Prace konserwatorskie w woj. zielonogórskim w latach 1974-1986

Stanisław Kowalski

Prace konserwatorskie w woj.

zielonogórskim w latach 1974-1986

Ochrona Zabytków 43/3 (170), 153-167

K R O N IK A

PRACE KONSERW ATORSKIE W WOJ. ZIELONOGÓRSKIM W LATACH

1974

-

1986

'

Sprawozdanie obejmuje lata 1974-19862). Dotyczy ono w zasadzie działań konser­ watorskich prowadzonych na obszarze obecnego województwa zielonogórskie­ go, w nielicznych tylko wypadkach, co zostało w teksiach opisów podkreślone, odnosi się do terenów włączonych w 1975 r. do województw gorzowskiego i leszczyńskiego (prace prowadzone w latach 1974-1975, przed reformą ad­ ministracyjną kraju).

W okresie omawianych 12 lat zaznaczyły się różne czynniki, zarówno sprzyjające sprawie ochrony zabytków, jak i oddzia­ łujące negatywnie. Korzystna dla zagos­ podarowania obiektów nie użytkowa­ nych stała się uchwała nr 179 RM z 1976 r, zezwalająca na przekazywanie budowli zabytkowych osobom fizycznym, cho­ ciaż mało klarowna jej wykładnia sprzyja­ ła biurokratycznym oporom, dość po­ wszechnym wśród administracji stopnia podstawowego. Mimo trudności, dzięki wspomnianej uchwale, w województwie zielonogórskim przejętych zostało pry­ watnie do zagospodarowania ponad 20 zamków, pałaców i dworów, nie licząc domów miejskich.

W porównaniu z latami sześćdziesiątymi w sposób widoczny poprawiła się sytua­ cja w zakresie ochrony zabytkowej zabu­ dowy mieszkalnej w miastach, znajdują­ cej się w posiadaniu przedsiębiorstw g o ­ spodarki komunalnej. Niemal we wszyst kich miastach opracowano długoletnie plany remontowe domów. Powstały szczegółowe opracowania rewaloryza­ cyjne staromiejskich ośrodków Łagowa, Kożuchowa i Zielonej Góry. Kilkaset bu­ dynków mieszkalnych, wliczając kamie­ nice z okresu eklektyzmu i secesji, podda­ no pracom budowlano-konserwator- skim. Z reguły, poza sporadycznymi w y ­ padkami, prace te były uzgadniane ze służbą konserwatorską. Ze wzgiędu na dużą ich liczbę, w sprawozdaniu odstą­ piono od jednostkowego omawianią ro­ bót prowadzonych przy tego rodzaju obiektach ograniczając się do ciekaw­ szych realizacji przy zespołach kamienic oraz do przykładów, gdy budynki przeję­ te zostały przez osoby prywatne chroniąc je przed niechybną rozbiórką.

Wzrosła również dbałość o zabytki archi­ tektury sakralnej, dostrzegalna w dużej liczbie robót remontowych i konserwato­ rsko-renowacyjnych, finansowanych z funduszy parafialnych. Kilkunastu obie­ ktom, opuszczonym od 1945 r., bądź

użytkowanym niewłaściwie (magazyny), przywrócono pierwotną funkcję kulto­ wą. Jako przykłady szczególnie cenne wymienić należy monumentalny kościół famy w Żarach, bogato wyposażony koś­ ciół Sw. Krzyża w Żaganiu, Xlll-w ieczne świątynie w Biedrzychowicach, Borowi­ nie i Nowogrodzie Bobrzańskim. Odnotować trzeba wzmożoną tendencję do zastępowania dachówki blachą mie­ dzianą lub cynkową. Odnosi się to szcze­ gólnie do zabytków sakralnych, ale nie tylko. Przyczyną tego zjawisxa jest skan­ daliczna jakość dachówki, produkowa­ nej od 40 lat w sposób urągający pod­ stawowym zasadom technologicznym. W latach siedemdziesiątych nasiliła się obserwowana już wcześniej niegospo­ darność państwowych gospodarstw rol­ nych w stosunku do będących w ich posiadaniu budowli podworskich. Licz­ ne zabytki zostały przez P GR- y opusz­ czone po uprzednim wyeksploatowaniu. Tylko w sporadycznych wypadkach za­ miar zaniechania dalszego użytkowania zgłaszany był służbie konserwatorskiej; najczęściej obiekty porzucane były bez powiadomienia i pozostawiane własne­ mu losowi. Starania wojewódzkiego konserwatora zabytków zmierzające do zahamowania tego rodzaju praktyk dzia­ łaniami administracyjnymi (nakazy, inte­ rwencje w jednostkach nadrzędnych) rzadko bywały skuteczne. Nawet wspar­ cie prokuratorskie, szczególnie w rejonie żagańskim (prokurator Przybylski), nie było w stanie zmusić PGR-ow ską ad­ ministrację do zmiany postępowania. Przyczyny tkwiły bowiem nie tylko w in­ dolencji osób odpowiedzialnych za nale­ żyte utrzymanie obiektów. Przez wiele lat województwo zielonogórskie było tere­ nem doświadczalnym dla struktur orga­ nizacyjnych państwowych gospodarstw rolnych. Łączono mniejsze jednostki, rozdzielano je ponownie, tworzono ogromne kombinaty, aby po pewnym czasie przeprowadzić ich parcelację itd. Aby zapobiec dewastacji wojewódzki konserwator zabytków przejmował pod bezpośrednią opiekę opuszczone pałace, dwory i oficyny, osadzając w nich społe­ cznych opiekunów, którzy za skromnie urządzone mieszkanie mieli obowiązek strzeżenia powierzonych ich pieczy bu­ dowli przed niszczeniem. Z czasem wiele z tak uratowanych zabytków zostało za­ gospodarowanych przez jednostki pań­ stwowe a po wejściu w życie uchwały

179 także przez osoby prywatne. Jednak pewna liczba obiektów po ich porzuce­ niu uległa zdewastowaniu, a nawet cał­ kowitemu zniszczeniu.

Prace remontowe przy zabytkach archi­ tektury stwarzają często okazję do w nik­ nięcia w historyczną strukturę ich mu­ rów. Poczynione obserwacje pozwalają czasem na znaczące zweryfikowanie do­ tychczasowej wiedzy o poszczególnych obiektach. Takie zdarzenia zostały rów­ nież zasygnalizowane w sprawozdaniu. B a b i m o s t — dawny zbór ewangeli­ cki, zbudowany w latach 1782-1789, po 1945 r. przez wiele lat użytkowany przez G S „Samopomoc Chłopska" jako maga­ zyn, na początku lat siedemdziesiątych opuszczony. W rezultacie podjętych przez W KZ starań o adaptację obiektu na muzeum (w Babimoście isnieje izba mu­ zealna z ciekawymi zbiorami związanymi z kulturą ludności rodzimej), w 1977r. wykonano dokumentację (PK Z — od­ dział w Zielonej Górze — T.FIorkowski), a w roku następnym prace budowlane. Po wyremontowaniu dachu i stropów oraz dostawieniu aneksu na kotłownię

C.O., w 1984 r. z inspiracji naczelnika miasta i gminy roboty wstrzymano. В i a ł o w i с e (gm. Nowogród Bobrzań­ ski) — kościół filialny p.w. Najświętsze­ go Serca Pana Jezusa, zbudowany w XV w. przy wykorzystaniu późnoromańskie­ go z początku XIII w. W 1977 r. prowa­ dzony był przez parafię remont dachu, elewacji i wnętrza. Ściśle określone w y­ tyczne konserwatorskie nie zostały w pe­ łni zastosowane, wskutek czego znisz­ czona została część drewnianych empor renesansowych z 1567r.

В ii a ł o w i с e (gm. Nowogród Bobrzań­ ski) — dawna plebania, barokowa z XVIII w. Przez wiele lat nie użytkowana, bliska ruiny. W 1983 r. została przejęta przez osoby prywatne i wyremontowana z przeznaczeniem na potrzeby mieszkal­ ne.

Naprawiony został dach, zamurowana wyrwa w ścianie drugiej kondygnacji, założona stolarka, instalacje oraz w yko­ nane prace wykończeniowe. . B i e c z (gm. Brody) — pałac zbudowany jako dwór obronny na początku XVI Iw. przekształcony i rozbudowany w 2 poło­ wie XVII w. oraz na przełomie XVIII i XIX

w. Po opuszczeniu przez PGR ок. 1960r. w pałacu zamieszkał społeczny opiekun zabytków, Adam Wróblewski. W 1978 r. obiekt przejął oddział PTTK w Gubinie z przeznaczeniem na hotel turystyczny. Po wykonaniu wstępnych prac porząd­ kowych inwestor odstąpił od planów adaptacji, głównie z powodu ponowne­ go zamknięcia granicy z NRD. W 1982 r. pałac nabył Bogusław Śmigielski i w la­ tach następnych zagospodarował go na własne potrzeby mieszkalne, remontując dach, zakładając instalacje c.o, w od­ no-kanalizacyjne i elektryczną. W szyst­ kie prace wykonały zakłady rzemieślni­ cze.

Sprawa zakupu pałacu załatwiona zo ­ stała w ciągu miesiąca. Było to możliwe dzięki ówczesnemu naczelnikowi gminy Brody, Stanisławowi Turowskiemu. B i e d r z y c h o w i c e D o l n e (gm. Ż a ­ ry) — kościół filialny p.w.NM P W spo­ możenia Wiernych zbudowany w 1 poło­ wie XIII w., przekształcony w XV i X IX w., murowany z kamienia polnego i cegły. Po 1945 r. nie użytkowany, popadał stop­ niowo w ruinę. W latach 1975-1976 odbudowany staraniem parafian przy do­ finansowaniu ze środków konserwators­ kich. Zakres wykonanych prac obejmo­ wał reperację więźby dachowej, pokrycie dachówką, założenie nowego drewnia­ nego stropu, ceramicznych posadzek, stolarki okiennej i drzwiowej, wybiałko- wanie wnętrza oraz położenie tynków wapiennych na elewację. Mimo pół­ kolistej absydy prezbiterialnej kościół da­ towany był na XIV w. ze względu na zdecydowanie ostrołukowy wykrój łuku tęczowego. Przeprowadzone w trakcie prowadzonych robót badania architek­ toniczne wykazały wtórne przemurowa- nie tęczy. Pierwotny łuk tęczowy zaryso­ wany był półkoliście. W rezultacie prac budowlano-konserwatorskich odsłonię­ to także trzy zamurowane Xlll-w ieczne okna, bardzo wąskie, wysokie, silnie roz- glifione, zamknięte półkoliście. Konser­ wacji poddano również kamienny mur otaczający przykościelny cmentarz oraz usytuowaną w linii muru dzwonnicę, wzniesioną w XV w.^ nadbudowaną w 1781 r. Pracami remontowymi objęto pokrycie dachu i drewniane schody na piętro, odbudowę prowadzono syste­ mem gospodarczym.

