 - 16 - - - 1944 KRAJUSZKINSKI R-N
28 P ierw o m ajski I. ucz. niż. 43 10 12 7 14 - - - 1 9 4 3
29 Wostoczny I. ucz. niż. 33 7 6 11 9 - - - 1 9 4 3 30 25 uczastok klasy 24 10 - 14 - - - - 1 9 4 3 31 Krajuszkino klasy 18 10 3 5 - - - - 1944 32 St. O ziorki niż. 36 11 10 - 15 - - - 19 4 3 33 KRASNOSZCZOKOWO klasy 20 15 - 5 - - - - 1944 T A L M E Ń S K I R E J O N 34 Talmeńka n/śr. 115 15 27 24 24 25 - 1 9 4 3 35 Nowo-Piorunowo niż 3 0 7 11 - 12 - - - 1944 3 6 2 4 kw arta ł niż. 30 5 6 8 11 - - • 1944 |
Szkolnictwo polskie w ZSRR w okresie II wojny światowej 75
LP M iejscow ość typ szkoły
ii. u c z niów
kl. I kl. II kl. III kl. IV kl. V kl. VI kl. VII uw agi r. z a łó ż. | K A Ł M A Ń S K I R E J O N 3 7 Z im ary niż. 3 2 10 10 2 10 - - - 1 9 4 5 38 K u banka niż. 2 7 8 7 3 9 - - - 1 9 4 4 39 "Ałtaj* niż. 4 0 13 7 13 7 - - - 1 9 4 4 4 0 S o w ch o z n r 1 klasy 2 0 1 4 5 10 - - - 1 9 4 3 T R O IC K I R E J O N 41 T u rk-S ib klasy 16 6 - 10 - - - - 1 9 4 4 I 4 2 Zaq ajn o w o klasy 2 0 6 4 5 5 - - - 1 9 4 4 4 3 Proletarij klasy 2 6 18 2 6 - - - - 1 9 4 4 44 Z a w o d sk o je klasy 2 3 9 7 7 - - - - 19 4 4
4 5 Biełowski sowchoz klasy 22 10 12 - - - 1 9 4 3
4 6 D u ndicha klasy 15 9 - 6 - - - - 1 9 4 4 4 7 N o w o -B o ro w lan ka klasy 32 12 10 - 10 - - - 1 9 4 4 4 8 T roick klasy 21 2 9 10 - - - - 19 4 3
UŚT-KAŁMAŃSKI R-N
49 U ś t’-K a łm a n k a niż. 31 12 10 1 8 . - - 1 9 4 4 50 Czaryszski sowchoz klasy 13 2 3 2 6 - - - 1 9 4 4 51 Kałmański sowchoz klasy 8 2 - 6 - - - - 1 9 4 4 52 K am ień niż. 7 9 3 0 2 2 11 16 - - - 1 9 4 4 53 Partianowo n/śr. 32 5 7 5 7 8 - - 1 9 4 4 54 P o śpielicha niż. 2 4 10 4 5 5 - - - 19 4 4 55 U c z-P ry sta ń niż. 2 8 10 12 6 - - - - 1 9 4 5 56 Sorokino niż. 3 2 10 7 6 9 - - - 1 9 4 3 T O P C Z Y C H IŃ S K I R -N 57 Topczycha klasy 14 - 6 8 - - - - 1 9 4 4 58 C zyściu n ka niż. 2 7 14 - 13 - - - - 1 9 4 4 59 Tretiaki niż. 36 14 11 5 6 - - - 1 9 4 3 60 R u bcow sk klasy 2 3 4 5 5 4 5 - - 1 9 4 4 61 O jro t-T u ra niż. 3 5 10 12 8 5 - - - 1 9 4 4 62 Rebrich a klasy 13 5 - 8 - - - 1 9 4 5
* 1. ucz. - leśnyj uczastok - odcinek leśny.
O gólna liczba uczniów na dzień 1 I 1946 w ynosiła 2 547.
W Y K A Z P E R S O N E L U PED A G O G IC Z N E G O - 1 1 1946
M iejscow ość Im ię i nazw isko S tanow isko Lata p racy W y kształcenie
1 2 3 4 5
B A R N A U L
S zk o ła nr 1 K laud yna M ilach kierow niczka 17 śr. ped agog. M aria Prystupczyk nau czycielka 2 średn ie M ilach nau czycielka 1 średn ie S zk o ła nr 2 M a ria P iecho ta kierow niczka 16 śr. ped agog.
Lidia M ilew icz nau czycielka 18 śr. ped agog.
