Wykorzystanie surowców skalnych w architekturze Ostrowa Tumskiego w Poznaniu

Janusz Skoczylas,Henryk

Walendowski

Wykorzystanie surowców skalnych

w architekturze Ostrowa Tumskiego

w Poznaniu

Ochrona Zabytków 51/4 (203), 418-426

1998

Janusz Skoczylas

H enryk W alendow ski

WYKORZYSTANIE SUROWCÓW SKALNYCH W ARCHITEKTURZE

OSTROWA TUMSKIEGO W POZNANIU

W różnorodnych dyskusjach oraz perspektyw icz­ nych planach nad now ym zagospodarow aniem prze­ strzennym O strow a Tumskiego w Poznaniu pom ija się, a w każdym razie nie docenia, rolę i znaczenie su ro w ­ ców skalnych w ykorzystanych do budow y m urów, ele­ m entów architektonicznych, w ystroju w nętrz licznych zabytkowych obiektów sakralnych.

U żytkowanie surow ców skalnych, zwanych po to cz­ nie kam ieniem , związane jest z pierw ocinam i naszej cywilizacji. D opiero jednak przyjęcie chrześcijaństw a na ziemiach polskich stanow iło w ażny m om ent w roz­ woju użytkow ania surow ców skalnych, w rozw oju ka­ m ieniarstw a.

1. Proweniencja su ro w có w skalnych rozpoznanych w architekturze O strow a Tum skiego w Poznaniu. 1 — Brzeźno kolo K onina (pia­ skow ce); 2 — Region Św iętokrzyski (wapienie); 3 — Region K rakow ­ ski (wapienie, d o lo m ity); 4 — S udety (m arm ury, granity, sjenity, bazalty, piaskow ce); S — Szw ecja (wapienie); 6 — W alonia (w apie­ nie); 7 — W łochy (m arm ury); 8 Węgry (wapienie); 9 — Anglia (alabaster); 10 — Austria (wapienie); 11 — Grecja (m arm ury) 1. The origin o f stone raw m aterial distinguished in the architecture o f O stró w T um ski in Poznań: 1 — Brzeźno near Konin (sandstone); 2 — the Św iętokrzyski (H o ly Cross) region (lim estone); 3 — the Cra­ c o w region (lim estone, do lo m ite); 4 — Sudety M ts. (marble, granite, syenite, basalt, sandstone); 5 — Sweden (lim estone); 6 — W alloon region (lim estone); 7 — Italy (marble); 8 — H ungary (lim estone); 9 — England (alabaster); 10 — Austria (lim estone); 11 — Greece (marble)

W raz z now ym kultem pojaw iły się u nas pierwsze m urow ane św iątynie. W północnej części kraju, a k o n ­ k retnie na N iżu Polskim, staw iano je głów nie z gła­ zów narzutow ych, początkow o z jotnickich piaskow ­ ców kw arcytow ych, granitów i gnejsów, a nieco póź­ niej z gnejsów i granitów. Z kolei na południu ziem polskich w ykorzystyw ano przede wszystkim piaskow ­ ce i w apienie. Jednak p raw d o p o d o b n ie początki zasto­ sow ania skał jako m ateriału budow lanego obiektów sakralnych i m ieszkalnych sięgają końca IX w. Począt­ kow o skały były obudow aniam i palenisk i pieców, później okład an o nim i drew niane ściany domów, d re ­ w nianych wież i w ałów drew niano-ziem nych. Skały chroniły te konstrukcje przed zaprószonym lub celowo podłożonym ogniem . Bardzo ceniono zalety kam ienia jako m ateriału niepalnego. W ykorzystyw ano go ró w ­ nież do stabilizacji fundam entów i podłóg. W każdym razie kam ień budził z racji swej odporności na ogień respekt, ale też niechęć, gdyż przyczyniał sie do p o ­ w staw ania zaw ilgocenia i zw iązanego z nim specyficz­ nego zapachu.

Z achow ane do dzisiaj na O strow ie Tumskim w Po­ znaniu pom niki architektury kam iennej zdają się p o ­ tw ierdzać ideow e założenia now ych władców, ówczes­ nych fundatorów , że kam ienne budow le sakralne i świeckie świadczyć miały o trw ałości, niezm ienności, sile i stabilności now ego porządku rzeczy, który tak jak kam ień pow inien być stały, trw ały i niezniszczalny. W łaśnie prześledzenie rodzajów kam ienia użytego w budow nictw ie na przestrzeni dziejów O strow a Tum­ skiego daje dodatkow y obraz roli i znaczenia tego ośrodka w historii naszego kraju.

N iestety, kam ień, historia jego zastosow ania, dzieje jego eksploatacji, tra n sp o rtu , h an d lu , obróbki nie znajdują dużego uznania w śród badaczy i praktyków. Stąd autorzy o zainteresowaniach w prawdzie historycz­ nych, jednak zajmujący się geologią i kam ieniarstw em na co dzień, postaw ili sobie za cel rozpoznać jak naj­ więcej skał w ystępujących obecnie we wszystkich obiektach O strow a Tumskiego, a także wskazać m iej­ sca ich naturalnego w ystępow ania. C hodzi jednak tu ­ taj nie tylko o m ateriał budow lany obiektów sakral­ nych, ale także dróg, pom ników , elem entów w ystro­ ju architektonicznego w nętrz. Takie now e inform acje m ogą być bardzo przydatne dla głębszego spojrzenia na stosunki gospodarcze Poznania na przestrzeni p o ­ nad 1000 lat.

