View of NON-AGRICULTURAL ECONOMIC ACTIVITY OF FARMERS IN THE KUYAVIAN-POMERANIAN VOIVODESHIP

Pełen tekst

(1)Oeconomia 9 (3) 2010, 5–16. POZAROLNICZA DZIAALNO GOSPODARCZA UYTKOWNIKÓW INDYWIDUALNYCH GOSPODARSTW ROLNYCH W WOJEWÓDZTWIE KUJAWSKO-POMORSKIM Mirosaw Biczkowski Uniwersytet Mikoaja Kopernika w Toruniu Streszczenie. Niniejszy artyku dotyczy problematyki aktywizacji zawodowej oraz poszukiwania dodatkowych róde dochodu na obszarach wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego. W pierwszej czci przedstawiono ogólnie zagadnienia pozarolniczej dziaalnoci gospodarczej wykonywanej przez rolników w ramach gospodarstw rolnych. W drugiej czci w celu rozpoznania przyczyn i uwarunkowa spoeczno-gospodarczych gospodarstw rolnych prowadzcych dziaalno pozarolnicz poddano szczegóowej analizie 332 gospodarstwa, któr przeprowadzono na podstawie bada ankietowych wykonanych w ramach projektu Agrinpol. Sowa kluczowe: dziaalno pozarolnicza, przedsibiorczo na wsi, gospodarstwa indywidualne, obszary wiejskie. WSTP Transformacja systemu spoeczno-gospodarczego w Polsce po 1989 roku spowodowaa zasadnicz zmian warunków gospodarowania w rolnictwie. Zdecydowana wikszo rolników nie bya przygotowana do konfrontacji z realiami gospodarki rynkowej, a polityka pastwa nie sprzyjaa procesowi dostosowawczemu do nowych realiów. Wraz ze zwikszaniem si produktywnoci rolnictwa i wydajnoci zatrudnionych w nim osób w strukturze ludnoci wiejskiej stopniowo zacz zmniejsza si udzia osób pracujcych i utrzymujcych si gównie z rolnictwa [Krzy anowska 2009]. Pogarszajca si sytuacja ekonomiczna gospodarstw rolnych zmuszaa kierowników gospodarstw (bd osoby zamieszkujce razem z u ytkownikiem gospodarstwa) do podejmowania dodatkowej dziaalnoci niezwizanej bezporednio z rolnictwem. Zainteresowanie mieszkaców wsi tworzeniem przedsibiorstw na obszarach wiejskich spowoAdres do korespondencji – Corresponding author: Mirosaw Biczkowski, Uniwersytet Mikoaja Kopernika, Instytut Geogra i, Zakad Gospodarki Przestrzennej i Planowania Strategicznego, ul. Gagarina 9, 87-100 Toru, e-mail: mirbicz@uni.torun.pl.