B i e n i ó w (gm. Żary) — kościół parafia­ lny p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP z ok. połowy XIII w., przesklepiony w XV w., powiększony o wieżę w 1563 r„ zniszczony przez pożar i odbudowany w latach 1759-1760.

Na koszt parafii przeprowadzono prace renowacyjne wnętrza (1974 r.) oraz zmieniono pokrycie namiotowe dachu wieży — z ceramicznego na miedziane (1983 r., zakład Cz. Pierścionka). Plebania z 2 połowy XVIII w. Przeprowa­ dzony w latach 1977-1978 remont da­ chu i wnętrz nie zmienił bryły budowli ani układu wnętrz.

В o b r z a n у (gm. Małomice) — zamek, powstały w 1 ćwierci XIV w. jako wieża rycerska otoczona murem. W latach 1544-1560 na obrysie tego muru zbudo­ wano trzyskrzydłowy zamek. Po 1945 r zabytek użytkowany był przez PGR, lec: po jego częściowym zniszczeniu prze: pożar został ok. 1960 r. opuszczony. W latach 1979-1980 obiekt zabezpie­ czono z funduszy konserwatorskich, na- prawiajjąc dach i blacharkę. W 1983 r

w zamku zamieszkał społeczny opiekun zabytków, Witold Rabski i podjął starania o nabycie obiektu na własność. Rów no­ cześnie rozpoczął prace remontowo-ad- aptacyjne związane z urządzeniem mie­ szkania i warsztatu stolarskiego. B o g a c z ó w (gm. Nowogród Bobrzań­ ski) — kościół filialny p.w. Św. W aw ­ rzyńca. Zbudowany na początku XIV w., przebudowanyw 1619 r. Staraniem para- fi w 1981 r. przeprowadzono prace reno­ wacyjne wnętrza (reperacja zmurszałych tynków, malowanie — R^Stachowski).

Roboty wykonywane były pod nadzorem konserwatorskim, a poprzedzono je roz­ poznaniem pobiał i tynków dla ustalenia ewentualnej obecności polichromii (w y­ nik negatywny).

B o g a c z ó w (gm. Nowogród Bobrzań­ ski) — dwór, zbudowany w 1 połowit XVII w., gruntownie przebudowany w XVIIIw ., po 1945 r. użytkowany prze2

PGR, w 1975 r. opuszczony. W 1979 r. zabezpieczony ze środków konserwator­ skich (remont więźby i pokrycia dacho­ w ego — zakład Cz. Pierścionka). W 1980 r. w obiekcie zamieszkali absolwenci Uniwersytetu Poznańskiego — P.Koko­ ciński, G.Jankow ski i W. Korytowski. Wkrótce podjęli długoletnie starania o nabycie zabytku na własność, sfinali­ zowane w 1985 r.

Wspomagani finansowo przez W KZ pod­ jęli remont zabytku, zakładając m. in. instalacje elektryczną, wodną i c.o. i od­ nawiając elewację

B o j a d ł a — kościół parafialny p,.w, Św. Teresy, zbudowany w latach 1757-1758, konstrukcji szachulcowej, o klasycy sty­ cznym zwieńczeniu wieży z początku XIX w. W 1987 r. kościół odmalowano, zmie­ niono pokrycie z ceramicznego na bla­ szane (cynk) i usunięto posadzkę cera­ miczną kładąc niefortunnie marmurową bez konsultacji z WKZ.

B o j a d ł a — oficyna pałacowa, zbudo­ wana na początku XIX w.

Użytkowana przez Kółko Rolnicze, na­ stępnie opuszczona. Z inicjatywy naczel­ nika gminy w 1983 r obiekt przejęty został do remontu kapitalnego z prze­ znaczeniem na Gminny Ośrodek Kultury. Prace budowlane, według projektu J. Zawiei, prowadzą zakłady rzemieślnicze. ' B o r o w i n a (gm. Szprotawa) — kościół filialny p.w Św. Andrzeja, zbudowany w 2 połowie XIII w. z kamienia i rudy darniowej, od X IX w. w stanie ruiny, z zachowanymi murami do wysokości korony i wieżą nakrytą gontowym da­ chem. W latach 1975-1978 staranienr parafii kościół został odbudowany. Przy wrócono mu pierwotną bryłę, dostawia­ jąc jednakże od południa zakrystię i salkę katechetyczną. Naprawiono także śred­ niowieczne, kamienne mury otaczające przykościelny plac — dawniej cmentarz Odbudowa prowadzona bvła systemem gospodarczym przy udziale zakładów rzemieślniczych wykonujących prace ba- rdzięj specjalistyczne.

B o r ó w (gm. Nowe Miasteczko) — ko­ ściół parafialny p.w. Św. Wawrzyńca. Zbudowany ok. połowy XIII w. prze­ kształcony w XV i X IX w. W latach 1983-1984 staraniem parafii obiekt po­ ddano gruntownemu remontowi i reno­ wacji (reperacja więźby dachowej, prze­

łożenie pokrycia, izolacja pionowa fundamentów, położenie tynków zewnętrznych, malowanie wnętrza). Ze środków konserwatorskich finanso­ wana była konserwacja wyposażenia — barokowej polichromii stropu i gotyc­ ko-barokowego ołtarza.

Remont wykonały zakłady rzemieślnicze. В o ż n ó w (gm. Żagań) — kościół para­ fialny p.w. Sw. Augustyna z XIII w., powiększony o wieżę w XV w., prze­ kształcony we wnętrzu w 1850 r. W 1979 r. spalił się gotycki ołtarz w kościele. Okopcone w czasie poża­ ru wnętrze pobielono w roku nas­ tępnym. Renowację sfinansowała para­ fia.

B r e n n o (gm. Wschowa, obecnie woj. leszczyńskie) — wiatrak z końca X V I11 w., koźlak. W 1975 r. z budżetu konserwato­ rskiego wyremontowany został dach i skrzydła.

B r o d y — kościół parafialny p.w. W szy­ stkich Świętych z XVII w., w obecnej formie ukształtowany w przebudowie za­ projektowanej w 1725 r. przez Jerzego Bahra. Po ostatniej wojnie nie użytkowa­ ny, gdyż parafia zajmowała kaplicę dwor­ ską, mieszczącą się w oficynie. W zw iąz­ ku z planowanym zagospodarowaniem zespołu pałacowego na potrzeby rekrea­ cyjne, parafia wyraziła zgodę na opusz­ czenie kaplicy i przejęcie opuszczonego kościoła, który został wyremontowany w latach 1978-1984 przy znacznym udziale środków konserwatorskich. Z a ­ kres robót, przeprowadzonych systemem gospodarczym przy udziale zakładów rzemieślniczych specjalności dekarsko- -blacharskiej i murarskiej objął remont więźby i pokrycia dachowego, założenie blacharki, instalacji elektrycznej, stolarki okiennej, ceramicznej posadzki, tynków wewnętrznych i zewnętrznych. Wyre­ montowano balkon i pomalowano na biało wnętrze.

B r o d y — zespół pałacowy, złożony z pałacu, dwóch oficyn i oranżerii, zbu­ dowano w latach 1741-1753 dla H. Brühla, według projektu J.K . Knóf- fela. Prace konserwatorskie związane z trwałym zabezpieczeniem spalonego w 1945 r. pałacu omówiono w spra­ wozdaniu za lata 1945-1963 („O ch ­ rona Zabytków" 1965, nr 2, s. 61) W KZ nieustannie zabiegał o zagos­ podarowanie tego cennego zabyt­ ku. Tymczasem w 1975 r. użytkowane także opuszczone i groziło im zdewas­ towanie. Zapobiegł temu osiedlony w oficynie społeczny opiekun zabytków. W 1978 r. podpisano porozumienie mię­ dzy wojewodą zielonogórskim a dyrekcją Kombinatu Górniczo-Hutniczego Miedzi w Lubinie w sprawie przejęcia zespołu z przeznaczeniem na ośrodek w ypoczyn­ kowy dla górników. Mimo opracowania części dokumentacji (J. Zawieja, PKZ — Zakład w Zielonej Górze), Kombinat zrezygnował z obiektu. W takiej sytuacji podjęto prace zabezpieczające przy ofi­ cynach, finansowane z budżetu konser­ watorskiego. W latach 1982-1987 PKZ-ty wyremontowały bardzo znisz­ czone dachy. W 1987 r. finansowanie prac przejęło kuratorium oświaty i w y­ chowania z zamiarem adaptacji oficyn dla potrzeb szkolnictwa.

B r o d y — dawne koszary pałacowe, obecnie domy mieszkalne, usytuowane w zakolach przy pl. Zamkowym, zbudo­ wane ok. 1745 r. (J.K . Knöffel). W latach

1976-1978 z fuduszy Urzędu Gminnego przeprowadzono remont kapitalny budy­ nków, naprawiając dachy, wymieniając instalacje elektryczne, osuszając mury (i­ zolacja pionowa) i wymieniając częścio­ wo stolarkę.

B r o n i s z ó w (gm. Kożuchów) — koś­ ciół parafialny p.w. św . Anny z ok.

1600 r. przebudowany w 1665 r„ w ypo­

sażony ok. 1700 r. Staraniem parafii re­ montowany i odnawiany w latach 1983-1985 w zakresie: usunięcia ce­ mentowych tynków i położenia wapien­ nych na elewacjach, pokrycie hełmu w ie­ ży blachą miedzianą, wymalowanie w nę­ trza, konserwacja wyposażenia. B r o n i s z ó w (gm. Kożuchów) — ple­ bania z 1605 r. przebudowana w XVIII w. W 2 połowie lat sześćdziesiątych opusz­ czona (w związku z wybudowaniem no­ wej). W roku 1983 ponownie przejęta przez parafię do zagospodarowania. Do­ tąd, systemem gospodarczym, wyremon­ towano rozchwianą konstrukcję więźby i przełożono pokrycie dachu, związano stalowymi ściągami rozchodzące się mu­ ry, usunięto zniszczone stropy nad par­ terem i założono żelbetowe.