Niestety, znaczna różnorodność skał, bogactw o za­ stosow anego m ateriału skalnego, szczególnie jako m a­ teriału w ystroju w nętrz kaplic katedry uzm ysłowiła

MUZEUM I Posadźego d. AKADEMIA LUBRANSKIEGO KATEDRA P A tA C \ k A R C Y- '

\

2. Szkic rozm ieszczenia naturalnych kam ieni na O stro w ie Tum skim w Poznaniu. 1 — stopn ie b lokow e z granitu strzegom skiego; 2 — granitow a kostka regularna rzędow a i p ły ty chodnikow e; 3 — kostka regularna sześciena; 4 — rozeta m ilenijna w ykonana z kostki regularnej z wapieni, b a za ltó w i porfirów ; 5 — kostka nieregularna z kam ieni polnych; 6 — kam ienie polne nieobrobione tzw . kocie łby; 7 — kostka regularna rzędow a z gnejsów ; 8 — kostka regularna rzędow a z bazaltów ; 9 — piaskow ce; 10 — p ły ty p o sa d zk o w e 43 x 43 cm z wapieni; I — figura NMP; II — pom nik Jana K ochanowskiego; III — figura sw. Jana N epom ucena; IVa — płaskorzeźba w granicie strzegom skim : Chrzest M ieszka I; IVb — płaskorzeźba w granicie strzegom skim : zaślubiny M ieszka I z D ąbrów ką; V — lastrikow y pom n ik z granitow ą p ły tą z napisem ; VI — ozdobne elipsoidy z gnejsu.

2. Sketch o f the distribu tion o f natural stones in O stró w Tum ski in Poznań: 1 — block steps from Strzegom granite; 2 — granite regular “r o w ” cobbles a n d pavem en t; 3 — regular cubical cobble; 4 — m illennium rosette m ade o f regular lim estone, basalt a n d porphyry cobble; S — irregular field stone cobble; 6 — u n to o led field rocks, so -ca lled cobble stones; 7 — gneiss — regular ro w cobbles; 8 — basalt — regular ro w cobbles; lim estone; 10 — lim eston e — flo o r panels 43 x 43 cm; I — figure o f H o ly Virgin M ary; II — statu e o f Jan Kochanowski; III — figure o f St. John N epom ucen; IVa — bas relief in Strzegom granite: the baptism o f M ieszko I; IVb — bas relief in Strzegom granite: w edding o f M ieszko I and D ąbrów ka; V — terrazzo m on u m en t w ith granite ta b let bearing an inscription; VI — d ecorative gneiss ellipsoids

autorom , jak w iele jest jeszcze do zrobienia w in te r­ dyscyplinarnej współpracy przedstawicieli nauk przy­ rodniczych i historycznych.

Prezentow ane przez au to ró w stw ierdzenia i sugestie pow inny być zw eryfikow ane i w zbogacone przez hi­ storyków. D opiero w ów czas „niem y” kam ień na now o „przem ów i” i da now e św iadectw o p onad 100 0 -let- nich przem ian na O strow ie Tumskim, w Poznaniu, na ziemiach polskich.

O stró w Tumski, otoczony w odam i W arty i Cybiny, stanow i najstarszą część Poznania. W 1253 r., po lo­ kacji m iasta na lewym brzegu Warty, stracił swoje zna­ czenie ośrodka politycznego i m iejskiego, pozostając jednak do dnia dzisiejszego centrum kultu religijnego. N a O strow ie Tumskim w Poznaniu zachow ało się sze­ reg cennych zabytków, takich jak katedra, kościół N aj­ świętszej M arii Panny, Psałteria, Akadem ia Lubrańskie- go, kanonie i wiele innych o mniejszym, być m oże, znaczeniu (il. 2).

Katedra

C entralnym punktem O strow a Tumskiego jest nie­ w ątpliw ie poznańska bazylika archikatedralna pod w e­ zw aniem św. św. Piotra i Pawła. Zachow ały się w niej elem enty architektoniczne, a także szczątki m urów z okresów kolejnych faz przebudowy. Pierwotnie, po 968 r., zbudow ana została w stylu prerom ańskim . W to ­ ku prac w ykopaliskow ych, prow adzonych po II wojnie św iatow ej, odkryto ślady m urów, zbudow anych ze skał narzutow ych, głów nie gnejsów, granitów i kwarcytów, resztki baptysterium , czyli fragm enty węglanow ej misy chrzcielnej, w której p rzeprow adzono pierwsze m aso­ we obrzędy chrztu otoczenia i dw oru M ieszka I 1 (il. 3). Po najeździe czeskiego księcia Brzetysława w 1 0 3 8 - 1039 r. budow la ta uległa zniszczeniu, a na jej miejscu po staw io n a została w 1048 r. większa, także kam ienna budow la rom ańska.

3. P odziem ia katedry w Poznaniu. Fragment m isy chrzcielnej i g ro ­ bow ca B olesław a Chrobrego. Fot. J. Skoczylas

3. Vaults o f Poznań cathedral. Fragment o f b aptism al fo n t a n d to m b o f B olesław Chrobry. Photo: J. Skoczylas

1. Z. K ępiński, K. Józefow iczów na, G robow iec M ieszka Pierwszego i najstarsze b u d o w le poznańskiego grodu, Poznań 1958; K. Józefo­ w iczów na, Z badań nad architekturą przedrom ańską i romańską w Poznaniu, „Polskie Badania A rcheologiczne”, t. IX, 1963.

W XIV i XV w. k atedra otrzym ała form ę gotycką, do której naw iązano w czasie rekonstrukcji w latach 1 9 4 5 -1 9 5 6 (il. 4).

W XV w. ukończono także budow ę w ieńca kaplic, które współcześnie mają wystrój renesansow y lub b a­ rokowy. W kaplicach tych znajdują się kam ienne p o ­ sadzki, kam ienne nagrobki, ołtarze z licznymi zabyt­ kow ym i, kam iennym i rzeźbam i i płaskorzeźbam i oraz tablicam i (il. 4).

W spółcześnie realizując tem at pt. „Kam ień w archi­ tekturze k ated ry ”, należy przede wszystkim wskazać na szczątki kam iennych elem entów przedrom ańskich i rom ańskich budow li zachow ane w dość dobrym sta­ nie w podziem iach katedry, a także na kam ienny w y­ strój w spółczesnego w nętrza regotyzow anej katedry.