I M iejscow ość Im ię i nazw isko Stanow isko Lata p racy W y k szta łce nie
K lara Ż e m ra ls k a nau czycielka 18 śr. p e d ag o g . B. T e re s zc zu k nau czycielka 3 ś red n ie E. B iałecka nau czycielka 3 ś red n ie Litw inow nau czycielka 2 0 n /w y żs ze S zk o ła n r 3 W o lań ska kierow niczka 10 śr. p e d ag o g .
Jad w ig a M ako w ska nau czycielka 2 0 śr. p e d ag o g . B A R N A U L S K I R -N
P o w alic h a A n n a G a u ra kierow niczka 18 śr. p e d ag o g . H a lin a W ilk a n ie c n au czycielka 2 n/śr. B iełojarsk J a d w ig a G ed ym in kierown. 2 średn ie
B a rb ara Ziem iń s ka nau czyciel. 2 n/śr.. C z e s n o k ó w k a Ko nstancja K o złow ska kierown. 3 śred n ie
J ó z e f H artieb nauczyciel 16 śr. p e d ag o g . L e b ia żk a M . Ł a d a -Z a k rz e w s k a kierown. 5 średn ie
Z e n o b ia O z im e k nauczyciel. 3 n/śr. B o ro w y 1. uczast. M a ria K siąże k kierown. 3 średn ie
Jad w ig a R e g e n c ia k nau czyciel. 4 n/śr.
"Oktiabrski" I
1. u czasto k M a ria T e rle c k a kierown. 15 śr. p e d a g o g . I Em ilia Stocka nauczyciel. 2 n/śr.
B land yna Ka b aciń ska nauczyciel. 3 n/śr. "Ałtajski" sow . M aria K ę szycka kierown. 3 średn ie
A n na J u s zczak n au czyciel. 13 śr. ped ag o g . Jan in a K ęszycka n au czyciel. 5 n/śr. S idorow ski 1. ucz. Ire n a M a c kiew icz kierown. 2 0 śr. p e d ag o g .
Z o fia F erko w icz nauczyciel. 2 śred n ie A. A leks androw ska nauczyciel. 2 n/śr. Z u d iłowo H e le n a W ie ja k kierown. 3 w y ż s z e
Lom an nau czyciel. 3 średn ie Zdzisł. S m od libow ska nau czyciel. 5 w y ż s z e M . G renc nauczyciel. 1 ś red n ie M . Brynk nauczyciel. 2 ś red n ie A L E J S K I R -N M aria E jsm ont kierown. 2 3 śr. p e d ag o g .
K a zim ie ra Jasiń sk a n auczyc. 2 5 śred. p e d ag o g . K rystyna E jsm ont n auczyc. 2 n/śr. J an Górski n au czyc 2 średn ie Zm iein o g o rsk St. S taniukiew icz kierownik 3 ś red n ie J ó ze f S zc ze p a n ia k nauczyc. 3 ś red n ie Jan in a Jak u b ia k nauczyc. 3 ś red n ie Tretiaki W ale n ty n a L ew kow icz kierown. 2 średn ie M aria K ach ało w s ka nauczyc. 2 średn ie Bijsk
S z k o ła nr 1 M a ria Grigo kierown. 16 śr. p e d ag o g . Jan in a W ę c ła w nauczyc. 3 średn ie A m elia Koch nauczyc. 3 śr. p e d ag o g . A n n a R ejkałło . nauczyc. 1 śred n ie S te fa n ia Len czo w s ka nauczyc. 2 śred n ie Biszkow icz nauczyc. 1 śr. ped ag o g . S zk o ła nr 2 Z o fia K ikiew icz kierown. 2 7 śr. p e d ag o g .