(2) 6. M. Biczkowski. dowane jest przede wszystkim spadkiem dochodów w gospodarstwach rolnych, a tym samym poziomu ycia mieszkaców wsi, który zrodzi potrzeb poszukiwania nowych, alternatywnych róde dochodów w celu nansowania potrzeb bytowych (utrzymanie poziomu ycia rodziny rolnika) i produkcyjnych (zasilenie kapitaowe gospodarstwa). Chocia przyspieszenie rozwoju tej formy dziaalnoci gospodarczej w ramach indywidualnego gospodarstwa rolnego jest procesem po danym, to jednak trudnym do zrealizowania ze wzgldu na niski stopie przedsibiorczoci, stosunkowo ma si nabywcz spoeczestwa, a zwaszcza de cyt rodków inwestycyjnych [Koodziejczyk 2004]. Zró nicowanie róde pozyskiwania dochodów w gospodarstwach rolnych spowodowao tym samym uwielofunkcyjnienie dochodów gospodarstw domowych zwizanych z rolnictwem, na który to proces zwraca uwag Zegar [2000], lub dywersy kacj dochodow gospodarstw rolnych [Wilkin 2003]. Proces wielofunkcyjnoci odnoszony do przestrzeni wiejskiej de niuje si jako zró nicowanie dziaalnoci gospodarczej na obszarach wiejskich. Tak wic dziaalno pozarolnicza w gospodarstwach rolnych nie tylko zmienia oblicze samych gospodarstw1, ale jest tak e jednym z gównych czynników aktywizacji obszarów wiejskich [Czarnecki 2005, Koodziejczak 2005], stanowic swoiste „koo zamachowe” rozwoju obszarów wiejskich. Celem opracowania jest próba oceny pozarolniczej dziaalnoci gospodarczej oraz aktywizacji zawodowej u ytkowników indywidualnych gospodarstw rolnych w województwie kujawsko-pomorskim, zwaszcza w wietle wyników bada ankietowych przeprowadzonych w ramach ogólnopolskiego projektu Agrinpol. Druga edycja projektu, w której udzia bra równie autor niniejszego artykuu, realizowana bya przez Biuro Programów Wiejskich Funduszu Wspópracy w latach 2005/2006. Szczegóowa analiza obja 332 indywidualne gospodarstwa rolne i pozwolia rozpozna przyczyny oraz uwarunkowania spoeczne i ekonomiczne gospodarstw prowadzcych dziaalno pozarolnicz.. DZIAALNO GOSPODARCZA W GOSPODARSTWACH INDYWIDUALNYCH W województwie kujawsko-pomorskim istnieje blisko 116,5 tys. indywidualnych gospodarstw rolnych (wg danych Powszechnego Spisu Rolnego 2002). Zdecydowana wikszo z nich prowadzi wycznie dziaalno rolnicz (74,5%, por. tab. 1), przy czym udzia tej grupy gospodarstw by znacznie ni szy w gminach silnie zurbanizowanych, zwaszcza poo onych w pasie oddziaywania aglomeracji bydgosko-toruskiej (poni ej 40%). Pozostaa cz gospodarstw dzieli si na dwie podobne liczebnie grupy: gospodarstw nieprowadzcych adnej dziaalnoci (12,6%) oraz gospodarstw prowadzcych dziaalno pozarolnicz (13,0%).. 1. Rolnictwo wielofunkcyjne wskazuje na mo liwoci rozwijania innych funkcji – poza podstawow (produkcja ywnoci). Wskazuje na to De Vries [2000], który mówi, e mo e ono ksztatowa krajobraz, dostarcza korzyci dla rodowiska przyrodniczego (np. ochrona ziemi), zachowa bioró norodno, umo liwi zrównowa one zarzdzanie odnawialnymi bogactwami przyrodniczymi itp. Acta Sci. Pol..