Z achow ane fragm enty m urów przedrom ańskiej k a­ tedry, k tó re były elem entem potężnej, trójnaw ow ej bazyliki, zbudow ane są głów nie z kwarcytów, gnejsów i granitów. Są to w yłącznie głazy narzutow e, gdzie przew aża zdecydow anie jotnicki piaskow iec kwarcy- towy. N ato m iast posadzka tej budow li miała postać wylewki w apiennej. Z kolei p o środku nawy, w osi koś­ cioła, n atrafiono na pozostałość dw óch grobow ców zniszczonych i pustych. W opinii Z. K urnatow skiej2, z ich usytuow ania w miejscu „rezerw ow anym ” dla fu n d ato ró w oraz ze stratygrafii, a także z późniejszej tradycji w ynika, że kryły one doczesne szczątki M ie­ szka I i Bolesława C hrobrego. Szczątki te uległy p raw ­ dop o d o b n ie zniszczeniu w trakcie najazdu Brzetysła­ wa czeskiego w 1038/1039 wraz z całą katedrą (il. 3). W tum bie M ieszka I, oprócz zachow anej w apiennej zapraw y m urarskiej, stw ierdzono obecność o k ruchów m artw icy w apiennej oraz głazów narzutow ych, głów ­ nie piaskow ców kw arcytow ych jotnickich, gnejsu, ga- bra i granitu. Z kolei cechą charakterystyczną g ro b o w ­ ca Bolesława C hrobrego jest jego dw udzielność. Część dolna w ykonana jest z głazów gnejsow o-kw arcyto- w o -g ran ito w y ch , gdzie piaskow iec kw arcytow y jo t­ nicki praw ie nie w ystępuje. N ato m iast część górną w 85% stanow ią piaskow ce kw arcytow e jotnickie.

Podsum ow ując, m ożna stw ierdzić, że m ury ścian przedrom ańskich są k w arcy to w o -g n ejso w o -g ran ito - we i stanow ią 9 3 ,0% całego m ateriału budow lanego. Jest to m ateriał eratyczny — polodow cow y. Jedynie w grobow cach w ykorzystano m artw icę w apienną.

W rom ańskich ścianach kościoła zm ienia się stru k ­ tu ra użytkow anych skał, gdyż jest ona gnejsow o-gra- n ito w o -k w arcy to w a. Stanow ią te skały 86,0% całego m ateriału budow lanego. Cechą charakterystyczną ka­ tedry rom ańskiej jest zm niejszenie do 2,7% udziału piaskowca kwarcytowego jotnickiego, a pojawienie się, szczególnie na krawędziach otw orów drzwiowych oraz w narożnikach piaskowca z Brzeźna koło Konina (il. 1).

2. Z. Kurnatowska, W czesnośredniow ieczne o b iek ty sakralne O stro ­ w a Tum skiego, (w:) P rzew odnik 62 Z jazdu Polskiego T o w a rzystw a G eologicznego, Poznań 1991 s. 9 4 -9 5 .

W zachow anych filarach kościoła rom ańskiego w fundam entach przew ażają duże nieobrobione głazy narzutow e — gnejsy i granity. N atom iast bazy filarów i same filary w ykonane są głów nie z m artw icy w apien­ nej i piaskow ca kw arcytow ego z Brzeźna3.

N ato m iast katedra gotycka w ybudow ana została z cegieł, jednak w fundam entach i częściowo na fila­ rach nawy głównej w ykorzystano rom ańskie elem enty skalne. W wieży południow ej zachow ał się fragm ent m uru z ciosanych głazów narzutow ych. W praw dzie w ykonano go do p iero w latach 1 7 9 1 -1 7 9 2 , ale w yko­ rzystano m ateriał z rozebranej uprzednio wieży ro ­ mańskiej. N a tym niew ielkim fragm encie istnieje m oż­ liwość obserwacji szerokiej gamy krystalicznych skał skandynaw skich.

Współczesne w yposażenie w nętrza katedry w su­ rowiec skalny przedstaw ia się w sposób zróżnicow a­ ny. Burzliwe dzieje katedry, w tym niszczący pożar w 1945 r., nie sprzyjały zachow aniu się zabytków ka­ m iennych.

W ciągu przeszło 1000 lat istnienia kolejnych ka­ tedr poziom posadzek zm ieniał się w ielokrotnie. Z m ieniał się także m ateriał, z którego była w ykonana. W podziem iach katedry odsłonięto najstarsze i najniż­ sze poziomy. W śród przyczyn stopniow ego podw yż­ szania poziom u posadzek najważniejsze wydają się p o ­ w odzie, które nękały nisko położone tereny O strow a Tumskiego. Po groźnej pow odzi w 1586 r. podniesio­ no poziom posadzki, gdyż w oda stała pod wielkim ołtarzem 4.

W latach 1954/1955w ym ieniono posadzkę w prez­ biterium katedry. Przy ołtarzu głów nym zachow ano stare płyty w apienne, szwedzkie, które dawniej p o k ry ­ wały pow ierzchnię naw y głównej w układzie diagonal­ nym 5. Płyty z ordow ickich6 w apieni o w ym iarach 44 x 44 cm ułożono w szachow nicę. Płyty jaśniejsze (siwe,

4. Plan katedry poznańskiej. Posadzka katedry, stan z lutego 1998 r. SZ — posadzki i stopn ie z w apien i szw edzkich; P — posadzka „p a ry­ sk a ”; M — w apień „M oraw ica”; B — w apień „ B olechow ice”; S — m arm ur „S ła w n io w ice”; BM — m arm ur „Biała M arianna”; C — m arm ur „Carrara”; M o z — m ozaika szkliw iow a; L — lastriko; + H g r a n ity ; drew niana podłoga; D — w apień z D ębnika; PM — posadzka m o zaikow a