B r o n i s z ó w (gm. Kożuchów) - dwór z XVI w przekształcony zewnętrznie w 1698 r. Po wojnie użytkowany przez G S „Samopomoc Chłopska” (magazyn), a w 1965 r. opuszczony. Po naprawieniu dachu i urządzeniu mieszkania pilnowa­ ny przez społecznego opiekuna zabyt­ ków. W latach 1975-1979 oraz w 1 985-1986 przeprowadzono kapitalny remont dachu: wymieniono znaczna część elementów konstrukcyjnych, po kryto nową dachówką i założono mie dzianą blacharkę. Blachą miedzianą zo stał pokryty również hełm wieżyczki. Wraz z tym wykonano roboty związane z przemurowaniem silnie spękanych ścian narożnej wieży, a także dużycł odcinków gzymsu wieńczącego. Wyko­ nawcą prac był poznański odział PKZ (projekt konstrukcji — Cz.Smoliński, PKZ — Pracownia w Zielonej Górze), a inwestorem WKZ. W 1979 r. w części obiektu zamieszkali Jerzy Stasiński z ro­ dziną i Roman Kwolek, urządzając sobie

mieszkania. Podjęli też starania o przeję­ cie zabytku na własność.

B r z e ź n i c a — kościół parafialny p.w. Św. Magdaleny, wzniesiony w latach 1703-1705 z wykorzystaniem reliktów świątyni późnoromańskiej z 1 połowy XIII w. Staraniem parafii w 1976 r. od­ nowiono elewację (wraz z rekonstrukcją ubytków barokowego wystroju architek­ tonicznego), a w 1981 r trzynawowe wnętrze kościoła.

B r z e ź n i c a (gm.Dąbie) — pałac (dom opieki społecznej), zbudowany w 1908 r. W latach 1981- 1984 poddany kapital­ nemu remontowi z pełną wymianą w szy­ stkich instalacji. Mimo szerokiego zakre­ su robót, dzięki przestrzeganiu przez dy­ rekcję zakładu wszystkich wskazań kon­ serwatorskich, zachowano wewnętrzny wystrój pałacu (sztukaterie, malowane plafony, piece), jak i bogaty detal ar­ chitektoniczny na elewacjach.

B u d a c h ó w (gm. Bytnica) — kościół filialny p.w.Św.Józefa, barokowy, zbu­ dowany w latach 1782-1784. Za zgodą

W KZ w 1984 r. do południowej ściany kościoła dostawiona została dobudówka (salka katechetyczna), w proporcjach dostosowana do bryły kościoła. B u d a c h ó w (gm. Bytnica) — pawilon parkowy, szachulcowy z 2 połowy XVIII w. Opuszczony przez PGR, zagrożony dewastacją i rozbiórką. Dla uniknięcia tego przeniesiony został w 1979 r. do skansenu w Ochli.

B y t n i c a — pałac (obecnie szkoła pod­ stawowa), zbudowany na początku XVIII w., przebudowany w 1800 r„ prze­ kształcony we wnęirzu po 1945 r. Stara­ niem dyrekcji szkoły od 1985 r. trwają prace remontowe przy obiekcie. Wymie­ nione zostały instalacje elektryczne, w o­ dno-kanalizacyjne i centralnego ogrze­ wania. Osuszono dolne partie murów (izolacja pionowa). Przystąpiono do ka­ pitalnego remontu dachu.

B y t o m O d r z a ń s k i — Kościół para­ fialny p.w.Św.Hieronima z XIV w., prze­ budowany w XVI i XVII w. W 1985 r. na koszt parafii zmieniono pokrycie dachu — dachówkę zastąpiono blachą cynko­ wą (zakład Cz. Pierścionka).

B y t o m O d r z a ń s k i — dawny zbór ewangelicki, zbudowwany w latach 1741-1746 przy wykorzystaniu murów szkoły z 1609 r., wieża z 1846 r. Po 1945 r. obiekt użytkowany był jako magazyn przemysłowy, a ok. 1975 r. opuszczony. Z myślą o adaptacji zabytku na salę gimnastyczną usytuowaną w sąsiedzt­ wie szkoły, w 1978 r. podjęto jego re­ mont, reperując konstrukcję i pokrycie dachu W 1983 r. dach został ponownie wyremontowany (przełożenie pokry­ cia), a w 1985 r. wieża otrzymała po­ krycie z blachy cynkowej. Remont finan­ sowany był z kasy miejskiej przy wspar­ ciu z funduszu konserwatorskiego w ra­ mach uchwały 179/78.

С h I a s t a w a (gm. Zbąszynek) — koś­ ciół filialny p.w. Św.Kazimierza, zbudo­ wany w 1637 r., drewniany. Staraniem parafii przy wsparciu W KZ w latach 1985-1986 przeprowadzono remont da­ chu — zużyty gont zastąpiono nowym. Podjęto również konserwację polichro­ mii wnętrz.

C h o b i e n i c e (gm. Siedlec) — pałac, zbudowany w latch 1738-1744, prze­ kształcony w XIX w. W 1975 r., gdy gminę Siedlec włączono w obręb woje­ wództwa zielonogórskiego (uprzednio poznańskie) pałac był opuszczony i zna­ cznie uszkodzony (dziurawy dach). Po usilnych staraniach W KZ (nakazy, pro­ pozycje przejęcia obiektu przez osoby fizyczne) PGR jako właściciel zabytku rozpoczął w 1985 r. jego remont kapital­ ny i adaptację na potrzeby mieszkalne i kulturalne załogi.

Projekt: Dorota Krupka — P K Z — Praco­ wnia w Zielonej Górze, wykonawstwo — PKZ — Oddział w Poznaniu.

С h о с i u I e (gm. Świebodzin) — pałac z 2 połowy XIX w. (Państwowy Dom Dziecka). W latach 1985-1987 podda­ ny remontowi, w ramach którego zmo­ dernizowano infrastrukturę techniczną (kuchnia, kotłownia, c.o.), naprawiono dach i odnowiono elewacje.

C h o r z e m i n (gm. Wolsztyn) — pałac

z końca XIX w., neogotycki. W latach 1985-1987 obiekt wyremontowano i za­ adaptowano na przedszkole (poprzednio mieszkania). Inwestorem był właściciel zabytku — PGR, projekt — J. Zawieja. C h o t k ó w (gm. Brzeźnica) — dwór z ok. połowy XVI w., przebudowany w 1709 r. Staraniem użytkującego zaby­ tek PGR, w 1984 r. wyremontowano wnętrze i odnowiono elewacje

С h r o b r ó w , (gm. Żagań) — kościół filialny p.w. Św. Augustyna, zbudowany w 2 połowie XIII w., przekształcony w XVIII w. W latach 1984-1985 staran­ nie odnowiony przez parafię według wskazań WKZ. Pomalowano wnętrze, uzupełniono tynki na elewacjach oraz wyreperowano otaczający kościół śred­ niowieczny mur z barokową bramą. C z e r n a (gm. Iłowa) — pałac, zbudo­ wany w 1905 r. w posiadaniu PGR, a od 1976 r. nie użytkowany. Przejąwszy w 1978 r. obiekt Spółdzielnia „Turysta” rozpoczęła jego remont i adaptację na hotel dla grup wycieczkowych z głębi kraju, udających się do NRD. Zamknięcie w 1980 r. zachodniej granicy Polski prze­ kreśliło program użytkowy. Pałac przejęła firma „Libella”, uruchamiając w nim po remoncie i adaptacji produkcję podzes­ połów elektronicznych.

D ą b r ó w k a W l k p . (gm. Zbąszynek) — kościół parafialny Św. Jakuba, zbudo­ wany w 1660 r., kaplica w XVIII w. W latach 1979-1980 w uzgodnieniu ze służbą konserwatorską zabytek zosta' rozbudowany przez dostawienie zgra­ nych architektonicznie aneksów od po­ łudnia i zachodu, które nie zatarły baro­ kowego charakteru budowli. Przedsię­ wzięcie zaprojektowane przez Z. Długo- szewskiego sfinansowała parafia. D ą b r ó w k a W l k p . (gm. Zbąszynek) — pałac, zbudowany w 1886 r. neorene- sansowy. Część pomieszczeń zajmuje iz­ ba muzealna, pozostałe miejscowe kółko rolnicze. W latach 1976-1983 Drzy pała­ cu prowadzone były roboty budowla- no-konserwatorskie, dofinansowane ze środków użytkownika i W KZ (remont dachu, wymiana stolarki okiennej, zało­ żenie instalacji c.o. i wymiana instalacji elektrycznej).

D ę b i n к a (gm. Trzebiel) — kościół fi­ lialny p.w. Najświętszego Serca Je zuso ­ wego, wzniesiony w 2 połowie XIII w. przebudowany w XV, XVII i XVIII w. Wykonane (przed planowanym malowa­ niem wnętrza) odkrywki ujawniły pod pobiałą obecność polichromii ściennej. Kościół wymalowano w 1983 r. według skorygowanego projektu uwzględniają­ cego wskazania konserwatorskie, zmie­ rzające do odsłonięcia części polichromii. W roku poprzednim cementowe tynki nakrapiane elewacji zastąpiono gładkimi, wapiennymi. Koszty prac poniosła para­ fia, a wykonawcą był zakład rzemieśl­ niczy.

D ł u g i e (gm. Szprotawa) — pałac, zbu­ dowany w 1740 r„ użytkowany przez Stację Hodowli Roślin. W 1983 r. remon­ towi poddano wieżę wieńczącą mansar­ dowy dach. Baniasty hełm wieży otrzy­ mał nowe pokrycie z blachy miedzianej. Prace wykonała firma Czesława Pierś­ cionka.