(3) Pozarolnicza dziaalno gospodarcza uytkowników indywidualnych.... 7. Tabela 1. Gospodarstwa indywidualne wedug dziaalnoci gospodarczej Table 1. Individual farms by their economic activity. Powiat Poviat. Aleksandrowski. Gospodarstwa indywidualne prowadzce dziaalno gospodarcz Individual farms undertaking economic activity w tym (%) in percent (%) w tym: of which: prowadzce prowadzce nieprowawycznie rolnicz ogóem dzce adnej dziaalno dziaalno i pozarolwycznie pozarolnicz dziaalnoci total rolnicz nicz pozarolnicz only with with no only with non-agrionly nonnon-agriculeconomic agricultural cultural and -agricultural tural activity activity activity agricultural activity activity 5 198 11,4 77,3 11,3 10,0 1,3. Brodnicki. 7 234. 12,2. 75,1. 12,7. 10,2. 2,5. Bydgoski. 6 858. 23,5. 58,6. Chemiski. 4 038. 7,7. 81,0. 17,9. 11,3. 6,6. 11,3. 10,0. Golubsko-dobrzyski. 4 966. 7,7. 79,7. 1,3. 12,6. 11,1. 1,5. Grudzidzki. 5 208. 10,8. 78,4. 10,8. 8,1. 2,7. Inowrocawski. 7 733. 8,7. 77,5. 13,8. 12,0. 1,8. Lipnowski. 8 103. 13,4. 77,6. 9,0. 7,7. 1,3. Mogileski. 4 307. 4,9. 83,3. 11,8. 10,6. 1,3. Nakielski. 4 863. 15,9. 70,5. 13,6. 10,1. 3,5. Radziejowski. 5 369. 4,6. 83,6. 11,8. 10,7. 1,1. Rypiski. 4 995. 12,5. 76,3. 11,2. 9,0. 2,2. Spoleski. 3 131. 6,9. 81,9. 11,2. 10,2. 1,0. wiecki. 8 982. 17,4. 68,5. 14,1. 11,0. 3,1. Toruski. 8 154. 17,6. 67,5. 14,9. 10,3. 4,6. Tucholski. 4 893. 16,1. 70,1. 13,8. 10,6. 3,2. Wbrzeski. 3 208. 5,1. 83,7. 11,2. 10,3. 0,9. Wocawski. 11 525. 9,3. 79,1. 11,6. 10,4. 1,1. 5 199. 8,8. 75,6. 15,6. 13,1. 2,5. Bydgoszcz m..

(4) niski. 695. 45,3. 35,0. 19,7. 9,9. 9,8. Grudzidz m.. 983. 35,4. 46,2. 18,4. 10,3. 8,1. Toru m.. 388. 41,2. 35,8. 22,9. 12,9. 10,1. Wocawek m.. 370. 45,1. 42,2. 12,7. 8,4. 4,3. Woj. kuj.-pom.. 116 494. 12,6. 74,5. 13,0. 10,4. 2,6. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych Powszechnego Spisu Rolnego 2002, GUS, Bank Danych Regionalnych. Source: The author’s own elaboration on the basis of data by Agricultural Census 2002, GUS (Central Statistic Of ce), BDR.. Oeconomia 9 (3) 2010.

(5) 8. M. Biczkowski. Gospodarstwa, które zaprzestay prowadzenia jakiejkolwiek dziaalnoci gospodarczej cechoway si odogowaniem gruntów rolnych, nie posiaday zwierzt gospodarskich, a tak e nie prowadziy adnej dziaalnoci pozarolniczej. Najczstszym ródem dochodów ludnoci mieszkajcej z u ytkownikiem gospodarstwa byy renty, emerytury lub praca najemna [Rudnicki, Biczkowski 2004]. Wy sze udziay omawianego typu gospodarstw obserwujemy w ssiedztwie du ych miast, jak równie w gminach poo onych na terenach o niekorzystnych warunkach przyrodniczych z punktu widzenia rolnictwa. Ostatni, lecz z punktu widzenia treci artykuu najistotniejsz grup tworz gospodarstwa prowadzce dziaalno pozarolnicz. Udzia tej grupy w województwie wynosi 13,0% (podobnie jak rednia dla kraju), z czego dziaalno wycznie pozarolnicz prowadzi 2,6%, a wespó z dziaalnoci rolnicz 10,4% gospodarstw (por. tab. 1). Analiza rozkadu przestrzennego wskazuje, e oprócz du ych miast (powiatów grodzkich), dziaalno pozarolnicza najlepiej rozwinita jest w gminach podmiejskich aglomeracji bydgosko-toruskiej: Solcu Kujawskim (29,4%), Osielsku (25,7%), Wielkiej Nieszawce (24,3%), Nowej Wsi Wielkiej (21,8%) i Lubiczu (21,3%) (por. rys. 1). Jest to typowy, charakterystyczny dla Polski, rozkad wskanika przedsibiorczoci, zwizany m.in.. Rys. 1. Gospodarstwa indywidualne prowadzce dziaalno pozarolnicz (%) Fig. 1. Individual farms undertaking non-farming economic activity (in %) ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych Powszechnego Spisu Rolnego 2002, GUS, Bank Danych Regionalnych. Source: The author’s own elaboration on the basis of data by Agricultural Census 2002, GUS (Central Statistic Of ce), BDR.. Acta Sci. Pol..