Kaplice i inne pom ieszczenia katedry: I — kaplica — św . M arcina; II — kaplica s'w. Józefa; III — kaplica s'w. C ecylii; I V — kaplica M atki Boskiej Częstochow skiej; V i VI — kaplica N ajśw iętszego Sakram en­ tu; VII — zakrystia pralacka; VIII i I X — zakrystia klerycka; X - Z ło ta Kaplica; XI kaplica s'w. Stanisław a Kostki; XI i XII — kaplica s'w. Stanisława Kostki; XIII — kaplica N ajśw iętszego Serca Jezusowego; XIV i X V — kaplica M atki Boskiej i s'w. A n iołów ; XVI — kaplica sw. Trójcy; XVII — kaplica s'w. Jana Kantego; XVIII — w ejście po łu d n io ­ we; XIX — kaplica św. Stanisław a Bp., a — w ieża północna; b — w ieża połu dn iow a

4. Plan o f Poznań cathedral. Floor, sta te in February 1998: SZ — floor a n d steps from Swedish lim estone; P — “Parisian” floor; M — «M oraw ica” lim eston e; B — “B olechow ice” lim estone; S — “Slaw- n io w ice” lim estone; MB — “B ia ła M arianna” marble; C — “Carrara” m arble; M o z — enam el m osaic; L — terrazzo; + + — gran ite;

w ooden floor; D — lim eston e from Dębnik; PM — m osaic floor

Chapels a n d oth er cathedral interiors: 1 — chapel o f St. M artin; II — chapel o f St. Joseph; III — chapel o f St. Cecilia; IV — chapel o f O ur L ady o f C zęstochow a; V an d VI — chapel o f the H ighest Sacram ent; VII — prelate sacristy; VIII an d IX — cleric sacristy; X — G olden Chapel; XI a n d XII — chapel o f St. Stanisław Kostka; XIII — chapel o f the M ost H o ly H eart o f Jesus; XIV an d X V — chapel o f O u r L ady and H o ly Angels; X V — chapel o f the H o ly T rinity; XVII — chapel o f St. John K anty; XVII — south entrance; X IX — chapel o f St. Stan isław the Bishop; a — north tow er; b — south to w er

3. J. Skoczylas, U żytkow an ie su row ców skalnych w e w czesnym średniow ieczu w półn o cn o -za ch o d n iej Polsce, „Zeszyty U niw ersyte­ tu im. A. M ickiew icza”, seria G eologia, nr 12, 1990.

4. H. W alendow ski, Kam ień w architekturze Poznania, „Streszcze­ nia Referatów”, t. IV, 1 9 9 5 , s. 2 5 -3 0 ; J. N ow acki, D zieje archidie­

cezji poznańskiej, 1.1: Kościół K atedralny w Poznaniu, Poznań 1 9 5 9 . 5. D okum entuje to praw dopodobnie jedyna fotografia w nętrza ka­ tedry K. U latow skiego z 19 3 0 r.

S. Nagrobek abp. A dam a N ow odw orskiego. N ieprzeciętn e dzieło polskiego renesansu, niew iadom ego a rtysty. W y k u ty w białym alaba­ strze, spo czyw a na trum nie z czarnego w apienia. U żyte w apienie walońskie, m arm ur z C anary, a także alabaster, w sk a zyw a ć m ogą na szkołę gdańską. Fot. J. Skoczylas

5. Tom b o f Archbishop A dam N ow o d w o rsk i. A unique w ork o f the Polish Renaissance,by unknow n artist. The likeness, in w h ite alaba­ ster, rests in a black m arble coffin. W alloon lim estone, Carrara m arble and alabaster m ight indicate the G dańsk school. Photo: J. Skoczylas

popielate, szare, nawet zielonkawe) kontrastują z pły­ tami ciemnoczerwonymi i brązowymi o różnych o d ­ cieniach . W prezbiterium zwraca także uwagę im p o ­ nująca mensa ołtarza soborow ego o wadze ponad 1,5 tony, w ykonana z szarego granitu strzegomskiego. Otoczenie w okół tego ołtarza, tzw. „dywanik” ułożono z płyt „M oraw icy”, podobnie jak stopnie okładzinowe dzielące prezbiterium od nawy głównej. A m bonka

z wyrzeźbioną księgą, a także orłem w ykonana została z greckiego białego m arm uru „Pentelikon”s. Element ten pochodzi ze zlikwidowanej w czasie II wojny świa­ towej sali tronowej zamku cesarskiego w Poznaniu.

Nawy boczne i ambit katedry otacza łańcuch kaplic, których wystrój z materiału kamiennego jest niesły­ chanie ró żnorodny (ił. 4). Pozostałą część prezbiterium oraz nawy pokrywają płyty m odułow e z polskich w a ­ pieni. Mają one wymiary 30 x 30 cm i są łączone po 4 je dnakow ego koloru. Płytki czarne to wapienie z D ębnika9, a płyty jasne(beżowe) to jurajskie wapie­ nie z M oraw icy koło Kielc10. Tego rodzaju posadzka zajmuje w katedrze powierzchnię p o n a d 1000 m 2.

W czasie powojennych prac renowacyjnych poziom posadzki w nawach i ambicie został obniżony o ok. 50 cm. Z tej przyczyny obecnie do kaplic bocznych prow adzą stopnie blokowe z granitu strzegomskiego.

Blisko wejścia do katedry, pod chórem organowym, w ścianach kru chty umieszczono piaskowcowe nagro­ bki rodziny Glaubicz-Przecławskich. Spotykamy tam również dwie wolnostojące kropielnice w ykonane z li- biąskiego d o lo m itu 11 przez rzeźbiarza Czesława Woź­ niaka w 1959 r.

Dwa filary przy kruchcie i nawie północnej posia­ dają do pewnej wysokości obrobione po kamieniarsku ciosy jasnego, drobnoziarnistego piaskowca. Materiał ten łączono z cegłą uzyskując oryginalny efekt plasty­ czny. W pomieszczeniach wieżowych znajdują się p o ­ sadzki lastrikowe, natomiast w krypcie arcybiskupów spotykamy podesty wykonane z płyt wapiennego k o n ­ glomeratu „ Z y g m u n tó w k a” l2.

N awy boczne katedry otacza wieniec kaplic, któ ­ rych wystrój z materiału kamiennego może przypra­ wić znawców przedm iotu o szereg niepowtarzalnych doznań, wzruszeń i chwil zwątpienia. Opis tych ka­ miennych rozmaitości, przedstawimy zgodnie z n u m e ­ racją kaplic załączonej na ił. 4.