D o b r o s z ó w W i e l k i (gm. Now o­ gród Bobrzański) — dwór, zbudowany ok. połowy XVIII w., zniszczony pożarem i odbudowany w 1789 r. do 1974 r użytkowany był przez PGR, następnie opuszęzony. Nakazy konserwatorskie zmierzające do ponownego zagospoda­ rowania obiektu przez poprzedniego użytkownika doprowadziły do opraco­ wania dokumentacji technicznej (1978 r. - Cz. Świtała), lecz reorganizacja PGR odsunęła remont zabytku na całe lata. Dopiero w 1986 r. rozpoczęto prace budowlane przy zdewastowanym juz ob- jekcie, prowadzone przez własną bryga­ dę remontową PGR. Zakres remontu: wymiana stropów, instalacje, więźba i pokrycie dachu (wieżyczka — blacha cynkowa), stolarka, elewacje.

D r o z к ó w (gm. Żary) — kościół para­ fialny p.w. Podniesienia Krzyza Święte­ go, zbudowany w 2 połowie XIII w., przekształcony w części prezbiterialnej w XV w. Pierwotne kamienne lica elewa­ cji w XIII w. pokryto tynkiem wapien­ nym, zmienionym po 1945 r. na cemen­ towy. W latach 1 982-1984 tynki usunię­ to, odsłaniając granitową (kamień narzu­ towy) fakturę murów. Taki sposób w y ­ konania renowacji, zasugerowany przez służbę konserwatorską, przyjęła i sfinan­ sowała parafia. Prace wykonał zakład budowlany Ryszarda Kulaszy z Żagania. Usunięcie tynków uczytelniło wizualnie fazy rozbudowy kościoła, a także doko­ nywane w przeszłości przeróbki otwo­ rów okiennych.

D r a w a l e w i c e (gm. Kożuchów) — pałac z XVI w , przebudowany w 1791 r. i w 2 połowie XIX w. Staraniem PGR, które jest właścicielem obiektu, od 1987 r. przeprowadza się remont kapitalny pa­ łacu. Dotychczas wyremontowano dach, wymieniono część stropów, odwodnio­ no teren, załozono instalacje. Trwają pra­ ce związane z konserwacją sztukators- kiego wystroju. Wykonawcą robót jest brygada budowlana inwestora (sztuka­ terie — W. Cichacz). Autor projektu: Dorota Krupka.

D r z o n ó w (gm. Św idnica) — pałac, zbudowany w 1816 r., przekształcony w 1868 r. Od 1945 r. mieściła się tu szkoła i mieszkania dla nauczycieli. W 1973 r. obiekt przejęło Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze z przeznaczeniem na magazyny zbiorów archeologicznych. W trakcie remontu zmienił się program użytkowy obiektu — przeznaczono go na muzeum broni. W 1 985 r. otwarto Lubus­ kie Muzeum Wojskowe. Autorem aran­ żacji wnętrz jest Jerzy Gołębiowski, a oprawy plastycznej Zenon Polus. D r z o n k ó w (gm. Zielona Góra) — dzwonnica, zbudowana w 1768 r. W 2 połowie lat siedemdziesiątych prze­ niesiona do skansenu budownictwa lu­ dowego w Ochli.

D z i e t r z y c h o w i c e (gm. Żagań) — kościół parafialny p.w. Św. Jana Chrzciciela, zbudowany w 2 połowie X IX w., przekształcony we wnętrzu w XVI w. W 1986 r. staraniem parafii przeprowa­ dzono renowację wnętrza kościoła wraz z wyposażeniem. Dach wieży pokryto blachą miedzianą.

D z i e t r z y c h o w i c e (gm. Żagań) — pałac, w obecnej postaci ukształtowa­

ny w wyniku rozbudowy, dokonanej ok. 1800 i 1900 r., zamku renesansowego zawierającego reiikty siedziby średnio­ wiecznej W latach 1977-1 978 poddany został gruntownemu remontowi i adap­ tacji na potrzeby socjalno-kulturalne (m.in. Zakładowy Dom Kultury) i ad­ ministracyjne PGR. W czasie prowadzo­ nych prac remontowo-budowlanych, obejmujących m.in. częściową wymianę stropów, odbicie tynków i wymianę in­ stalacji, obserwacje i zawęzone badania architektoniczne (R. Kąsinowska) po­ zwoliły wyodrębnić zachowane w części parterowej relikty XVI-w iecznej kamien­ nej wieży rycerskiej (12 x 12 m). Wraz z remontem pałacu uporządkowano po­ łożony w bezpośrednim sąsiedztwie kra­ jobrazowy park, załozony w 3 ćwierci X IX w. na miejscu ogrodu sięgającego po­ czątkami XVI stulcia.

G ą d k ó w M a ł y (gm. Torzym) — dwór z początku XIX w., od 1945 r. w posiada­ niu PGR. W 1986 r. przekazany został przez dotychczasowego właściciela T. Pyrgielowi, który przeprowadza remont obiektu, z przeznaczeniem na mieszka­ nie.

G l i ń s k (gm Świebodzin) — kościół filialny p.w. Św . Józefa. Zbudowany w 1876 r. przy wykorzystaniu murów starszego z XVI w. Staraniem parafii w 1984 r. wyremontowano dach, a iglica wieży otrzymała pokrycie z blachy miedzianej.

G o ł a s z y n (gm. Nowe Miasteczko) — kościół filialny p.w. Św. Marcina, wzniesiony w 2 połowie XIII, przebudo­ wany w XVI w. W 1979 r. staraniem parafii wyremontowano dach i odnowio­ no elewacje, kładąc jasne tynki z zaprawy wapiennej.

G o ś c i e s z y n (gm. Wolsztyn) — koś­ ciół parafialny p.w. Św. Stanisława, zbu­ dowany w 1 778 r., powiększony w 1918 r. W 1978 r. staraniem parafii wyremon­ towano dach, przy czym łupkowe po­ krycie hełmu wieży zastąpiono blasza­ nym.

G o ś c i e s z y n (gm. Wolsztyn) — pałac z X V I11 w., rozbudowany w 2 połowie XIX w., od 1945 r. użytkowany jako dom dziecka. W latach 1984-1986 poddany remontowi i odnowie (modernizacja in­ stalacji i wyposażenia, remont dachu, odnowienie eiewacji). Wykonawcami były zakłady rzemieślnicze.

G o ś c i k o w o (gm. Świebodzin) — ze­ spół pocysterski. Zespół ufundowany w 1230 r. rozbudowany w XIV i XVI w., zniszczony w czasie pożaru w 1722 r. i odbudowany w stylu barokowym. W la­ tach 1983-1987 przeprbwadzono re­ mont kapitalny dachów dawnego klasz­ toru (obecnie Diecezjalne Seminarium Duchowne). Wyreperowano więźbę w y­ mieniając niektóre zniszczone elementy, usunięto dachówkę i założono pokrycie z blachy miedzianej.

Część strychu została zagospodarowana, w związku z czym w połaci dachu poja­ wiły się lukarny.

G o ś c i s z o w i c e (gm. Niegosławice) — kościół filialny Św . Katarzyny, zbudo­ wany w 2 połowie XIII w. Staraniem parafii w 1982 r. przeprowadzono remont gotyckiej więźby dachowej, silnie roz­ chwianej z powodu technicznego znisz­

czenia murłat i innych elementów kon­ strukcyjnych. Więźba została naprawio­ na bez demontażu. Przełożono także ce­ ramiczne pokrycie.

G ó r z y n (gm. Lubsko) — wieża mie­ szkalna, związana z me istniejącym już kościołem, zbudowana w XV w., nad­ budowana w 1785 r. Nie użytkowana (podobnie jak kościół) po 1945 r. pod­ legała procesom destrukcyjnym. Na wniosek W KZ w 1982 r. zabytek został zabezpieczony z funduszy gminnych. Usunięto resztki zniszczonego dachu i stropów oraz zabezpieczono koronę murów. Obecnie wieża jest w trakcie adaptacji na izbę muzealną poświęconą osadnikom wojskowym, którzy 1945 r. zasiedlili wieś. Inwestor — Urząd Miasta i Gminy w Lubsku, projekt — Tomasz Florkowski.

G r a b i n (gm. Bytnica) — dwór, zbudo­ wany w 1 połowie XVIII w.

Po 1945 r. użytkowany przez nadleśnict­ wo, w 2 połowie lat siedemdziesiątych opuszczony. Oddany pod społeczną opiekę>M. Kalinowskiej, która zamiesz­ kała w obiekcie (1980 г.), a nstępnie nabyła go na własność i zaadaptowała na pensjonat. Przy robotach adaptacyjnych zachowany został pierwotny układ wnętrz.

G r у ż y n a (gm. Bytnica) — dwór z ok. 1820 r., przebudowany na przełomie XIX/XX w. Porzucony przez nadleśnict­ wo w 1975 r., następnie przejmowany i zostawiony kolejno przez fabrykę ma­ szyn włókienniczych „Falubaz" w Zielo­ nej Górze, przedsiębiorstwo turystyczne „Lubtour" i G S „Głogów". W 1982 r. dwór kupił Ludwik Miszon, podejmując jego remont i adaptację na pensjonat. W 1984 r. odsprzedał zabytek Fabryce Maszyn Włókienniczych „Befema" w Bielsku.

G r a b ó w (gm. Tuplice) — dwór, zbu­ dowany na przełomie XVIII i XIX w., klasycystyczny, piętrowy z naczółkowym dachem. W 2 połowie lat siedemdziesią­ tych, bez zgody i wiedzy służby konser­ watorskiej użytkownik (P G R ) dokonał zasadniczej przebudowy dworu, prze­ kształcając go w czworoboczny blok o płaskim dachu.

G u b i n — ratusz, zbudowany w XIV, rozbudowany w XVI i XVII w., zrujnowa­ ny w 1945 r. W latach 1973-1986 od­ budowany ze środków konserwatorskich

ł przeznaczeniem na dom kultury i biblio­

tekę. Przy odbudowie odrestaurowano zachowane krzyżcwo-żebrowe sklepie­ nia gotyckie oraz zrekonstruowano hełm wieży i wolutowe szczyty wystawek. W gotyckiej części obiektu uszanowano pierwotny układ wnętrza. Projekt odbu­ dowy i adaptacji — A. Kąsinowski (PK Z — Oddział w Szczecinie), prace budow- lano-konserwatorskie — PKZ — Oddział w Poznaniu, instalacyjne — Z IN S T A L w Zielonej Górze. H e n r y k ó w (gm. Szprotawa) — pałac, zbudowany w 1783 przekształcony w 1842 r. Po 1945 r. użytkowany przez PGR, a następnie przez Stację Hodowli Roślin. Z inicjatywy użytkownika w la­ tach 1983-1987 przeprowadzono re­ mont kapitalny obiektu. Projekt opraco­ wał J. Zawieja, wykonawstwo robót — brygada budowlana SH R.

