Anna Milewska-Młynik
"Syberia w historii i kulturze narodu
polskiego", red. Antoni Kuczyński,
Wrocław 1998 : [recenzja]
Niepodległość i Pamięć 8/1 (17), 241-244
kach Polaków i R osjan b ra k zaufania, b rak szczerości i podejrzliw ość. K siążka Syberia w h i
storii i kulturze narodu polskiego, b ę d ą ca rez u ltatem obiektyw nych, prawdziwych, w szech
stronnych i pogłębionych b ad ań , w nosi istotny, pozytywny w kład we w zajem ne stosunki dwóch słow iańskich naro d ó w — Polaków i Rosjan.
N ie m ożna nie zgodzić się z o pinią A ntoniego Kuczyńskiego, że te m at „Syberia w histo rii i k u lturze n aro d u p olskiego” nie je st jeszcze w pełni w yczerpany, że polscy i rosyjscy uczeni w swoich przyszłych b adaniach ujaw nią nowe aspekty i w ątki, odsłonią nieznane karty. U dział w b ad a n ia ch różnych specjalistów — historyków , etnologów , politologów , psy chologów, socjologów — niew ątpliw ie w zbogaci te m at o nowe odkrycia. W ydaje się, że słabo dotychczas naśw ietlony dalekow schodni aspekt tej problem atyki pow inien spow odo w ać w zm ożone zainteresow anie uczonych rosyjskiego D alekiego W schodu.
N . I. D u binina z ję z . rosyjskiego tłu m . Jerzy W ągrodzki
* * *
O śro d ek B adań W schodnich przy U niw ersytecie W rocławskim m a znaczące osiągnięcia w dziedzinie rozw oju i populaiyzacji wiedzy o Polakach przebywających w rosyjskim , a n a stępnie radzieckim im perium . O bok działalności naukow ej podejm uje w ażne przedsięw zię cia edytorskie i rozwija w spółpracę z zagranicznym i placów kam i specjalizującym i się w p o dobnej problem atyce.
Ta w łaśnie działalność wydawnicza zasługuje na szczególne w yróżnienie. Pod p a tro n a te m O śro d k a ukazał się bow iem cykl staropolskich opisów Syberii, biografie wybitnych badaczy tej krainy, reprinty m onografii Zygm unta Librowicza i M ichała Janika, jak też wspo m nienia ofiar radzieckich represji, publikowane w serii „Biblioteka Z esłańca”. W arto dodać, że wszystkie te książki, niezależnie od merytorycznego przygotowania autorów, posiadają walor naukowy, gdyż zaw ierają bo g ate k o m entarze, przypisy i aneksy, któ re z jednej strony weryfi kują p odaw ane fakty, z drugiej zaś osadzają je w szerokim kontekście historycznych w yda rzeń.
D oceniając p o trze b ę podsum ow ania ak tualnego stanu b ad a ń nad polską obecnością na rozległych obszarach zauralskich, O śro d ek organizuje konferencje pośw ięcone tem atyce w schodniej. Pierw sze sym pozjum odbyło się w 1994 roku we W rocławiu i w Bagnie. N osiło on o tytuł „Polacy w K azachstanie. H istoria i w spółczesność”, zaś wygłoszone tam referaty w krótce doczekały się publikacji. W 1997 roku, dzięki inicjatywie kierow nika O śro d k a A n toniego Kuczyńskiego m iało m iejsce kolejne w ażne w ydarzenie naukow e, jakim było sp o t kanie przedstaw icieli różnych dziedzin wiedzy specjalizujących się w problem atyce syberyj skiej. Ta m iędzynarodow a konferencja, zorganizow ana w dniach 30 czerw ca-3 lipca na U n i w ersytecie W rocław skim i w Wyższym S em inarium D uchow nym Salw atorianów w Bagnie, została pośw ięcona różnym aspektom polsko-syberyjskich kontaktów na przestrzeni w ie ków. W zięli w niej udział, ob o k naszych uczonych, badacze z Rosji, B iałorusi i U krainy, co um ożliw iło skonfrontow anie ocen różnych zjawisk przez ludzi wywodzących się z obszarów naznaczonych innym ro dzajem dośw iadczeń dziejowych.
U czestnikam i konferencji byli historycy, etnografow ie, geolodzy, badacze dziejów K oś cioła i literaturoznaw cy. Interdyscyplinarny ch a rak te r sym pozjum okazał się b ardzo owocny d la g ru n to w n ie jsz e g o p o z n a n ia p o lsk o -sy b e ry jsk ic h sto su n k ó w . P ozw olił bow iem na w szechstronne naśw ietlenie problem ów przez uczonych specjalizujących się w różnych dzie dzinach wiedzy.