I. Kaplica św. M arcina

N a posadzce szwedzkiej, składającej się z płyt o wy­ miarach 43 x 43 cm stoi mensa ołtarzow a wykonana z m arm u ru karraryjskego, zaś różnokolorow e antepe- dium powstało z wielu włoskich m armurów, m.in. z różowego m arm uru o handlowej nazwie „Paonaz- zo”. N iedaw ano temu w ykonano z wapienia „ M o ra ­ w ica” podest przed ołtarzem. Dodać jeszcze można, że w nagrobku biskupa Wawrzyńca Goślickiego zauwa­ żamy szary piaskowiec i czerw ono-brązow y wapień z okolic Saalburga (Turyngia)13 (il. 1).

7. Najbardziej był poszukiwany twardy, połyskujący, ciem nobrązo­ wy w apień „D alie”, pochodzący z p ó łn o cn o -za c h o d n ieg o wybrzeża wyspy Olandii.

8. Das neue Rezidensschloss in Posen, „Zentralblatt der Bauverwal-tung” 1 9 1 0 , nr 6 9, s. 4 5 7 . K am ieniołom y m ezozoicznych marmu­ rów znajdują się w rejonie Aten (Attica). Białe marmury „Pentelikon” występują także w handlu światowym pod nazwą „White of Dionissos”.

9. K am ieniołom y dew ońskich wapieni k oło K rzeszow ic, czynne od XVI w.

10. K am ieniołom y w okolicach M oraw icy k oło Kielc są czynne od czasów Staszica do dziś.

11. K am ieniołom w Libiążu k oło Chrzanowa.

12. K am ieniołom „Zygm untów ka” p ołożony niedaleko od Chęcin i znany w od czasów panow ania dynastii W azów w Polsce. 13. K am ieniołom y dew ońskich wapieni na p ołu dn ie od Jeny.

II. Kaplica św. Józefa

W lastrikowej posadzce z 1884 r. wyróżnić można okruchy m arm u ró w włoskich. Z kolei ołtarz budują m arm u ry włoskie, głównie „C arrara”, „Paonazzo”, „Bardiglio”. W części zachodniej kaplicy widoczne są fragm enty ciemnozielonej, serpentynitowej brekcji stanowiącej część pom nika kardynała H alki-Ledócho- wskiego. N atom iast w północnej części K. Bieńkowski wyrzeźbił w czeskim, białym marmurze pom nik ku czci zam ordow anych podczas ostatniej wojny księży. III. Kaplica św. Cecylii

Szwedzka, dwukolorowa posadzka, wykonana z du­ żych płyt o wymiarach 55 x 55 cm, wyraźnie k o n tra ­ stuje z nowym elementem kamiennego wystroju kapli­ cy, czyli ze stopniami ołtarza, wykonanego z dewoń- skiego wapienia „Bolechowice” 14. Interesujący ołtarz zawiera wiele elem entów wykonanych z czarnych w a ­ pieni walońskich i białych alabastrów 15. N agrobek Zygm unta Raczyńskiego i Jana Węglikowskiego, prze­ niesione z Bydgoszczy, wskazują na warsztat gdański. Rzeźby i inne elementy w ykonano z białych lub bia- ło-krem ow ych angielskich alabastrów. Kontrastujące elementy czarne, czyli g órno-dew ońskie wapienie z Walonii „Noir Belge”, wydobywane były od co naj­ mniej XV w. N agrobek abpa Teofila Wolickiego w yko­ nano w czerwonym, węgierskim wapieniu „Tardosz” (il. 1, 4).

IV. Kaplica M atki Boskiej Częstochowskiej

Posadzka z wapieni szwedzkich, szachownicowa, o wymiarach płytek 43 x 43 cm, w sposób zasadniczy różni się od założonych ostatnio stopni ołtarzowych wykonanych z m arm uru „Biała M a ria n n a ” . Taką k o m ­ pozycję ocenić należy jako błąd konserwatorski. N a ­ tomiast powstały w 1604 r. późnorenesansowy p o m ­ nik b. Łukasza Kościeleckiego ma tworzywo piaskow­ cowe. Bardziej współczesny nagrobek kardynała Au­ gusta H lo n d a wykonał J. Stasiński z p olerow anego su­ deckiego granodiorytu „Kośmin” 16 (il. 1, 4).

V-VI. Kaplica Najświętszego Sakramentu

Oryginalna posadzka czarno-biała tzw. „paryska” 17 w układzie szachownicowym z XVIII w. była ostatnio przekładana i uzupełniana podobnym i płytkami o w y­ miarach 28 x 28 cm. Także p rzebudow ano stopnie oł­ tarzowe i balaski z białej „C arrary”. Stare epitafia na ścianie północnej kaplicy zawierają także elementy m a rm u ró w włoskich (biała „ C a rra ra ”, popielate „Bar­ diglio”), angielskich alabastrów (epitafium Tolibow- skiego) i czarnych wapieni walońskich. Dojrzały barok

14. H istoryczny, bo uruchom iony w XVI w. kam ieniołom w Bole-chow icach znajduje się na p ołu dn iow y zachód od Kielc. Brązowe w apienie z tego złoża charakteryzują się znaczną ilością skamienia­ łości oraz białych, żółtaw ych i różow ych żył kalcytowych.

reprezentuje epitafium M. Zalaszowskiego z fantazyj­ nymi esownicami z m arm uru „Bardiglio”. W n agrob­ kach G ó rk ó w wykorzystano piaskowce i cze rw o n o - - b rązo w e wapienie z Saalburga (il. 1, 4).