(6) Pozarolnicza dziaalno gospodarcza uytkowników indywidualnych.... 9. z faktem, e wielu rolników korzysta z bliskoci du ego i chonnego rynku, a tak e wiadczy usugi dla mieszkaców miast, którzy wyemigrowali na peryferia du ych orodków miejskich. Relatywnie wysoki udzia, w porównaniu do wartoci redniej w województwie, wystpowa tak e na Pojezierzu Brodnickim (zwaszcza gm. Brodnica 20,1% i Zbiczno) oraz w Borach Tucholskich (gm. Lniano 20,3% i Warlubie). Obszary te wyró niaj si du atrakcyjnoci turystyczn, co ma bezporedni wpyw na wysok aktywno rolników w zakresie prowadzenia dziaalnoci agroturystycznej. Niski udzia grupy gospodarstw prowadzcych dziaalno pozarolnicz uwidoczni si przede wszystkim na obszarach o dobrze rozwinitej funkcji rolniczej, np. gminy: Chem a, Lisewo, Stolno, Chemno, gdzie wystpuj korzystne warunki dla produkcji rolniczej, potwierdzone wysokim wskanikiem jakoci rolniczej przestrzeni produkcyjnej (pow. 70 pkt). W strukturze dziaalnoci pozarolniczej wedug Polskiej Klasy kacji Dziaalnoci (PKD) najwidoczniej zaznaczaj si podmioty dziaajce w ramach jednej sekcji. Stanowi one 92,9% ogólnej liczby gospodarstw zajmujcych si dziaalnoci pozarolnicz (por. tab. 2). Najwiksz popularnoci wród rolników prowadzcych dziaalno jednosekcyjn cieszy si handel, który stanowi 18,8% ogóu tego typu podmiotów. Znaczca cz podmiotów dziaajcych w handlu powstaa na pocztku dekady lat 90., zastpujc upadajce pastwowe i spódzielcze podmioty handlowe (sklepy, punkty usugowe). Nowo powstajce wówczas jednostki wypeniy tak e istniejce nisze potrzeb ludzi mieszkajcych zarówno na wsi, jak i w miecie [Rosner 2002]. Drugim najczciej wystpujcym rodzajem dziaalnoci byo przetwórstwo przemysowe, którym trudnio si 15,5% gospodarstw indywidualnych zajmujcych si dziaalnoci pozarolnicz. Najwy sze wartoci odnotowano we wschodniej i poudniowo-wschodniej czci regionu, w powiatach: wbrzeskim, wocawskim, rypiskim i wieckim (23–25%), natomiast w ujciu gminnym udzia przekracza 45% (Brzuze 51%, Lniano, Kowal, Baruchowo) (por. rys. 2). Przetwórstwo przemysowe i handel zajmoway gówne miejsce w dziaalnoci gospodarczej podmiotów w województwie kujawsko-pomorskim, podobnie jak w innych rejonach kraju [Baski 2003]. Pozostae sekcje dziaalnoci pozarolniczej odznaczay si du o mniejszym zainteresowaniem rolników. Udzia gospodarstw podejmujcych dziaalno w sekcji transportu i magazynowania, a tak e budownictwa siga rednio 4–5% ogóu gospodarstw indywidualnych prowadzcych dziaalno pozarolnicz. Stosunkowo niewielk rol penia agroturystyka, na któr zdecydowao si co setne (1,0%) gospodarstwo rolne. Udzia ten wzrasta w powiatach: tucholskim (gm. Cekcyn 8,0%) oraz brodnickim (miasto Górzno 10,3% oraz obszar wiejski tej gminy 8,2%), znanych z bardzo wysokich walorów rodowiskowych na potrzeby turystyki (Bory Tucholskie oraz Pojezierze Brodnickie). Omówione powy ej sekcje dziaalnoci pozarolniczej stanowiy razem 44,5% wszystkich podmiotów. Nieco wy szy by udzia pozostaych rodzajów dziaalnoci w ramach jednej sekcji (46,2%), co sugeruje wzrastajcy udzia rm usugowych, zwizanych z wynajmem nieruchomoci, porednictwem nansowym, doradztwem itd.. Oeconomia 9 (3) 2010.