Szkolnictwo polskie w ZSRR w okresie II wojny światowej 77
r M iejscow ość Im ię i nazw isko Stanow isko Lata pracy W y kształcenie
R o m a n Orszulski nauczyc. 2 2 w y żs ze J a d w ig a B iernacka nauczyc. 3 średn ie A n n a S tru ty ń s k a nauczyc. 2 średn ie S tan isław a D rzew iń ska nauczyc. 2 n /w y żs ze Filipow ska nauczyc. 1 „ ,
S zkota nr 3 O lg a A rciszew ska kierown. 18 śr. ped ag o g . O lg a W y g a c h o w ic z nauczyc. 2 0 śr. ped agog. A n ton ina Lipińska nauczyc. 2 średn ie Krystyna Piotrow ska nauczyc. 1 średn ie Z o fia M alinow ska nauczyc. 2 średn ie W a n d a M alin o w ska nauczyc. 1 średn ie B a rb ara Stom kow ska nauczyc. 1 średn ie S zkota nr 4 A n iela D rozd ow s ka kierown. 7 w y żs ze
H alina D y m e cka nauczyc. 12 śr. ped ag o g . W asilij Płaskin nauczyc. 2 3 śr. ped ag o g . Frakter nauczyc. 18 śr. ped agog. T A L M E N S K I R-N
T a lm e n k a F ra n c is ze k Tujakow ski kierownik 15 śr. ped agog. W a n d a K arb ow n iczek nauczyc. 18 śr. ped agog. S tan isław a Jaku b o w ska nauczyc. 2 średn ie E liza W ojciuk nauczyc. 6 śr. ped ag o g . T ujakow ska nauczyc. 2 średn ie N ow o-P ioruno w o A lina K o zerkie w icz nauczyc. 2 n/średnie 2 4 kw artał Jan in a Lipińska kierown. 2 średn ie
P ółtoracka nauczyc. 2 średn ie m. K am ień J a d w iq a Z ie m a c k a kierown. 5 średn ie E. W ilc zy ń s k a nauczyc. 14 w y żs ze G o źd zie je w s k a nauczyc. 3 średn ie Uśt' K ałm ański B ron isław a S tarostko kierown. 17 średn ie Jan in a Po pław ska nauczyc. 2 średn ie C ze m y s ze w s k i r. R o za lia Lachow icz nauczyc. 13 śr. ped agog. K ałm ański sew . S tan isław a N ejran o w ska nauczyc. 3 n/średnie K A Ł M A Ń S K I R -N
"Ałtaj" A p olo nia D olińska kierown. 14 śr. ped ag o g . M aria O le s zk ie w ic z nauczyc. 3 śr. ped agog. W ie ra A n toszyna nauczyc. 3 śr. ped agog. "Kubanka" W a n d a W a s ile w s k a kierown. 2 średn ie
E. Filuchow ska nauczyc. 2 n/średnie "Zimary" T e o d o z ja H a a k e nauczyc. 2 4 n/w y żs ze S o w ch o z nr 1 M . H a u z e nauczyc. 5 średn ie K O S IC H IŃ S K I R -N
Bajun ow o A n iela M iller kierown. 2 0 śr. ped agog. W a n d a P a ra fian o w ic z nauczyc. 2 średn ie M aria W a s ile w s k a nauczyc. 2 n/średnie 17 I. uczastok Ludm iła Feld m an kierown. 4 w y żs ze
M a ria S zten c el nauczyc. 3 w y żs ze Jad w ig a P ę kals ka nauczyc. 3 średn ie 2 2 1. uczasto k H a lin a Jac yn a kierown. 4 średn ie S ta n is ła w a Ł uk ow sk a nauczyc. 4 n/średnie
M iejscow ość Im ię i nazw isko Stanow isko Lata p racy W y k szta łce nie
9 8 1 . uczasto k Leo kad ia Szlachc iuk kierown. 4 średn ie Elżbieta C z y ż e w s k a nauczyc. 7 ś red n ie Ju żn y 1. uczas. Jan in a Zm ysło w ska kierown. 2 0 śr. p e d ag o g .
K asp rzak nauczyc. 4 n/śred n ie "Iskra" M aria G atd ecka nauczyc. 2 0 śr. p ed a g o g
N . O w c zyn n ik o w -H a lp e rn nauczyc. 8 śr. ped ag o g . S ie w ie m y 1. u. W ła d y s ła w a M ajchrow icz kierown. 4 ś redn ie
T a u b a K le im a n nauczyc. 8 śr. p e d ag o g . Krystyna C io łek nauczyć. 4 ś redn ie K R A J U S Z K IN S K I re
P ierw o m ajsk Jan in a R ę k a w e k kierown. 14 śr. p e d ag o g . A n ton ina Ż a c zk ie w ic z nauczyc. 6 śr. p e d ag o g . 2 5 1 . uczasto k H e le n a P rzew o źn ik nauczyc. 3 ś red n ie 41 I. uczasto k H a lin a P ietkiew icz nauczyc. 3 ś red n ie K rajuszkino W a n d a W it nauczyc. 3 ś red n ie O ziorki st. J a d w ig a Batko nauczyc. 3 średn ie P A R F IA N O W S K I
rejon
Z o fia W ę c k ie w ic z kierown. 2 4 śr. p e d ag o g .