I ł o w a Ż a g a ń s k a — pałac z 1626 r. rozbudowany w 2 połowie XVIII w. oraz w latach 1860-1905. W latach 1986­ -1 988 staraniem właściciela (Technikum Rolnicze) prowadzone były prace re­ montowe zwiazane z wymianą części stropów drugiej kondygnacji oraz repera­ cją więźby i pokrycia dachowego. Hełm wieży otrzymał pokrycie z blachy. Projekt — Dorota Krupka, wykonawstwo — za­ kłady rzemieślnicze.

J a b ł o n ó w (gm. Brzeźnica) — kościół parafialny p.w. Sw. Andrzeja. Zbudow a­ ny na początku XIV w., powiększony o kaplicę, kruchtę i wieżę w końcu XV w. W latach 1976-1978 staraniem parafii poddany został remontowi i konserwato­ rskiej odnowie. Przełożono dach, a ce­ mentowe tynki na elewacjach zastąpiono wapiennymi. Przy malowaniu wnętrza fachowej konserwacji poddano polichro­ mię sklepienia i ościeży okiennych w pre­ zbiterium z 1 ćwierci XX w. (W. Urbano­ wicz).

J a r o g n i e w i t e (gm Zielona Góra) — kościół filialny p.w. Św. Antoniego, zbudowany w latach 1749-1750 jako zbór ewangielicki. Pierwotny w konstru­ kcji szachulcowej, w 1875 r. obmurowa­ ny. W fatach 1986-1987 naprawiano więźbę ośmiooocznego dachu, a dachó­ wkę zastąpiono blachą cynkową. Prace wykonał zakład dekarski Cz. Pierścionka z Żagania.

J e I e n i n (gm. Żagań) — kość >ł filialny p.w. Św. Mikołaja. Zbudowany w 2 po­ łowie XIII w., powiększony o wieżę w XIV w., przebudowany (sklepienia) w XV w. W latach 1975-1976 staraniem parafii poddany remontowi i odnowie. Odsłonięto zamurowane niegdyś XIII- -wieczne okna szczelinowe, we wnętrzu zaś zdjęto późniejsze tynki z gotyckich filarów i żeber sklepiennych. Prace pro­ wadzone były sposobem gospodarczym, pod nadzorem służby konserwatorskiej. Za kompleksową rewaloryzację obiektu proboszcz parafii (Jabłonów ) ks. Mie­ czysław Surlas otrzymał w 1982 r. drugą nagrodę w konkursie Ministerstwa Kul­ tury i Sztuki na najlepszego użytkownika obiektów zabytkowych.

J e l e ń i n (gm. Żagań) — kaplica na­ grobna, zbudowana w 1746 r. dla rodzi­ ny Tomaszewskich, ówczesnych właści­ cieli Jelenina. W 1977 r. wysiłkiem parafii kaolicę zaadaptowano na salkę kateche­ tyczną. Dostawiono wówczas przedsio­ nek w proporcjach dopasowany do głównej bryły.

J e I e n i n (gm. Żagań) — pałac, po­ wstały w końcu XVIII w. przekształcony w duchu eklektycznym w latach 1869­ -1871. Użytkowany przez PGR jako przedszkole. W okresie 1984-1987 poddany został gruntownemu remonto­ wi, w wyniku którego naprawiono dach, wymieniono instalację i odnowiono wnętrza.

J e m i o ł ó w (gm. Łagów ) — kościół filialny p.w. Podwyższenia Krzyża Św ię­ tego, zbudowany w końcu XVIII w. W la­ tach 1983-1984 wyremontowano w ięź­ bę dachową przełożono pokrycie. Na­ prawiono też silnie zwichrowaną kon­ strukcję hałmu wieży, który pokryto bla­ chą cynkową. Prace ciesielskie wykonał zakład Jana Mietlickiego, a dekarskie zakład Janusza Pierścionka.

К a I s к (gm. Sulechów) — pałac, zbudo­ wany w 2 połowie XIX w. na zrębach wcześniejszego dworu. W latach 1984­ 1986 poddany kapitalnemu remontowi i adaptacji na przedszkole. Mimo zmiany funkcji zachowany został dawny układ przestrzenny pałacu, a także stylowa klat­ ka schodowa i sztukatorski wystrój sufi­ tów. Roboty według projektu A. Drozda, wykonała brygada własna Wojewódz­ kiego Ośrodka Postępu Rolniczego w Kalsku — właściciela obiektu. K a r g o w a — kościół pomocniczy p.w. Św. Maksymiliana Kolbego (daw ­ ny zbór ewangelicki), wzniesiony w latach 1801-1805. Qd 1945 r. użyt­ kowany jako magazyn. W 1981 r. przeka­ zany został parafii rzymskokatolickiej i w ciągu trzech lat poddany komplek­ sowej odnowie z przywróceniem funkcji sakralnej. Prace remontowo-renowacyj­ ne wykonały miejscowe zakłady rzemieś­ lnicze.

K i j e (gm. Sulechów) — kościół parafial­ ny p.w. Najświętszego Serca Jezusow e­ go z 2 połowy X IX w. Wysiłkiem parafii wyremontowany (dach) i odnowiony (wnętrze) w 1982 i 1983 r.

К I e n i с a (gm. Bojadła) — pałac, zbudo­ wany w latach 1880-1884, po 1945 r. użytkowany jako siedziba Lubuskiego Uniwersytetu Ludowego. Od 1983 r. trwa kapitalny remont obieKtu według projektu M. Melnarowicza (P K Z — Pra­ cownia w Zielonej Górze). Zakres robót budowlanych, wykonywanych przez za­ kłady rzemieślnicze, obejmuje naprawę więźby i pokrycia dachowego, wymianę części stropów, instalacje, przebudowę kotłowni c.o. i elewacje.

K o l s k o (gm. Konotop) — kościół para­ fialny p.w. Sw. Jana Chrzciciela, zbudo­ wany w latach 1706-1707, powiększony 0 aneksy i wieżę w 1815 r. W latach 1982-1985 parafia dokonała remontu 1 renowacji kościoła (dach, instalacje, tynki, malowanie), w czasie których usu­ nięto nowsze, kiepskie malowidła, od­ krywając na sklepieniu plafon z baro­ kową polichromią figuralną. Renowację ołtarzy wraz z pozłoceniem wykonał Sta­ nisław Berdyszak.

K o ł o (gm. Brody) — kościół parafialny p.w. Narodzenia NMP, z 2 połowy XIII w., przebudowany w latach 1731-1733. Staraniem parafii poddany gruntownemu remontowi i odnowie wnętrza. Wyremontowano więźbę, prze­ łożono pokrycie dachu i założono nową blacharkę. We wnętrzu usunięto pas za­ w ilgoconych tynków w przyziemiu, a po wysuszeniu murów położono nowe tynki i pomalowano ściany.

K o s i e c z y n (gm. Zbąszynek) — kuź­ nia, zbudowana w początkach XIX w., murowana z drewnianym podcieniem. Od wielu lat nie użytkowana i zagrożona zniszczeniem, w 1984 r. przeniesiona została do skansenu w Ochli.

K o t o w i c e (gm. Nowogród Bobrzań­ ski) — kościół filialny p.w. Matki Boskiej Szkaplerznej, zbudowany ok. 1840 r. W 1983 r. zakład malarski Ryszarda Sta- chowskiego odnowił wnętrza.

K o ż u c h ó w kościół parafialny p.w. NMP, wzniesiony ok. połowy XIII w., rozbudowany w XIV i na przełomie

XV/XVI w. w 1979 r. na zlecenie parafii kościół odnowiono we wnętrzu, przy czym sklepienie nawy głównej oszpeco­ ne zostało amatorską polichromią figura­ lną wykonaną przez Ludwika Miszona. K o ż u c h ó w — zamek, niegdyś książę­ cy, wzniesiony w XIV w. przekształcony i rozbudowany w XVI i XVIII w. W 1897 r. na miejscu kaplicy zamkowej postawio­ ny został kościół ewangelicki. Po 1945 r. opuszczony, w 1974 r. przystosowany prowizorycznie dla potrzeb społeczno­ -kulturalnych (zob. „Ochrona Zabyt­ ków" 1974, nr 4, s. 315). W latach 1976-1984 poddany kompleksowemu remontowi i adaptacji na bibliotekę i dom kultury z salą widowiskową w dawnym kościele. Prace remontowo-konserwato­ rskie, według projektu T. Florkowskiego, wykonane zostały głównie przez róż­ nej specjalności zakłady rzemieślnicze. W dwa lata po oddaniu obiektu do użyt­ ku, w 1986 r. runęły kolebowe sklepienia w sali widowiskowej. Przyczyną było usunięcie gruzu z pach sklepiennych podczas nakładania wzmacniającej war­ stwy betonu od strony poddasza. K o ż u c h ó w — kaplice nagrobne na cmentarzu. Na cmentarzu ewangelickim w Kożuchowie, założonym w XVI w. znajduje się kilkadziesiąt płyt nagrob­ nych i epitafiów z okresu renesansu, baroku i klasycyzmu, oraz lapidarium rzeźby sepulkralnej, przywożonej z tere­ nu całego województwa. Na cmentarzu usytuowanych jest kilkanaście murowa­ nych kaplic nagrobnych z XVIII w., m oc­ no podupadłych po 1945 r. Od 1974 r. prowadzone są przy nich prace remon­ towo-konserwatorskie w zakresie repe­ racji murów i odtworzenia dwuspado­ wych dachów. Dotąd odbudowano 10 kaplic. Prace finansowane z funduszy konserwatorskich, wykonywane są przez zakłady rzemieślnicze.

K o ż u c h ó w — mury obronne z końca XIII w. W latach 1983-1985 kontynuo­ wane były prace konserwatorskie przy murach (zob. „Ochrona Zabytków" 1974, nr 4, s. 316). Uporządkowany został południowozachodni odcinek mu­ rów przez wyburzenie dobudówek oraz reperację lica i korony.