V II-IX . Zakrystie — ambit

Przy zakrystii prałackiej znajduje się piaskowcowa płyta nagrobka kanonika M ichała Sławińskiego, a przy zakrystii kleryków renesansowy grobowiec bpa B. Izd- bieńskiego z jurajskiego wapienia „Tardosz” (il. 1, 4). X. Z ło ta Kaplica

N ad wejściem do kaplicy umieszczony jest piastow­ ski orzeł wyrzeźbiony w piaskowcu. W kaplicy na bi­ zantyjskiej w formie kolorowej posadzce szkliwiowej wyróżnia się piękna rozeta. Jest ona dziełem W ło ­ chów: R M. Lanciego (projekt), L. Salandriego (wyko­ nanie w Wenecji), D. Cristofoliego (montaż w 1841 r. w Poznaniu). Posągi naszych pierwszych władców M i­ eszka I i Bolesława Chrobrego ustawione są na cokole z białej „C arrary”. Naprzeciw wejścia do kaplicy znaj­ duje się późnorenesansowy nagrobek abpa Adama N o ­ wodworskiego. Twórca nagrobka jest wprawdzie nie­ znany, jednak użyte materiały skalne, w tym przede wszystkim marm ury karraryjskie i walońskie, a także angielskie alabastry wskazywać mogą na tzw. szkołę gdańską (il. 1, 4, 5).

X I-X II. Kaplica św. Stanisława Kostki

Posadzka ułożona z wapiennych płyt szwedzkich 0 wymiarach 43 x 43 cm w układzie diagonalnym. Pomnik prałata Jana Koźmiana jest dziełem Oskara Sosnowskiego. Cokół pomnika został wykonany w Kra­ kowie z „Dębnika”, a postać Anioła Zmartwychwstania z „Carrary” (il. 1, 4).

XIII. Kaplica Najświętszego Serca Jezusowego W posadzkę z szarych m arm u ró w sławniowickich w m o n to w a n o rozetę z różnokolorow ych marmurów, takich jak np. ciemnoczerwony „Saalburg”, zielony „Tinos” , biała „ C arrara”, bialokrem owa „Calacatta” 1 „M oraw ica” o kolorze kawy z mlekiem. Po zniszcze­ niach wojennych wspaniałą rozetę odtw orzyła zasłu­ żona w Poznaniu firma kamieniarska W Pawłowicza. N a pon ad 2 -to n o w y m cokole z cukrowej odmiany m arm uru sławniowickiego stoi m arm urow a rzeźba ab­ pa R Stablewskiego. W kaplicy znajduje się także p o m ­ nik nagrobny — płaskorzeźba abpa Walentego Dymka wykonana w wapieniu „M oraw ica”. Przyciągają uw a­ gę również kolorow e włoskie marm ury w ołtarzu, w tym m arm urow e, kanelowane kolumny (il. 1, 4).

15. K am ieniołom y alabastrów znajdują się w okolicach Nottingham i Stafford.

16. K am ieniołom k olo N iem czy.

17. J. Lileyko, W la d ysła w o w sk i p o k ó j m arm u row y, „Biuletyn H i­ storii Sztuki”, R. 3 7 , 1 9 75, nr 1, s.15.

XIV-XV. Kaplica M atki Boskiej i św. A niołów Środkowa część kaplicy posiada posadzkę „pary­ ską” czarno-białą, boki zaś w yłożono wapieniami szwedzkimi. W ołtarzu są rzeźby i elementy wykonane z m a rm urów i alabastrów. Z m arm uru „C a rra ra ” w y­ konano mensę, a z kolorowych m a rm u ró w antepe- dium oraz epitafium prałata Zygm unta Cieleckiego (poł. XVII w.). N a ścianie zachodniej w r. 1665 wysta­ w iono barokowy grobowiec bpa A. Szołdrskiego, w y­ konany z białych m arm u ró w i alabastrów kontrastują­ cych z czarnym walońskim wapieniem (il. 1, 4). XVI. Kaplica św. Trójcy

Posadzkę stanowią płyty ordowickich wapieni szwedzkich o wymiarach 55 x 55 cm. Bardzo cenny jest renesansowy nagrobek bpa Adama Konarskiego, gdyż projektował go Jan Baptysta Q u ad ro , a postać biskupa wyrzeźbiono z ciem no-czerw onego m arm uru salzburskiego. Z kolei na ścianie południowej znajduje się pom nik nagrobny abpa A. Baraniaka wykonany z wapienia „M oraw ica” (il. 1, 4).

XVII. Kaplica św. Ja n a Kantego

Posadzkę tworzą wapienie szwedzkie z widocznymi skamieniałościami głowonogów, ortocerasów. N a to ­ miast stopnie ołtarza, a także sam ołtarz w ykonano niedaw no z dewońskiego wapienia „Bolechowice”. N a ścianie południowej znajduje się płyta nagrobna bpa A. Czarnkowskiego wykonana w czerwonym w a ­ pieniu węgierskim „Tardosz” 18. Z kolei na ścianie za­ chodniej widzimy piaskowcowy pom nik abpa Marcina Dunina (il. 4).

XVIII. Wejście południow e

Posadzkę wyłożono mozaikowymi płytami m a rm u ­ rowymi o wymiarach 60 x 60 cm. Są to m.in. szare „Sławniowice”, czarny „D ębnik”. Cokół przy wejściu wyłożono płytami granitu karkonoskiego „M ichałow i­ ce” (il. 1, 4).

XIX. Kaplica św. Stanisława Bp.

Po przeprow adzonym w 1995r. remoncie kaplica ma now ą posadzkę z wapienia „M oraw ica”, o wym ia­ rach płytek 40 x 40 cm. Zachowała się jednak stara zabytkowa mensa ołtarzowa w ykonana z marm uru „C arrara” . N atom iast poprzednie antepedium zastą­ piono nowym wapieniem „Bolechowice”. N a ścianie wschodniej znajduje się pom nik abpa L. Przyluckiego, w ykonany z m a rm u ru karraryjskiego i alabastru. W pomieszczeniach wieżowych znajdują się posadzki lastrikowe już z okresu powojennego (il. 1, 4).