(7) M. Biczkowski. 10. Tabela 2. Struktura dziaalnoci pozarolniczej gospodarstw indywidualnych wg sekcji PKD Table. 2. Structure of non-farming activity of individual farms by sections of the Polish Economic Activity Classi cation W ramach jednej sekcji (%) Within the con nes of one section (in %) w tym: of which: Powiat Poviat. Aleksandrowski. razem total. 93,6. transport przei magaagroturytwórstwo budowzynostyka handel przemy- nictwo wanie agrototrade sowe constructransport tion urism manuand facturing storage 17,8. 16,4. 5,6. 3,7. 1,4. pozostae other. W ramach dwóch i wicej sekcji (%) Within the con nes of two and more section (in %). 46,0. 6,4. Brodnicki. 93,4. 18,8. 17,9. 4,6. 2,6. 2,6. 45,6. 6,6. Bydgoski. 91,3. 17,1. 12,8. 3,7. 3,8. 0,7. 53,2. 8,7. Chemiski. 94,4. 18,7. 15,1. 3,7. 8,6. 0,4. 42,6. 5,6. Golubsko-dobrzyski. 94,0. 17,6. 14,5. 5,6. 7,6. 0,3. 43,9. 6,0. Grudzidzki. 94,6. 21,8. 15,2. 2,8. 5,9. 0,7. 48,2. 5,4. Inowrocawski. 93,9. 21,1. 6,8. 4,1. 6,4. 0,7. 53,8. 6,1. Lipnowski. 92,3. 26,0. 13,1. 4,6. 3,7. 0,0. 44,0. 7,7. Mogileski. 92,8. 21,5. 10,5. 4,5. 4,8. 0,4. 51,2. 7,2. Nakielski. 90,9. 19,6. 13,1. 3,4. 4,7. 1,2. 49,1. 9,1. Radziejowski. 93,9. 18,5. 16,5. 4,1. 3,5. 0,8. 50,1. 6,1. Rypiski. 95,0. 19,7. 23,1. 3,2. 4,3. 0,0. 37,3. 5,0. Spoleski. 94,3. 22,8. 16,3. 3,8. 5,1. 2,4. 43,9. 5,7. wiecki. 92,2. 15,0. 23,1. 4,1. 5,7. 1,6. 42,6. 7,8. Toruski. 92,3. 19,2. 14,3. 4,8. 8,1. 0,7. 43,4. 7,7. Tucholski. 90,9. 18,0. 11,7. 4,2. 4,6. 3,6. 48,7. 9,1. Wbrzeski. 95,4. 19,4. 24,3. 4,4. 7,1. 0,5. 38,5. 4,6. Wocawski. 94,3. 19,8. 23,7. 3,8. 3,1. 0,6. 39,1. 5,7.

(8) niski. 93,2. 18,7. 13,4. 4,3. 7,5. 0,2. 47,3. 6,8. Bydgoszcz m.. 79,1. 6,5. 2,9. 5,0. 1,4. 0,7. 62,6. 20,9. Grudzidz m.. 91,7. 24,3. 8,8. 2,8. 6,1. 0,6. 49,2. 8,3. Toru m.. 88,9. 23,3. 2,2. 1,1. 4,4. 2,2. 55,6. 11,1. Wocawek m.. 88,0. 34,0. 6,0. 2,0. 8,0. 0,0. 38,0. 12,0. Woj. kuj.-pom.. 92,9. 18,8. 15,5. 4,1. 5,1. 1,0. 46,2. 7,1. ródo: Opracowanie wasne na podstawie wyników Powszechnego Spisu Rolnego 2002 oraz BDR, GUS. Source: The author’s own elaboration on the basis of data by Agricultural Census 2002, GUS (Central Statistic Of ce), BDR.. Acta Sci. Pol..