K o z i c z y n (gm. Cybinka) — willa z przełomu XIX i XX w. położona nad brzegiem rzeki Pliszki. Przez wiele lat opuszczona i znacznie zdewastowana*, została w 1987 r. zagospodarowana przez Zielonogórskie Zakłady Zbożowe. K o ź l a (gm. Św idnica) — dwór, zbudo­ wany w końcu XVII w., częściowo prze­ kształcony we wnętrzu w 2 połowie XIX w. Obiekt wyeksploatowany przez PGR i porzucony, od 1969 r. nie użytkowany. Dążąc do rozbiórki obiektu, PGR wielo­ krotnie wnioskowało skreślenie go z reje­ stru zabvtkôw, zawsze bezskutecznie. W 1981 r. we dworze zamieszkał Paweł Rypuła, jako społeczny opiekun zabytku. Następnie, po wieloletnich staraniach, kupił obiekt na własność i sam odbudo­ wał przy wsparciu finansowym WKZ. Wyreperował więźbę i położył nowe po­ krycie na dachu, otynkował elewacje i urządził mieszkanie wykorzystując na ten cel część obszernej budowli. Państ­ wowe Gospodarstwo Rolne w Koźli od­ woływało się w przeszłości od ponawia­ nych nakazów konserwatorskich, argu­

mentując, ze remont dworu przerasta jego możliwości finansowe i tecnniczne. Tego, co było ponad siły potentata, do ­ konał jeden człowiek, wsparty nieznacz­ nie finansowo przez WKZ.

K r o s n o O d r z a ń s k i e — kościół pa rafialny p.w. NM P z 1 połowy XIII w gruntownie przebudowany w XV w., od budowany po pożarze i przekształcony w duchu baroku w latach 1708-1729 Staraniem parafii w latach 1977-1978 kompleksowej odnowie poddano wnęt­ rze kościoła. W celu osuszenia ścian usunięto zmurszałe tynki, wykonano ka­ nały wentylacyjne i położono siatkę izo­ lacyjną pod nowe tynki. Wymieniono konstrukcję nośną chóru muzycznego, zniszczoną posadzkę ceramiczną zastą­ piono marmurową, pomalowano całe wnętrze. Autorem nieudolnej polichromii sklepień jest Stanisław Inglot, podający się za artystę malarza.

K r o s n o O d r z a ń s k i e — mury obronne. Po dawnych murach, którymi otoczono miasto pod koniec XIII w. pozostał jedyr.ie fragment południowego wycinka z czatownią. Do muru przylegały resztki dostawionych zabudowań, znisz­

czonych po II wojnie. W latach 1980­ -1*581 mury poddano konserwacji. U su­ nięto wszystkie naleciałości, wyrepero- wano i wyspoinowano ceglane lico oraz zabezpieczono koronę warstwą nowej cegły. Prace, wykonane przez miejsco­ wych rzemieślników, finansowane były ze środków konserwatorskich.

K r ó l ó w (gm. Trzebiel) — dom nr 10, drewniany z 1783 r. Z powodu zagroże­ nia rozbiórką, zakupiony przez Zielono­ górskie Muzeum Etnograficzne i w 1 986 r. przeniesiony do skansenu w Ochli. K u n i c e (gm.Żary) — kościół parafialny p.w. Matki Boskiej Szkaplerznej zbudo­ wany w 1846 r. W 1983 r. wnętrze świątyni poddane zostało gruntownej re­ nowacji, polegającej na wyreperowaniu tynków oraz pomalowaniu ścian i stro­ pów.

К u p i e n i n o (gm. Świebodzin) — koś­ ciół filialny p.w. Sw. Henryka, z 2 połowy XIX w. W 1 983 r staraniem parafii wyre­ montowany został dach oraz uszkodzona konstrukcyjnie wieża (silnie popękane mury górnej kondygnacji). Dach wieży nakryto blachą cynkową.

Prace wykonał W.Małecki.

L a s o c i n (gm. Kożuchów) — pałac, zbudowany w 1670 r., ozdobiony boga­ tym portalem na początku XV III w. Stara­ niem użytkującego obiekt PGR w 1985 r. odnowiono wnętrza (przy wymianie czę­ ści stropów z zachowaniem dawnego układu, a w 1986 bogato zdobione ele­ wacje wzorowane w dekoracji na pałacu żagańskim. Roboty wykonał zakład mu­ rarski R. Kulaszy.

L a s k i (gm.Czerwieńsk) — dwór z po­ czątku XIX w., przekształcony w oran­ żerię w 2 połowie XIX w. Po 1945 r. w posiadaniu PGR. W 1 986 r. przekazany Eugenii Starkowskiej i Stanisławowi W a­ rszawskiemu. Nowi właściciele prowa­ dzą prace remontowo-adaptacyjne przy obiekcie.

L e ś n i ó w W i e l k i (gm. Czrwieńsk) — wiatrak zbudowany na początku XIX

w., drewniany, koźlak. Silnie zniszczonej budowli, bez pokrycia dachowego, z uszkodzonymi skrzydłami i dużymi uby­ tkami w oszalowaniu, pierwotny kształt przywrócił w 1974 r. zakład ciesielski Jana Mietlickiego. Inwestorem był WKZ. L e t n i c a (gm. Św idnica) — kościół filialny p.w. Szymona i Tadeusza, w znie­ siony w latach 1572-1579, przebudowa­ ny w X V I11 w. Staraniem parafii w 1985 r. przełożone zostało pokrycie dachu, a wieża otrzymała pokrycie z blachy mie­ dzianej.

L e t n i c a (gm. Św idnica) — dwór, po wstały w 2 połowie XVI w, gruntownej przebudowie poddano w 1735 r. (i po­ nownie w 1867 r.). Po wieloletniej eks ploatacji porzucony przez PGR w 1 974 r. W latach 1976-1977 staraniem W KZ obiekt zabezpieczono. Wyremontowano dach i urządzono mieszkanie dla społecz­ nego opiekuna, którym został art. plastyk Henryk Krakowiak. W 1983 r. odrestau­ rowano elewacje. Prace ciesielsko-deka- rskie wykonał Jan Mietliński, elewacyjne — Kazimierz Firlej. W latach 1982-1984 Józef Weber i Franciszek Pilarczyk wyre­ montowali na własny koszt część dwors­ kich pomieszczeń dla potrzeb mieszkal­ nych.

L e t n i c a (gm. Św idnica) — ruiny za­ mku. W 1980 r. w czasie zwiadu archeo­ logicznego odkryto niewielkie fragmenty rycerskiego zameczku z początku XIV w. położonego w centrum wsi. Zachowały się mury obwodowe parteru o wym ia­ rach 7 x 11 m.

L i p n a (gm. Przewóz) — kościół filialny p.w. św . Katarzyny, zbudowany w 1842 r. Staraniem w iernych wyremontowany w1978r . (dach) i odnowiony we wnęt­ rzu w 1979 r.

L i p n a (gm. Przewóz) — pałac z XVIII, przebudowany ok. połowy XIX w. Stara­ niem użytkownika (PG R ) w latach 1977- 1978 poddany kompleksowemu remontowi — dach, stropy, instalacje i elewacje.

L i p n i k i Ł u ż y c k i e — dwór przy ul Głównej 23. Wzniesiony w końci XVIII w. w wyniku rozbudowy średnio wiecznego zameczku rycerskiego W 1974 r. opuszczony przez PGR. Stara­ nia służby konserwatorskiej o zagospo­ darowanie zabytku dla potrzeb miejsco­ wej społeczności nie dały rezultatu. Nie chcąc dopuścić do dewastacji obiektu W KZ sfinansował w 1979 r. remont da­ chu, w następnym zaś przystosował część pomieszczeń na mieszkanie dla społecznego opiekuna. Zamieszkał w nim Henryk Bartkowiak z rodziną. W 1982 r. z zamiareńi kupna dwori wystąpiła Alicja Bimek. Zamieszkali ona w obiekcie, odstępując dotych czasowemu opiekunowi swoje mieszka nie w Żarach. Wieloletnie starania zakoń czyły się niepowodzeniem z powodu biurokratycznego oportunizmu gm in­ nych władz w Lipnikach. Znamienne jest, że przeciw zagospodarowaniu zabytku przez osobę prywatną protestowały miej- sowe organizacje społeczne (m.in. ZBO W iD). Argumentowano, że potrzebna jest lokalna baza społeczno-kulturalna W rezultacie obiekt jest znowu opusz­ czony, a wspomniane władze i organiza­ cje nie czynią nic, aby go zagospodaro­ wać.

L u b a n i с e (gm. Żary) — kościół filial­ ny p.w. Matki Boskiej. Wzniesiony w 2 połowie XIII w, przebudowany w XV I-XVII w. Staraniem parafii odno­ wiony we wnętrzu w 1 974 i na zewnątrz w 1976 r. W czasie prac elewacyjnych pc usunięciu zniszczonych tynków, ujaw­ niły się wczesnogotyck.e okna (zamuro­ wane w XVII w.), co pozwoliło cofnąć 0 cały wiek czas powstania kościoła datowanego dotąd na 2 połowę XIV w. Roboty elewacyjne wykonał zakałd mu­ rarski Tadeusza Michalskiego.

L u b i ę c i n (gm. Nowa Sól) — wiatraki. Z trzech zachowanych drewnianych w ia­ traków, koźlaków, jeden pochodzi z 1705 , drugi z 1817 г., a trzeci z 1 poło­ wy XIX w. W 1975 r. wszystkie wiatraki zostały wyremontowane ze środków fi­ nansowych WKZ. Naprawiono dachy 1 uzupełniono szalunek ścian. Prace w /- konały zakłady rzemieślnicze z Nowej Soli.

L u b n i с к o (gm. Świebodzin) — pałac, zbudowany w 1886 r. W 1980 r. roz­ poczęto remont kapitalny pałacu, który zakończono w 1986 r. Naprawiono więź- bę dachową i przełożono pokrycie (hełm wieży pokryto blachą miedzianą), odno­ wiono elewacje. Trwają prace związane z konserwacją sztukaterii stropów. Zada­ nie finansuje użytkownik — PGR. L u b s k o — kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP. Zbudowwany ok. połowy XIII w. przebudowany w XIV, XV, i XVI w. W 1977 r. staraniem parafii odnowiono wnętrze świątyni. Ze w zglę­ du na występującą wilgoć dolne partie ścian pozostawiono bez tynku, eksponu­ jąc kamienne (granitowa kostka) i ceg­ lane lico.