Kościół Najświętszej M arii Panny

Wzniesiony w latach 1 4 3 1 -1 4 4 8 jest najlepiej za­ chow aną budowlą gotycką w Poznaniu. Przedtem ist­ niał na tym miejscu, ok. 965 r., kościół kamienny, funkcjonujący praw d o p o d o b n ie jako kaplica zam ko­ wa. Jeszcze obecnie w fundam entach ceglanego koś­ cioła gotyckiego, zwanego też Kościołem Mariackim, występują pojedyncze bloki martwicy wapiennej i m io ­ ceńskiego piaskowca z Brzeźna.

Innym przykładem występowania piaskowca z Brzeź­ na jest tzw. piekielny kamień z pionowymi 10 rysami 0 różnej długości i głębokości. W myśl legendy bruzdy te powstały od ostrzenia mieczy przez rycerzy udają­ cych się na pole walki. Podobno ostatnie ostrzenie miało miejsce w 1683 r. przed wyprawą wiedeńską19. Inną ciekawostką jest fakt występowania na murach kościoła N M P wyraźnych śladów wgłębień o średnicy 3 - 3 ,5 cm i głębokości 1-2,5 cm. W myśl jednej z teorii kuliste wgłębienia powstały po archaicznym sposobie niecenia ognia w murach romańskich i gotyckich świą­ tyń. Istnieje także przekonanie, że wgłębienia w m u ­ rach świątyń są śladami ludzkich palców powstałych w trakcie wytwarzania cegły z gliny. Stąd cegła z takimi śladami nazywa się palcówką. W trójnawowym halo­ wym w nętrzu, nakrytym gwiaździstym sklepieniem charakterystyczny jest filar północno-w schodni, k tó ­ ry wykazuje tendencję do przechyłu, bez widocznych rys i pęknięć na ścianach. Ten krzywy filar zdaje się pośrednio potwierdzać przekonanie, że kościół N M P został zbudowany na nietrwałych fundamentach romańskiej budowli, która funkcjonowała obok kated­ ry, dla dalszego otoczenia siedziby biskupa i grodu (il. 1, 2).

Gm ach Akadem ii Lubrańskiego

N a północ od katedry wznosi się o drestaurow a­ ny budynek Akademii Lubrańskiego, zwanej również Collegium Lubranescianum. Ufundowana w 1518 r. przez biskupa Jana Lubrańskiego, była pierwszą uczel­ nią o charakterze szkoły wyższej w Poznaniu. W nie­ wielkim arkadow ym dziedzińcu, w okresie przeb u d o ­ wy w XVIII w. położono posadzkę tzw. szwedzką z o r ­ dowickich wapieni z wyspy Olandii, opisywaną już w pomieszczeniach katedry. Wystawiona na działal­ ność czynników atmosferycznych posadzka jest bar­ dzo zniszczona. Wykazuje popękanie, pogruchotanie 1 starcie. M im o to wyraźnie widoczne są skamieniało­ ści ortocerasów (il. 1, 2).

18. Importy tego materiału w ystępow ały szczególnie intensywnie w czasach powiązań dynastycznych Polski i W ęgier. K am ieniołom y były czynne od średniow iecza w okolicach Ostrzyhom ia (Estergom). Ograniczoną eksploatację prowadzi się do dziś.

19. A. W ędzki, Poznań do schyłku w ie k ó w średnich, (w:) W ielka Księga Poznania, Poznań 1 9 9 4 , s. 3 - 3 8 .

Plac przed katedrą oraz drogi i pomniki

Plac przed katedrą wyłożony jest drobną kostką kamienną, składającą się z szarych wapieni, czarnych bazaltów, czerwonych porfirów. Przed głównym p o r­ talem w ykonano rozetę o średnicy 13 m. W rozetę w k o m p o n o w a n y jest łaciński napis, upamiętniający rok milenijny 1966. O bok znajdują się dwie ławy granitowe z płaskorzeźbami, zaprojektowane przez K. Bieńkowskiego. Przedstawiają one poczet królów polskich, chrzest Mieszka I i zaślubiny Mieszka z Do- brawą (il. 2 IVa i IVb). O bok stoją dwa ośmioboczne cokoły z granitu. N atom iast w okół placu przed kated­ rą ustawiono 6 ław granitowych.

Także ulice O strow a Tumskiego, a przede wszyst­ kim ich bruki są aktualnym przykładem i świadectwem przemian zachodzących w XIX i X X w. Większość dróg, m.in. ul. O strów Tumski, ul. Lubrańskiego, ul. Ks. Posadzego, północne i wschodnie otoczenie kated­ ry w ykonane zostało z nieobrobionych głazów narzu­ towych, tzw. kocich łbów.

Miejscami, szczególnie w otoczeniu kościoła N M P stwierdzamy obecność nieregularnej wprawdzie, ale już obrobionej kostki z kamieni polnych. Przechodzą­ ca od strony południowej katedry ulica Mieszka I ma wyjątkowo urozmaiconą nawierzchnię. Spotykamy tu kostkę b rukow ą dużą, tzw. rzędową, z szarych grani­ tów, bazaltów, gnejsów i innych skał oraz średnią kost­ kę bazaltową.

Część ulicy w y brukow ano mniejszymi kamieniami polnymi, tzw. kocimi łbami, podobnie jak sąsiednie ulice Lubrańskiego, Dziekańską i Posadzego. Ze strony zachodniej bruk ulicy Mieszka I tworzą bazalty, pó ź­ niej na przeważającej części są to gnejsy tworzące re­ gularną kostkę rzędową. Liczne przebudowy drogi spow odow ały praw d o p o d o b n ie, że znaczny fragment drogi obfituje w uzupełnienia kostki gnejsowej kostką granitową. Z kolei w części wschodniej mamy znów kostkę bazaltową, ustępująca miejsca kostce granito­ wej oraz „kocim łb o m ” (il. 2).

Chodnik uliczny przy katedrze w ykonano w znacz­ nej części z dużych płyt szarego granitu strzegomskie­ go. W niektórych płytach wykuto rynienki, o d p ro w a ­ dzające w odę deszczową z rynien spustowych (il. 2).