K a zim ie rz Białkow ski nauczyc. 2 0 śr. p e d ag o g . A n n a P a n ko w a nauczyc. 2 0 śr. p e d ag o g . T O P C Z Y C H IŃ S K I rej.
To p c zy c h a D a n u ta K a zim ie rz nauczyc. 2 n /w y żs ze C zy ś c iu s zk a O lg a K rystew icz nauczyc. 2 ś red n ie T R O IC K I R -N
Tu rk-S ib M . M a s zie r nauczyc. 3 ś red n ie Z a q a jn o w o K ędzie rs ka nauczyc. 3 średn ie Proletary Em ilia O b rycka nauczyc. 3 średn ie Z a w o d s k o je Ludow ska nauczyc. 3 średn ie Troick B udżko nauczyc. 3 średn ie B iełow sk R o m a n o w ska nauczyc. 2 średn ie
S O R O K IŃ S K I R -N M onika W ie rzb ic k a kierown. 3 n /w y żs ze H . S zlesiń ska nauczyc. 3 średn ie R u b co w sk m. Ludw ika K s zew s ka nauczyc. 2 6 w y ż s z e U c z-P ristań R a ja Krupnik nauczyc. 2 n /w y żs ze K ras n o szczo ko w o H a lin a S zy m c za k nauczyc. 2 średn ie O jro t-T u ra E stera Frydm an kierown. 2 n /w y żs ze
Ita Frydm an nauczyc. 2 n /w y żs ze Z o fia F en ste r nauczyc. 2 n /w y żs ze
PR A C O W N IC Y SZK Ó Ł POLSKICH PRZED 1946 r.
M iejscow ość Im ię i nazw isko Uwagi
1 2 3,
Bijsk W a c ła w Kołodziejski P rze n . n a stan. inspekt. S ta n is ła w a D rzew iń ska W y je c h a ła do kraju B e la G old berg W y je c h a ła do M o skw y B a rn au l J ó z e fa Jaro s ze w ic z W y je c h a ła do M o skw y A n n a B u rzec W y je c h a ła do M o skw y
Szkolnictwo polskie w ZSRR w okresie U wojny światowej 79
A n na S za rs k a W y je c h a ła do M oskw y Jad w ig a Kędzie rs ka W y je c h a ła do kraju B iełojarsk W ła d y s ła w Rutko W y je c h a ł do am b a s . w M os. T a lm e n k a M .S z u c h e b g a b e l W y je c h a ł do M o skw y Sorokino O lg a W is zn iak o w a W y je c h a ła do M oskw y
Pejsach P iekac z Z w olnion y O w czyn nik ow o Neli D ą brow s ka Z w olnion a No w o-B o ro w lanka Jan Jaros z Zw olnion y
Jan in a C za rn o o ka Z w o ln io n a do Z P P B a rn au ł L eo kad ia Luchow ska Z w o ln io n a do Z P P Fran c iszek W olański Z w o ln io n y do W .P . Barnaulski r-n L udw ika O no szko Los niew iad o m y
M .L e b e n b a u m Z w olnion y do W .P . Z d z . Feldm an Z w olnion y do W .P . Z u d iłowo W . P rzelaskow ski Z w olnion y do M oskw y
W Y K A Z P R Z E D S Z K O L I na 1 I 1946
| M iejscow ość Im ię i nazw isko personelu Stanow isko Liczb a dzieci
I
1
2 3 4,I B arn auł W a le ria O w siejenko kierow n iczka 50
I E. Ł a tyszo n ek w ych o w aw ., | S . K ubasik w ych o w aw .,
A n drzeje w ska
,
B A R N A U L S K I R -N,
I P o w alicha A. G a u ra kierow n iczka 20
J. Z a le w s k a w ych o w aw czyn i,
I Biełojarsk J. G edym in kierow n iczka 23
i B. Ziem iń s ka w ych o w aw czyn i,
| C ze s n o k ó w k a K. Ko złow ska kierow n iczka 18 j St. T a c za ls k a w ych ow aw czyni,
i L e b iażka M . Ł a d a -Z a k rz e w s k a kierow n iczka 17 j Z e n o b ia O zim e k w ych ow aw czyni,
| O ktiabrski uczast. M . T erle c k a kierow n iczka 27 | E. Stocka w ych ow aw czyni,
B. K abacińska w ych ow aw czyni,
I “Ałtajski" sow. M . K szycka kierow n iczka 28
H. K aliszczak w ych o w aw czyn i,
| B o ro w y I. uczast. M . K s iąże k kierow n iczka 15
I J. R e g en ciak w ych o w aw czyn i,