(9) Pozarolnicza dziaalno gospodarcza uytkowników indywidualnych.... 11. Rys. 2. Fig. 2.. Struktura dziaalnoci pozarolniczej gospodarstw indywidualnych w 2002 r. (w %) Structure of the non-farming economic activity of individual farms in 2002 (in %) 1 – handel; 2 – przetwórstwo przemysowe; 3 – budownictwo, transport i magazynowanie; 4 – pozostae jednosekcyjne; 5 – dwie i wicej sekcji 1 – trade; 2 – manufacturing; 3 – construction, transport and storage; 4 – other of one section; 5 – two and more sections ródo: Opracowanie wasne na podstawie wyników Powszechnego Spisu Rolnego 2002 dla poszczególnych gmin oraz BDR. Source: The author’s own elaboration on the basis of data by Agricultural Census 2002, GUS (Central Statistic Of ce), BDR.. PRZEDSIBIORCZO POZAROLNICZA NA WSI W WIETLE WYNIKÓW BADA ANKIETOWYCH Szczegóow analiz dziaalnoci pozarolniczej na obszarach wiejskich przeprowadzono na podstawie bada ankietowych wykonanych w gospodarstwach rolnych w ramach projektu Agrinpol. W ramach powy szego przedsiwzicia uzyskano 332 ankiety, które nastpnie poddano szczegóowej analizie w celu rozpoznania przyczyn i uwarunkowa spoeczno-gospodarczych gospodarstw rolnych prowadzcych dziaalno pozarolnicz. Województwo kujawsko-pomorskie jest jednym z najlepiej rozpoznanych regionów pod wzgldem dziaalnoci pozarolniczej, gdy z 3348 wywiadów przeprowadzonych w skali caego kraju 332 wykonano wanie tutaj, co stanowi 9,9% ogóu ankiet. Nieco wikszym udziaem odznacza si jedynie województwo pomorskie, gdzie przeprowadzono 356 wywiadów, co stanowi 10,6% ogóu wykonanych ankiet.. Oeconomia 9 (3) 2010.

(10) 12. M. Biczkowski. Z przeprowadzonych bada ankietowych wynika, e wiksz aktywnoci pozarolnicz odznaczali si m czyni, których udzia wyniós 70%. Kobiety stanowiy 19% badanej populacji, a w przypadku pozostaych 11% dziaalno bya prowadzona wspólnie przez ma estwo. Takie zró nicowanie wedug pci, uwidaczniajce si znaczn przewag m czyzn, mo e wynika zarówno z faktu, i to oni znacznie czciej prowadz gospodarstwa rolne, jak i z mocno ugruntowanego i cigle widocznego tradycyjnego podziau ról w spoeczestwie polskim. Tak e zestawiajc odsetek kobiet wród kierowników gospodarstw rolnych (25,4%) z ich udziaem wród prowadzcych dziaalno pozarolnicz (11%), mo na stwierdzi, e kobiety relatywnie rzadziej decydoway si na prowadzenie dziaalnoci pozarolniczej. Analiza badanej populacji wedug kategorii wiekowych pozwala stwierdzi, e rolnicy prowadzcy pozarolnicz dziaalno gospodarcz to najczciej osoby w wieku 35–55 lat, których