N a terenie O strow a Tumskiego znajduje się kilka p om ników i figur. Z w raca uwagę figura Matki Bo­ skiej między Psałterią a kościołem N M P W ykonano ją w 1886 r., a fundatorem był kanonik Michał Sibilski. Użyte materiały, a zwłaszcza drobnoziarnisty czerwo­ ny piaskowiec sugerują, że zamówienie fundatora re­ alizowano w Niemczech. Trzon kolu m ny wykuty z jednego bloku jasnokrem owego piaskowca, a dolną z szarego granitu. N a niej znajduje się płyta z inskryp­ cją. Płyta w ykonana jest z szarogłazu (il. 2).

Przy budynku kanonii (Ostrów Tumski 3) stoi rep ­ lika pom nika Jana Kochanowskiego (proboszcza tytu­ larnego kapituły poznańskiej). Wykonał ją w dolnoślą­ skim piaskowcu J. Sobociński w 1984r. Poprzedni pom nik z 1885 r. został zniszczony przez hitlerowców w 1940 r.

W ogrodzie przed frontonem pałacu arcybiskupie­ go stoi od 1694 r. figura z piaskowca św. Jana N e p o ­ mucena. Przed wejściem do pałacu zwracają uwagę dwie kamienne elipsoidy obrotow e wykute w gnej­ sach, p ra w dopodobnie w czasie przebudowy pałacu (1732 r.). Posiadają one mniejszą średnicę — 67 cm — i są przykładem dobrego, choć bezimiennego rzemio­ sła kamieniarskiego. Podest wejścia do pałacu zacho­ wał starą posadzkę szwedzką, praw dopodobnie pam ię­ tającą czasy Pompejusza Ferrari (166 0 -1 7 3 6 ), który wówczas gruntownie przebudował pałac.

Uwagi końcowe

1. Przyrodnicze i użytkowe spojrzenie na kamienny materiał budowlany oraz kamienny materiał wystroju wnętrz stanowi nowy element w pracach nad ekspo­ zycją walorów zabytkowego Ostrow a Tumskiego. W ie­ le elementów kamiennych wymaga ochrony, wiele re­ waloryzacji, jeszcze inne, szczególnie kamienne posa­ dzki katedry wymagają konserwacji. Chodzi o to, aby prezentowane kamienne bogactwo Ostrow a Tumskie­ go zostało zauważone, docenione i odpow iednio w y­ eksponowane, także dla przyszłych pokoleń. Dzięki stosownym badaniom geologicznym i petrograficznym jakość kamienia, jego własności techniczne, walory użytkowe i estetyczne, a także jego prowieniencja w spo­ sób istotny wzbogacają źródła historyczne o przeszło­ ści O strow a Tumskiego, Poznania, Polski (il. 1, 2, 4).

2. O d IX w. do chwili obecnej zmieniają się użytko­ wane materiały kamienne i ceramiczne w wystroju ka­ tedry. N a ogół materiały o gorszych własnościach za­ stępow ano szlachetniejszymi. Burzliwe dzieje katedry, w tym niszczący pożar w 1945 r., nie sprzyjały zacho­ waniu się zabytków, w tym również kamiennych. Z naszego punktu widzenia ucierpiały przede wszyst­ kim stare, zabytkowe posadzki, które częściowo w y­ mieniono na nowe.

3. Wystrój kamienny całego O strow a Tumskiego p o tw ie rd z a ścisłe związki Poznania na przestrzeni dziejów z Europą Zachodnią. Surowce skalne użytko­ wane przed 1945 r. pochodzą z terenów położonych na zachód od Wisły oraz ze Szwecji (il. 1).

4. Kamienny wystrój katedry poznańskiej, częścio­ wo porów nyw alny z katedrą gnieźnieńską20 powinien być bardziej wyeksponowany, zauważony, doceniony i starannie chroniony. Decyzje o wszelkich zmianach w stosunku do stanu już istniejącego należałoby

20. H. W alendow ski, K am ienne p osadzki katedry gnieźnieńskiej, „Kronika W ielkopolski” 1 9 9 7 , nr 3, s. 9 0 - 9 8 .

w przyszłości konsultować z historykami sztuki i geo­ logami z doświadczeniem kamieniarskim.

5. Przy powojennych renowacjach (zwłaszcza k a p ­ lic) nie ustrzeżono się błędów konserwatorskich, m.in. przez pochopne w prowadzanie m arm uru „Biała M a ­ rianna” . Także zmniejszanie się powierzchni zabytko­ wych posadzek szwedzkich w katedrze jest wysoce niepokojące.

6. Wapienne posadzki winny być konserwowane pre­ paratami o sprawdzonej jakości. Korzystna jest hydro- fobizacja powierzchniowa preparatami na bazie wosku.

7. Większa troska o kamienny wystrój otoczenia katedry przejawić się może także w wymianie b e to n o ­ wych powierzchni przy jej murach na kamienne.

8. Plac przed katedrą oraz niektóre ulice O strow a Tumskiego wymagają pilnie starannego przebrukowa- nia. Miejscami bruki zapadły się do 30 cm.

9. Położyć należy większy nacisk na działalność profilaktyczną, na większą dbałość o codzienną, p r o ­ fesjonalną pielęgnację kamiennych zabytków O strow a Tumskiego w Poznaniu.

The Use of Stone Raw Materiał in the Architecture of Ostrów Tumski in Poznań

T h e article characterises the presence o f sto n e raw m ate­ rial in particular stages o f the con stru ction o f Poznań ca th e ­ dral (fig. 4 ). T h e auth ors describe the ston e architecture o f the entire su rroun ding o f the cathedral (fig. 2) and d ev o te m uch atten tion to arch itecton ic elem en ts, the interior o f the cathedral, and sculptu re (fig. 3 , 5). T h e origin o f select ston e

raw m aterial used in the arch itectu re o f O str ó w Tumski in Poznań is d ep icted in fig. 1.

H op efu lly, this article w ill co n v in ce th e reader that “m u­ t e ” sto n es can “sp ea k ” and b e co m e a valuab le sou rce for researchers d ealin g w ith th e past.