W n ie sp ełn a ro k później m erytoryczna d okum entacja sym pozjum została opublikow ana w książce noszącej tytuł Syberia w historii i kulturze narodu polskiego.
Ten obszerny, pięknie wydany tom stanowi kolejną cenną pozycję w edytorskim dorobku O środka Badań Wschodnich. Z aw iera bowiem najnowsze ustalenia dokonane przez wybitnych znawców te m atu , przedstaw ione tu w form ie studiów problem ow ych i m onograficznych.
R e d a k to r naukow y to m u A n to n i Kuczyński napisał we w stępie, że Syberia w historii i kulturze n a ro d u polskiego o d eg ra ła dram atyczną, a zarazem w szechstronną rolę. Powyż sze stw ierdzenie znalazło odbicie w treści książki.
Z e w zględu na c h a ra k te r naszych dziejowych dośw iadczeń tu rów nież na plan pierwszy wysuwa się w ątek m artyrologiczny. K siążka m a je d n a k am bicje u kazania w m iarę pełnego obrazu syberyjskiej rzeczywistości. D lateg o też znalazły się w niej opracow ania pośw ięcone cywilizacyjnej, naukow ej i politycznej aktywności Polaków na W schodzie. Z ak res p ro b le m ów poruszanych w tej części publikacji je st szeroki, gdyż dotyczy kwestii em igracji chło pów z zachodnich guberni cesarstw a rosyjskiego, historii V Dywizji Syberyjskiej i organizacji społecznych w pierwszych dziesięcioleciach X X w ieku, działalności naszych uczonych, księ ży, lekarzy, m uzyków, recepcji zagadnień syberyjskich w kraju oraz przeszłości i dnia dzisiej szego polskiej diaspory za U ralem .
M im o wielości om ów ionych tu w ątków te m a t daleki je st jeszcze od w yczerpania. B a d a cze dążą bow iem d o o pracow ania syntezy polsko-syberyjskich stosunków , co wym aga g ru n tow nej znajom ości całokształtu zagadnień. We w stępie książki A n to n i Kuczyński napisał, że autorzy sam i decydow ali o w yborze pow ziętej tem atyki, odpow iadającej ich zainteresow a niom naukow ym i dośw iadczeniom badawczym. Z am ieszczone w tom ie artykuły są więc o dzw ierciedleniem k ierunków ak tu aln ie prow adzonych prac, zaś istniejące w nich luki w skazują, że n ie k tó re zagadnienia bu d zą m niejsze zainteresow anie uczonych.
C hociaż zaw arte w książce rozw ażania dotyczące represjonow ania Polaków m ają ch a ra k te r w ieloaspektow y, poniew aż zajm uje się nim i wielu historyków , pewnych tem atów w ogóle w nim zab rak ło lub zostały one zaledw ie zasygnalizowane. N ależą do nich kontakty Polaków z napływ ow ą ludnością osiadłą i au tochtonam i, przem iany św iadom ościow e ze słańców p o d wpływem now ego otoczenia czy w kład naszych badaczy i przedsiębiorców w p o zn a n ie lub zagospodarow anie Syberii w odniesieniu do osiągnięć ludzi innych n a ro d o wości. T rzeba je d n a k podkreślić, że kilka m arginesow o d o tą d om awianych zagadnień zn a la zło odbicie w tej książce. N ależy d o nich m .in. recepcja problem atyki syberyjskiej w Polsce. W arto w ięc zwrócić uw agę na zam ieszczone w tom ie opracow ania B ogdana R oka Staropol
skie relacje geograficzne o Syberii w X V II wieku, Janiny W ołczuk Wiedza o Syberii w szkołach Królestwa Polskiego okresu międzypowstaniowego czy W łodzim ierza Sulei Wpływ syberyjskich doświadczeń na połską m yśl polityczną doby porozbiorowej.