udzia wyniós 67% ogóu ankietowanej grupy. Nie jest to zjawisko zaskakujce, ta wanie bowiem grupa wiekowa odznacza si najwiksz aktywnoci zawodow. Wiele osób wanie wtedy decyduje si na prowadzenie dziaalnoci, w nadziei na zbudowanie swojej kariery yciowej i zapewnienie bd popraw bytu materialnego wasnej rodziny. Nale y tak e pamita, e w warunkach polskich proces wymiany pokole w gospodarstwach rolnych jest dosy powolny. Przejmowanie gospodarstw rolnych odbywa si najczciej midzy trzydziestym a czterdziestym rokiem ycia. Std te grupa rolników (poni ej 35 lat) stanowia niecae 23% badanej populacji, w tym 3% to osoby poni ej 25 lat. Osoby starsze (powy ej 55 lat) stanowiy niecae 11% ogóu ankietowanej grupy. Innym czynnikiem wpywajcym na poziom aktywnoci rolników w sferze pozarolniczej jest wielko gospodarstwa rolnego. Rozpatrujc pozarolnicz dziaalno gospodarcz wedug wielkoci gospodarstw rolnych, mo na zauwa y, e gros tej formy aktywnoci koncentrowa si w gospodarstwach do 20 ha u ytków rolnych (UR). Ponad 3/4 ogóu ankietowanych rolników posiadao gospodarstwa o takim wanie areale (cznie z wacicielami dziaek rolnych, czyli gospodarstwami do 1 ha UR). Z uwagi jednak e na zró nicowan i rozdrobnion struktur gospodarstw rolnych w Polsce analiz nale aoby przeprowadzi w podziale na mniejsze grupy wielkociowe. Tak ukierunkowana analiza wskazuje na bardzo zró nicowan struktur wielkoci gospodarstw, w których poza rolnictwem prowadzona jest dodatkowa dziaalno gospodarcza. Relatywnie najliczniej reprezentowana bya grupa wielkociowa od 2 do 5 ha UR, która stanowia 20% badanych gospodarstw rolnych. Nieco mniej liczna bya grupa gospodarstw w przedziale 5–10 ha UR, której udzia wyniós blisko 18%. Znaczcy by tak e udzia gospodarstw z przedziau 20–50 ha UR, który stanowi blisko 16% ogóu ankietowanych gospodarstw rolnych. Warto zwróci uwag na fakt, e tak e rolnicy prowadzcy du e gospodarstwa, o areale powy ej 50 ha UR, zajmowali si dziaalnoci pozarolnicz. Stanowili oni 6% badanej populacji. Okazuje si zatem, e wielko gospodarstwa rolnego nie wpywa znaczco na struktur dziaalnoci pozarolniczej. Udzia niemal wszystkich wydzielonych grup wielkociowych gospodarstw rolnych zawiera si w przedziale 12–20% ogóu badanej populacji. Jedynie skrajne przedziay byy reprezentowane mniej licznie: do 1 ha UR (ok. 5%) oraz powy ej 50 ha (ok. 6%). Przeom polityczno-gospodarczy w Polsce po 1989 roku znaczco wpyn na przeobra enia w sektorze rolniczym. Zmiany, jakie zaczy si wtedy dokonywa, wyzwoliy Acta Sci. Pol..