j Sidorow ski I. ucz.' I. M ackiew icz kierow n iczka 15 | W . M a ckieiw cz w ych ow aw czyni,
A L E J S K J. A s ew iczo w a kierow n iczka 55
I I. Lub czyńska w ych ow aw czyni,
jz m ie in o g o rs k O . Iw ano w sk a kierow n iczka 53
W . Sciblu w ychow aw czyn i Jb i j s k
M . M oty lew ska w ychow aw czyn i Br. Ż m u d zk a w ychow aw czyn i I. Ż a rs k a w ychow aw czyn i
nr 2 M . W ró b lew sk a kierow n iczka 5 0 A. H o rb a c ze w s k a w ych o w aw czyn i
D. W ró b lew sk a w ychow aw czyn i
T R E T IA K I W a le n ty n a Lew ko w ic z kierow n iczka 2 8 J. Derks w ychow aw czyn i
T A L M E N K A E. G a w ru kiew ic z kierow n iczka 50 H . S z w e le n g re b e r w ychow aw czyn i
K a m ień m. S tefan o w ic z kierow n iczka 3 0 U ś t’-K a łm a n k a A. K iedrow ska kierow n iczka 2 0
M . S a k o w ic z ,, K O S IC H IŃ S K I R -N
B ajun ow o W . P a ra fian o w ic z kierow n iczka 40 M . M arcic how s ka w ychow aw czyn i
J. K łyszenko w ychow aw czyn i
17 I. u czasto k Ludm ita F e ld m an kierow n iczka 50 E. P e n k a ls k a ,,
2 2 I. u czasto k H .J a c y n a kierow n iczka 16 St. Ł u k aw sk a w ych o w aw czyn i
9 8 1. uczasto k L e o k a d ia S zlachciuk kierow n iczka 15 E. P o g ie r o w s k a ,,
J u żn y I. u czasto k J. Z m ysło w ska kierow n iczka 2 0 K a sp rzak w ychow aw czyn i
S iew iern y I. ucz. W ł. M ajchrow icz kierow n iczka 18 Krystyna C iołek w ychow aw czyn i
"Iskra" M . G a łd e c k a w ych o w aw czyn i K R A J U S Z K IN S K I R -N J. R ę k a w e k
-P ierw o m a jsk W . S zc z e p a ń s k a kierow n iczka 15 2 5 I. uczasto k K. P ietrzykow ski kierow nik 18
H. Ż eb ro w ska w ych o w aw czyn i
41 I. u czasto k St. B orkow ska kierow n iczka 15 Z . C za rk o w s k a w ych o w aw czyn i,
O zio rki’st. M . O rłow ska kierow n iczka 18 K rajuszkino E. B iałecka kierow n iczka 17
L. K o zieł w ychow aw czyn i
P arfierow o M .L e b e n b a u m kierow n iczka 18 C z . B rod ow ska w ychow aw czyn i
So ro kino P. P ie k a c z kierow n iczka 30 H. S zlesiń ska w ychow aw czyn i
U c z-P ris ta ń Izd eb ska kierow n iczka 19 K a c zm a re k w ychow aw czyn i
Sam odzielnym i przedszkolam i były: w B arnaule, 2 w B ijsku, w T alm ence, w K am ieniu, w A lejsku i w Z m ieinogorsku. P ozostałe zaś istniały przy szkołach, odżyw iając nie tylko dzieci przedszkolne, lecz i uczniów klas I i II.
Szkolnictwo polskie w ZSRR w okresie II wojny światowej 81
Grupa dzieci polskich ze szkoły podstawowej w Pierwomajsku, obwód swierdłowski, 1943 r. (fot. ze zbio rów Muzeum Niepodległości, repr. T. Stani).
Wychowankowie i wychowawcy z Domu Dziecka w Kontoszynie - Ałtajski Kraj. Powrót do Polski 4 VII 1946 r. transport nr 57 (ze zbiorów Marcina Kłosa).
Szkolnictwo polskie w ZSRR w okresie II wojny światowej 83
Laurka dla wychowawczyni wykonana przez dzieci z Domu Dziecka w Kontoszynie - Ałtajski Kraj (ze zbiorów Marcina Kłosa).
Rosyjska szkoła, w której uczyły się polskie dzieci, Afipska, Krasnodarski Kraj, około 1945 r. (fot. ze zbiorów Muzeum Niepodległości, repr. T. Stani).
Dom Dziecka nr 6 w Tomsku, obwód nowosybir ski, lata 40-te (fot. ze zbiorów Muzeum Niepod ległości, repr. T. Stani).