R zadziej analizow anym te m atem je st też adap tacja zesłańców i dobrow olnych o sa d n i ków w nowym środow isku. W książce są m u pośw ięcone dwa ciekaw e artykuły: Borysa P. Polew oja Trzy pokolenia Kozyrewskich na Syberii oraz W ładysław a M asiarza Migracje
chlo-p ó w chlo-polskich na Syberii w końcu X I X i na chlo-p oczątku X X wieku. Z zagadnieniam i adachlo-ptacji
w iążą się też częściow o dwa kolejne opracow ania om aw iające cywilizacyjną działalność Polaków . C hodzi tu o artykuły K iriła N ikołajew a L eo n Hryniewiecki — pierwszy naczelnik
C zukotki i B olesław a Szostakow icza Dzieje irkuckiej parafii rzym skokatolickiej do początków X X wieku. W arto podkreślić, że drugi z w ym ienionych autorów pisa! m.in. o życiu i pracy
księdza K rzysztofa Szw erm ickiego, uw ażanego przez niektórych historyków za najw ybitniej szego duchow ego o p ie k u n a zesłańców.
W śród tem atów w iążących się z działalnością Polaków na Syberii największe za in te re so w anie uczonych budzi w kład dziew iętnastow iecznych badaczy w poznanie przyrody i kultury tego obszaru. O cenę ich d orobku naukow ego zaw iera kilka obszernych rozpraw , których au to ra m i są G ab riel B rzęk, Janusz K am ocki, A n toni Kuczyński, Zbigniew J. W ójcik i W ła dysław M. Łatyszew.
W tym m iejscu w arto zwrócić uw agę, że om aw iany tom został poświęcony Bronisławowi Piłsudskiem u, „zesłańcow i i katorżnikow i, w ybitnem u badaczow i k ultur tubylczych ludów dorzecza A m uru, Sachalinu, H okkaido, w osiem dziesiątą rocznicę śm ierci”.
Postać tego uczonego zasługuje ze wszech m iar na popularyzację, nie tylko ze względu na jego osiągnięcia w dziedzinie dokum entow ania ginącego świata azjatyckich plem ion. W jego losach m ożna bow iem odnaleźć syntezę naszych narodow ych dośw iadczeń syberyj skich, gdyż w ątek patriotyczno-m artyrologiczny splata się w nich z działalnością poznaw czą. R eprezentow ał on bow iem g odną podziwu postaw ę polskiego zesłańca, który nie po d d ał się biernie przeciw nościom , ale p o trafił spożytkować czas w ygnania na pracę twórczą. Je d n ak w om aw ianej książce zo stał on przedstaw iony przed e wszystkim ja k o badacz.
O pracow aniem podsum ow ującym rolę zesłańców oraz dobrow olnych przybyszów w p o znaniu i zagospodarow aniu zauralskich krain jest artykuł Zbigniew a W ójcika i A ntoniego Kuczyńskiego M iędzy oczekiw aniem i spełnieniem. D ziałalność cywilizacyjna Polaków na Sy
berii ( X V I I -X I X w.). Obydwaj autorzy są znawcam i tej problem atyki, dlatego też p odają
wiele faktów świadczących o d okonaniach jeńców w ojennych, zesłańców i przedstaw icieli różnych grup społecznych, którzy z własnej woli znaleźli się za U ralem . W iążąc działania P olaków z k o n tek stem historycznym i uw arunkow aniam i wynikającymi z realiów syberyj skiej rzeczywistości, n ad a ją tem u opracow aniu ch a rak te r naukow ej syntezy.
Ja k ju ż je d n a k w spom niałam , najważniejszą i najobszerniejszą częścią tom u są rozpraw y om aw iające tem atykę zesłańczą.
P rzez w iele lat Syberia jaw iła się w literatu rz e jako ziem ia wyklęta, cm entarzysko usiane grobam i najlepszych synów ojczyzny. Była więc mitycznym obszarem narodow ej krzywdy, wyjałowionym z norm alności życia. D o w yobrażeń tych pow raca Jarosław M ichalak w kry tycznym o pracow aniu Pożegnanie przy „słupie grobowym nadziei”. Granica uralska w p a m ięt
nikach Sybiraków.
P ozostałe artykuły pośw ięcone tem atyce m artyrologicznej wiążą się przed e wszystkim z uściśleniem faktów historycznych, zaś część z nich om aw ia m ało w Polsce znane zag ad n ie nia. D o tych o statnich należą teksty pisane przez badaczy rosyjskich, o p arte na m ateriałach źródłow ych przechow yw anych we w schodnich archiw ach. Są to opracow ania: W ładysław a W olkowa Polacy w dziejach Tomska w X V II wieku, Sergiusza W. Leończyka Polacy na p o łu
dniu guberni jenisiejskiej. Dzieje zesłań i kolonizacji, M ariny Iszczenko Polacy na katordze sachalińskiej.