L u b s k o — zaDudowa mieszkalna. W zespole staromiejskiej zabudowy mie­ szkalnej pochodzącej z XVIII i XIX w. powstały w okresie powojennym znacz­ ne wyrwy. Przyczyną były wieloletnie zaniedbania remontowe spowodowane trudnościami finansowymi i wykonaw­ czymi. W latach siedemdziesiątych sytu­ acja w tym względzie uległa widocznej poprawie, powstał też program odnowy zabytkowego śródmieścia. Wiele domów poddano kompleksowym remontom z modernizacją urządzeń technicznych. W niektórych wypadkach krytyczny stan budynków wymagał wymiany wszyst­ kich elementów poza murami fasad (ul. Popławskiego 11, 13, 15, 17).

Czasem w wyniku remontu zwiększano powierzchnię użytkową przez urządzenie mieszkań w kondygnacji strychowej (np. ul. Kopernika 1 1 , 12). W takim wypadku w wysokim dachu kalenicowym pojawiły się lukarny. Zadania remontowe finan­ sowane są z puli Miejskiego Przedsię­ biorstwa Gospodarki Komunalnej, a w y­ konawstwo zapewnia podległe mu przedsiębiorstwo remontowo-budowla­ ne. W odniesieniu do niektórych obiek­ tów o dużym zużyciu technicznym wła­ dze miejskie wnioskowały skreślenie ich z rejestru zabytków i umożliwienie roz­ biórki. W KZ postulował przekazywanie takich domów osobom fizycznym. W ten sposób uratowano usytuowany w ciągłej zabudowie dom przy ul. Kopernika 34 z 1734 r. przejęty i wyremontowany przez Rajmunda Adamskiego.

L u t o i (gm. Lubsko) — kościół filialny p.w. Św. Wojciecha, wzniesiony ok.

1830 r. Konstrukcyjne rozchwianie więź- by dachowej powodowało rozpieranie murów kościoła. W łatach 1983-1984 przeprowadzono remont kapitalny obie­ ktu. Dzięki zastosowaniu systemu pod­ pór i podnośników naprawiono mury, w tym silnie zniszczoną koronę oraz kon­ strukcję dachu bez demontażu więźby. Remont sfinansowała parafia.

Ł a g ó w — mury obronne, powstałe w XV w. zamykały z dwu stron przesmyk między jeziorami, na którym usytuowano średniowieczne miasteczko u podnóża zamku. Zachowany odcinek wschodni, od bramy Polskiej do jeziora Trześniows- kiego, już od X IX w. znajdował się w złym stanie. W latach 1 985-1986 mury, będą­ ce już w zupełnej ruinie, poddano kon­ serwacji z funduszy U rządu Gminnego. Usunięto drzewne wzrosty, przemuro- wano wybrzuszenia oraz liczne ceglane załatania, wyrównano koronę murów, uzupełniając ubytki w niektórych frag­ mentach o 2 do 3 m. Kamienne lico wyspoinowano.

Ł a g ó w — pralnia zamkowa, wzniesio­ na w końcu X IX w. nad brzegiem jeziora Trześniowskiego. W 1980 r. zaadapto­ wana na gminny dom ślubów.

Ł a g ó w (gm. Dąbie) — kościół filialny p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego, zbudowany w 1684 r. Wysiłkiem parafii w 1979 r. wyremontowano więźbę i po­ krycie dachowe, a w 1981 r. odnowione wnętrze i elewacje. Prace malarskie ścian opinających oktogonalną przestrzeń em­ por, wraz z odczyszczeniem barokowej polichromii stropu, wykonał Kazimierz Michalski z Wągrowca. W 1981 r. na elewacjach położone zostały nowe wa­ pienne tynki.

Ł a g ó w e к (gm .Łagów) — kościół filia­ lny p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP. Postawiony w 1767 r., jako szachulco- wy, w 1 połowie XIX w. obmurowany. Staraniem parafii w 1984 r. wyremon­ towano dach i odnowiono wnętrze. Dach wieży pokryto blachą miedzianą. Ł ę ż y c a (gm. Zielona Góra) — kaplica cmentarna drewniana konstrukcji słupo­ wej z 1727 r. po 1945 r. nie użytkowana ulegała stopniowej degradacji. W 1 976 r. na koszt Urzędu Gminnego została po­ ddana konserwacji — ściany oszalowano nowymi deskami i wymieniono gontowe pokrycie dachu.

Ł o c h o w i c e (gm. Krosno Odrzańskie) — kościół filialny p.w. Chrystusa Króla. Zbudowany ok. 1820 r. W 1984 r. do salowej budowli dostawiono od w scho­ du salkę katechetyczną proporcajmi i bryłą dostosowaną do stylu budowli. Ł o m n i c a (gm. Zbąszyn) — kościół parafialny p.w. Św. Wawrzyńca, zbudo­ wany w latach 1768-1770, drewniany. W latach 1981-1984 staraniem parafii prowadzone były prace remontowo­ - konserwatorskie: przełożono pokrycie dachu, wymieniono zuzytą stolarkę okienną, odnowiono wnętrze, zakonser­ wowano polichromię zdobiącą latarnię kalenicowej wieżyczki.

M a c z k ó w (gm. Cybinka) — dwór, wzniesiony w 4 ćwierci XIX w. Opusz­ czony w stanie dużego zaniedbania przez PGR w 1979 r. Mimo ponawianych na­

kazów konserwatorskich, właściciel uchylał się od wykonania remontu, nie godząc się zarazem na przekazanie obie­ ktu osobie fizycznej. Opory te przełama­ no dopiero w 1986 r. Zabytek nabył Krzysztof Chwesiuk, zamieszkał w nim i podjął remont.

M a ł o m i c e — kaplica, zbudowana w 1732 r. po wojnie nie użytkowana. Była w stanie bliskim ruiny. W 1982 r. została zabezpieczona ze środków kon­ serwatorskich (dach, okna), potem prze­ jęta przez parafię polskokatolickią i zago­ spodarowana do 1984 r. Prace remon­ towe wykonały zakłady: dekarski Cz. Pie­ rścionka i budowlany R. Kulaszy. M i e s z k ó w (gm. Trzebiel) — dwór, zbu­ dowany ok. połowy X IX w. Od 1945 r. w posiadaniu PGR. W 1976 r. podjęto remont kapitalny obiektu. Po przełożeniu pokrycia dachowego, wymianie stropów i stolarki okiennej w 1978 r. prace prze­ rwano, pozostawiając obiekt bez opieki. Stało się tak po kolejnej reorganizacji PGR (utworzenie wielkich kombina­ tów). Możliwość zagospodarowania dworu przez osoby prywatne (1980 r.) udaremniła niechęć zaprezentowania w tej sprawie przez ówczesną dyrekcję kombinatu i przez administrację gminną w Trzebielu.

M i ł a k ó w (gm. Nowe Miasteczko) — dwór z ok. 1600 r. przebudowany na przełomie X IX -X X w. W latach 1976­ -1977 wyremontowany gruntownie przez PGR. Remontem objęto więźbę i pokrycie dachu, stropy, instalacje oraz tynki na elewacjach.

M i o d n i с a (gm. Żagań) — kościół fi­ lialny p.w. Św. Sebastiana, wzniesiony w 2 połowie XIII, przebudowany w XVI w .Staraniem wiernych w 1978 r. usunięto cementowe tynki z elewacji za­ stępując je gładkimi tynkami wapnien- nymi. W związku z remontem odsłonię­ to i udokumentowano ślady zamurowa­ nych okien szczelinowych z 2 połowy XIII w. W 1988 r. odnowiono wnętrze kościoła.

M i o d n i с a (gm. Żagań) — dwór ob­ ronny z XIV, rozbudowany w 1 połowie XVI w. W latach 1976-1977 remontowa­ ny przez PGR. Remont dotyczył dachu, stropów stolarki oraz sieci instalacyj­ nej. Zabytek wykorzystywany jest dla celów mieszkalnych.

M o r o c i n D o l n y (gm. Kożuchów) — kościół filialny p.w. Wniebowzięcia NMP, zbudowany w 2 połowie XIII w. Nie użytkowany od XIX w. W latach siedemdziesiątych wyremontowany sta­ raniem parafii (reperacja dachu, odno­ wienie wnętrza)

M i e r o s ł a w i c e D o l n e (gm. Żary) — kościół parafialny p.w. Św. Barbary, zbudowany w 2 połowie XIII w., prze­ kształcony w XV w. Wysiłkiem parafii wyremontowany (dach) i odnowiony (elewacje, malowanie wnętrza) w latach 1983-1984. Po zdjęciu tynków odsło­ nięto kamienne lico murów (granit i ruda darniowa). Elewacjom przywrócono pie­ rwotny wygląd.

M o s t k i (gm.Lubrza) — pałac neorene- sansowy z ok. 1870 r. Po 1945 r. zaadap­ towany na szkołę. W latach 1983-1985

staraniem Kuratorium Oświaty i W ycho­

wania obiekt poddano kapitalnemu re­ montowi. Zakresem robót objęto pokry­ cie dachu wraz z blacharką, część stro­ pów oraz instalacje. Wykonawcą prac było Komunalne Przedsiębiorstwo Re­ montowo-Budowlane w Sulechowie. N i e d o r a d z (gm. Otyń) — kościół fi­ lialny p.w. Św . Jakuba, wzniesiony w XVII w., powiększony w

2

połowie X IX w. Staraniem parafii w latach

1977-1978

obiekt poddano kapitalnemu remontowi, w ramach którego przełożo­ no pokrycie dachu, wymieniono posadz­ kę (ceramiczną), odmalowano wnętrze i elewacje.

N i e g o s ł a w i c e — kościół parafialny p.w. Sw. Anny, wzniesiony w XIII, prze­ budowany w XVI w., powiększony w

1601

i

1750

r. Głównym celem prac remontowych, przeprowadzonych w

1982

r. na koszt parafii, było usunięcie silnego zawilgocenia murów (izolacja pionowa fundamentów). Odnowiono także wnętrze oraz elewacje, które w miejsce zniszczonych tynków cemen­ towych otrzymały wapienne. Renowacje wnętrza przeprowadził malarz i pozlotnik, Kazimierz Michalski z Wągrowca. N i w i s k a (gm. Nowogród Bobrzański) — kościół filialny p.w. Św. Katarzyny z

2

połowy XIII w., przebudowany w XVIII w. Po

1 945

r. parafia użytkowa­ ła dawny zbiór ewangelicki z X IX w., a świątynia gotycka była opuszczona. W

1 975

r. w ysiłkiem w iern ych ko śció ł został wyremontowany. Systemem g o s­ podarczym naprawiono dach, pomalowa­ no wnętrze. W cześniej

(1 972-1 973)

na zlecenie W KZ w nawie i prezbiterium koś­ cioła odsłonięto spod pobiały X V -w iecz- ną po lichro nięścienn ą (zob.„O chrona Zabytków"

1974,

nr

4,

ss.