J e d n ą z najważniejszych dla tej problem atyki kwestii ujm uje rozpraw a Elżbiety Kaczyń skiej Polacy w społecznościach syberyjskich (1815-1914). Zagadnienia dem ograficzno-socjolo
giczne. W edług au to rk i „ b o h a te re m tych rozw ażań je st cała zbiorow ość”, dlatego też o b ej
m ują o n e nie tylko ró żn e kateg o rie represjonow anych, lecz rów nież ich syberyjskie o to c ze nie. Tak ja k w swoich p o p rzed n ich pracach E lżbieta K aczyńska konsekw entnie reko n stru u je stru k tu rę zesłańczej zbiorow ości, wykazując tym samym niepraw dziw ość p o kutującego do dn ia dzisiejszego spojrzenia na społeczność „więźniów Sybiru”, utożsam ianych na ogół jedy nie z g ru p ą ludzi ukaranych za sprawy polityczne. A rtykuł ten przedstaw ia liczebność róż nych kateg o rii zesłańców i wolnych m ieszkańców Syberii w okresie blisko stuletnim oraz opisuje zm iany sytuacji skazańców , zw iązane z m odernizacją praw a karnego i m odyfikacją sposobów represjonow ania.
W kolejną g rupę zagadnień w prow adza nas artykuł R om ana D zw onkow skiego Katolic
kie duchow ieństw o polskie represjonowane na Syberii w latach 1920-1965. Ten zaniedbyw any
do niedaw na te m at budzi obecnie zainteresow anie sporej grupy historyków, dlatego też w książce zam ieszczono kilka opracow ań pośw ięconych losom i działalności duszpasterskiej polskich księży.
P odsum ow aniem dotychczasow ych naukow ych d o k o n ań zw iązanych z p roblem atyką m artyrologiczną zajęła się W iktoria Sliwowska w opracow aniu D aw ne i nowe badania nad
p o lsk im i zesłańcam i na Syberii — ich m iejsce w historii i kulturze. Z aw iera on o charakterysty
kę źró d eł o rep resjach na W schodzie, o cenę ich w artości poznaw czej, krytyczną analizę sposobu ujm ow ania problem atyki zesłańczej w różnych okresach czasu, ja k też om ów ienie specjalistycznych opracow ań polskich i rosyjskich. O gólnie rzecz biorąc, ten ważny artykuł stanow i ko m p en d iu m w iedzy n a te m a t m ateriałów źródłow ych dokum entujących zesłania.
Z o d rę b n ą g ru p ą problem ów w iążą się opracow ania pośw ięcone losom Polaków na W schodzie w czasach drugiej wojny światowej. K o ncentrują się o n e na zagadnieniach d e p ortacji ludności cywilnej, problem atyce łagrowej i tzw. „wolnych osied leń ”, sytuacji p o szczególnych gru p zesłańców , kwestii pow rotów d o kraju oraz represjach stalinow skich w o bec polskiej diaspory za U ralem . O sta tn i te m a t poszerzony został o rozw ażania dotyczące teraźniejszości i przyszłości m ieszkańców Syberii o polskim rodow odzie.
O m aw iane tu fakty zam ykają gorzki rozdział naszych stosunków z R osją, który dop iero te ra z je st rozliczany. Sprawy w iążące się z m artyrologią Polaków na W schodzie, do dziś bolesne dla w ielu dośw iadczonych tam ludzi, są nadal żywo dyskutow ane i w zbogacane o now e św iadectw a. Je d n a k p roblem zesłań, obłożony przez lata polityczną infam ią, później zaś ukazyw any przez pryzm at nieszczęść, jakich doznały ofiary represji, wym aga wielu je szcze w yjaśnień. A utorzy zam ieszczonych w tom ie artykułów polem izują z dotychczasowym i u staleniam i i korygują fakty w oparciu o niezn an e d o tą d źró d ła zgrom adzone w archiw ach rosyjskich. Przeciw staw iając się popularnym i kształtującym opinię publiczną mitycznym w yobrażeniom , w zm acniają podstaw y wiedzy o czasach stalinowskich.
G en e ra ln ie rzecz biorąc, książka Syberia w historii i kulturze narodu polskiego je st cenną pozycją historiograficzną, k tó ra pow inna zainteresow ać nie tylko naukow ców, lecz również szeroki krąg czytelników pragnących lepiej poznać skom plikow ane dzieje w łasnego kraju.