329-330).

N i w i s k a (gm. Nowogród Bobrzański) — pałac, zbudowany w

1753

r. na zrę­ bach renesansowego dworu, przekszta­ łcony w

1826

r. Po wojnie użytkowany przez nadleśnictwo do czasu jego roz­ wiązania

(1979),

potem nie użytkowany. W

1983

r. obiekt przejęła Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Zielonej Górze, pode­ jmując remont i adaptację dla potrzeb uczelni (sale dydaktyczne, konferencyj­ na, archiwum). Projekt wykonany przez Janusza Zawieję (PK Z — Pracownia w Zielonej Górze) przewiduje przełoże­ nie dachówki, wymianę stropów, założe­ nie instalacji elektrycznej, c.o. i w od­ no-kanalizacyjnej. Wykonawcami robót są zakłady rzemieślnicze.

N o w a R o l a (gm. Tuplice) — kościół filialny p.w. Matki Boskiej Królowej Pol­ ski — neoklasycystyczny z

1867

r. W

1980

r. staraniem wiernych wyremon­ towano dach i odnowiono wnętrze. Pra­ ce malarskie wykonali Emil Kobierz i A n­ toni Łukosz.

N o w a S ó l — kościół p.w. Św. Anto­ niego, neoromański z lat

1835-1839.

Staraniem parafii w

1983

r. odnowiono wnętrze świątyni, a polichromię figuralną w prezbiterium wykonał art. malarz Sta­ nisław Antosz.

N o w e K r a m s k o (gm. Babimost) — kościół parafialny p.w. Narodzenia NMP, Zbudowany w latach

1759-1769.

Z inicjatywy parafii, jej sumptem wyre­ montowany i odnowiony gruntownie w latach

1981 -1982.

Prace malarskie we wnętrzu i elewacyjne wykonał zakład Bernarda Kubickiego.

1 Biecz — pa/ac w trakcie remontu (fot. R Bień)

2 Drwalewice — pałac w trakcie remontu (fot. R Bień)

N o w e M i a s t e c z k o — kościół poe wangelicki, wzniesiony w latach 1784­ -1785, powiększony o wieżę w 1888 r Po wojnie długo nie użytkowany W 1980 r. przejęty przez parafię, wyre montowany (dach, hełm wieży), odno wiony we wnętrzu i przystosowany do pełnienia roli miejsca kultu jako kościół pomocniczy.

N o v y e M i a s t e c z k o — ratusz, zbu­ dowany w 1665 r., powiększony w X IX w. W latach 1978-1979 remontowany ze środków użytkownika — Urzędu Miasta i Gminy. Największym przedsięwzięciem było konstrukcyjne wzmocnienie wieży, grożącej zawaleniem. Skorygowano roz­ pierającą ściany więźbę dachową, prze­ szyto f spięto ściągami mury, podbito fundamenty. Remontem objęto również dach całego obiektu. Odnowiono elewa­ cje.

N o w o g r ó d B o b r z a ń s k i — kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP, zbudowany w latach 1217-1227, prze­ kształcony w XV, XVII i X IX w. Mimo kapitalnego remontu przeprowadzonego w 1971 r. (zob. „Ochrona Zabytków" 1974, nr 4, s. 318), cztery lata później kościół znowu wymagał interwencji bu- dowlano-konserwatorskiej. Je j celem było naprawienie szkód spow odowa­ nych wichurą (dach) oraz usunięcie sil­ nego zawilgocenia przyziemnych partii murów. Skucie tynków na znacznej po­ wierzchni ścian wewnętrznych ujawniło strukturę późnoromańskich murów (ce ­ gła wiązana wątkiem wendyjskim) oraz ślady absydialnego niegdyś zamknięcia ściany wschodniej. Wnętrze odnowił i ozdobił polichromią art. malarz Witold Urbanowicz.

N o w o g r ó d B o b r z a ń s k i — kościół filialny p.w. Sw. Bartłomieja, niegdyś grodowy, obecny z X III-X IV w., przebu­ dowany w XV, XVII i X IX w. Nie użyt­ kowany po 1945 r., odbudowany w la­ tach 1 981 -1 984 i powiększony od strony południowej o nową część, większą od zabytkowej, powiązaną łącznikiem. Przy odbudowie zrekonstruowano zniesione w XVIII w. sklepienia krzyżowo-żebro- we. Podwyższono również o 6 m. wieżę. Autorem projektu odbudowy i rozbudo­ wy świątyni jest Aleksander Holas. Skle­

pienia zrekonstruował majster budowla­ ny Kazimierz Furmanek.

N o w y K i s i e l i n (gm. Zielona Góra) — p a ł a c z b u d o w a n y o k . 1 7 0 0 r . , o d 1945r. w posiadaniu PGR. Od 1983 r. obiektznajduje się w kapitalnym remon- cie,którego program obejmuje wymianę instalacji, modernizację urządzeń techni­ cznych, przemurowanie części tarysowa- nych murów, naprawę w ięźby dachowej i pokrycia. W iększa część planowanych robót została już wykonana. Dotyczy tc m.in. posadowionej w kalenicy wieży czki, której wiele elementów konstruk cyjnych uległo zniszczeniu i wymagałc wymiany. Hełm wieżyczki pokryty zosta blachą miedzianą. Remont wykonuje brygada własna PGR, projekt — Dorota Krupka.

O b r a (gm. Wolsztyn) — klasztor pocys- terski (obecnie seminarium księży ob­ latów). Wzniesiony na miejscu drewnia­ nego (z 1 połowy XIII w.) w XV I-XV II w. W 1982 r. podjęto rozbudowę dawnego klasztoru o dostawiony od południa, zgrany architektonicznie aneks, w którym znalazły się pomieszczenia mieszkalne dla alumnów, a także kuchnia i zaplecze gospodarcze.

O c h la (gm. Zielona Góra) — kościół filialny p.w. Wszystkich Świętych. Wzniesiony w 2 połowie XIII w., przebu­ dowany w XVI w. Staraniem parafii w la­ tach 1983-1985 odnowiono wnętrze, wyremontowano dach (niefortunne za­ stąpienie dachówki blachą aluminiową) i dostawiono prostokątną wieżę od stro­ ny zachodniej.

0 с h I a (gm. Zielona Góra) — pałac, zbudowany w 1792 r. Od 1945 r. znaj­ duje się w gestii administracji terenowej 1 użytkowany jest jako obiekt mieszkalny. W 1982 r. z funduszy gminnych odres­ taurowano ozdobione detalem architek­ tonicznym elewacje pałacu.

О с h I a (gm. Zielona Góra) — dwór, wzniesiony w latach 1694-1687, prze­ kształcony we wnętrzu w 1770 r. W pier­ wszych latach po wojnie zamieszkał/, potem opuszczony. W 1972 r. zabez­ pieczony (zob. „Ochrona Zabytków" 1974, nr 4, s. 318) z zamiarem urządzenia

pracowni plastycznych. Od 1975 r. prz\ gotowywany na siedzibę planowaneg zielonogórskiego oddziału PKZ (wykup sąsiadujących gruntów pod bazętechni czną przedsiębiorstwa). W 1982 r. prze­ jęty przez Zielonogórskie Muzeum Etno­ graficzne, które podjęło prace remonto­ wo-konserwatorskie i adaptacyjne. Z a ­ kres dotychczas wykonanych prac obe' .muje stan surowy zamknięty. Рос stawowym problemem konserwatorskim było zabezpieczenie i wzmocnienie zna­ cznie uszkodzonych stropów drewnia­ nych z bogatą dekoracją sztukatorską. Nad zakonserwowanymi stroDami zabyt­ kowymi położono nowe — żelbetowe. Prace budowlano-konstrukcyjne w łącz­ nie z konserwacją stropów wykonał za­ kład Budowlany Artura Krupki, a konser­ wację sztukaterii firma Art. West z Po­ znania. Projekt — Tomasz Florkowski (P K Z — Pracownia w Zielonej Górze). 0 с h I a (gm. Zielona Góra) — skansen budownictwa ludowego. Narastające zagrożenia dla budownictwa drewniane­ go, rzadko występującego na terenie w o ­ jewództwa, stały się powodem do utwo­ rzenia skansenu. Staraniem W KZ w y­ dzielono w 1970 r. na ten cel teren w sąsiedztwie wsi Ochla, 6 km od Zielo­ nej Góry. Na 15-hektarowym terenie znajdował się murowany budynek daw ­ nego zajazdu z 1 ćwierci X IX w. (zob. „Ochrona Zabytków" 1974, nr 4, s. 318), staw i strumyk. Pierwsze obiekty przenie­ sione do skansenu na koszt W KZ tc — chałupa z Potrzebowa z 1675 r. (obec­ nie woj. leszczyńskie) i zagroda z Krobie- lewa z lat 1803-1824 (obecnie woj. gorzowskie). W 1978 r. skansen przejęło Muzeum Ziemi Lubuskiej, lokując tutaj dział etnograficzny. Z czasem dział ten przeobraził się w Zielonogórskie Mu­ zeum Etnograficzne, którego jednym z działów jest skansen, grupujący obec­ nie kilkanaście drewnianych budowli. Są to poza wymienionymi wyżej: pawilon parkowy z Budachowa (2 połowa XVIII w.), dzwonnica z Drzonkowa (XVIII w.), dzwonnica z Węgrzynie (1843 r.), kuźnia z Kosieczyna (murowana z początku XIX w.), chałupa i stodoła z Dąbrówki Wlkp. (1857, 1841 r.), chałupy z Jasionnej (2 połowa XV III w.), Jędrzychowiczek (po­ czątek X IX w.), Jurzyna (koniec XVIII w.) 1 Królowa z 1783 r., chlewik i budynek inwentarski z Królowa (koniec XVIII w ).