(11) Pozarolnicza dziaalno gospodarcza uytkowników indywidualnych.... 13. aktywno i przedsibiorczo drzemic w ludziach i sprzyjay ekspansji ekonomicznej. Kryzys, który po 1989 roku dotkn polskie rolnictwo i spowodowa znaczne zubo enie rolników, by dodatkowym czynnikiem zachcajcym do podejmowania inicjatyw gospodarczych. Znalazo to swoje odzwierciedlenie w wynikach bada. Tylko dziesita cz (33 osoby) wszystkich analizowanych gospodarstw rozpocza swoj dziaalno jeszcze przed 1989 rokiem. Pierwszy i zarazem najgwatowniejszy okres zmian zachodzcych w gospodarce, w którym mielimy do czynienia z tzw. terapi szokow (lata 1990–1991), spowodowa znaczcy rozwój przedsibiorczoci. A 36% (121 osób) ankietowanych rolników zadeklarowao, e pocztek ich dziaalnoci pozarolniczej przypad na lata 1989– 1994. Tak e lata 1995–1999 charakteryzoway si wysok aktywnoci ekonomiczn rolników. By to okres, w którym rolnictwo pozostawao w stagnacji, a sytuacja materialna rolników pogarszaa si. Byo to tym bardziej bolesne, e w innych sektorach gospodarki nastpowa wzrost wynagrodze [Zegar, Gruda 2000]. Efektem tak ksztatujcych si relacji dochodowych w poszczególnych sektorach gospodarki by kolejny okres wysokiej aktywnoci ekonomicznej rolników. W latach 1995–1999 swoj dziaalno pozarolnicz zaczo ponad 27% (91 osób) ogóu badanej populacji. W ostatnim okresie, czyli po 2000 roku, na taki krok zdecydowao si 26% ankietowanych (87 osób). W podziale na poszczególne kategorie dziaalnoci najwicej byo podmiotów jednosekcyjnych, które stanowiy 77% (255 gospodarstw) ogóu gospodarstw rolnych prowadzcych dodatkow dziaalno. Wród nich najliczniej reprezentowana bya dziaalno usugowa (40% ogóu ankietowanych gospodarstw), a udzia dziaalnoci handlowej i produkcyjnej pozostawa na poziomie po okoo 18–19%. Wród podmiotów dwusekcyjnych najliczniejsza bya grupa produkcyjno-handlowa (28 gospodarstw – 8,4%), a nastpnie handlowo-usugowa (20 gospodarstw – 6,0%) oraz produkcyjno-usugowa (tylko 9 gospodarstw – 2,7%). Podmioty zarejestrowane jako trzysekcyjne, czyli produkcyjno-handlowo-usugowe, stanowiy 6% ogóu badanych gospodarstw. Analizujc szczegóowo poszczególne rodzaje dziaalnoci, mo na stwierdzi, e wikszo przedsiwzi bya zwizana z: bezporedni obsug rolnictwa (sprzeda bd skup podów rolnych, ywca, pasz, nawozów, nasion, rodków ochrony rolin itp.), usugami turystycznymi, zwaszcza agroturystycznymi (województwo kujawsko-pomorskie posiada dobre tereny do rozwoju tego typu dziaalnoci, np. Bory Tucholskie czy Pojezierze Brodnickie), handlem (sklepy, hurtownie), usugami transportowymi, produkcj i usugami zwizanymi z wykorzystaniem drewna (tartaki, stolarnie), przetwórstwem rolno-spo ywczym, czy te usugami wiadczonymi na rzecz okolicznych mieszkaców (mechanizacyjne, remontowo-budowlane, blacharskie, elektroniczne itp.). Analiza skali prowadzonej dziaalnoci wskazuje, e rolnicy zdecydowanie preferuj ma przedsibiorczo, gdy mikroprzedsibiorstwa (czyli zakady zatrudniajce do 10 osób) stanowiy 90% badanej grupy podmiotów. W tej grupie znaczna cz to zakady zatrudniajce 2–4 osoby, wród których bardzo czsto byli czonkowie rodziny. Fakt ten potwierdza rodzinny charakter przedsiwzi pozarolniczych. Pozostae ankietowane przedsibiorstwa to podmioty zaliczajce si do grupy maych (10–50 osób) oraz rednich (50–250 osób) przedsibiorstw, które stanowiy odpowiednio 8 i 2% ankietowanych podmiotów gospodarczych. Podejmujc aktywno gospodarcz, rolnicy w wikszoci ograniczaj si do lokalnego rynku. Jak wynika z analizy geogra cznego zasigu dziaalnoci, okoo poowa Oeconomia 9 (3) 2010.

(12) 14. M. Biczkowski. ankietowanych rolników stwierdzia, e skala jej oddziaywania dotyczy terenu gminy, w której prowadz dziaalno oraz gmin ssiednich. Wi e si to z faktem, e w wikszoci dziaalno pozarolnicza prowadzona jest w sferze usug i handlu podstawowymi produktami, których oddziaywanie jest mniejsze ni w przypadku produkcji. Nieco ponad jedna pita (22%) badanych podmiotów gospodarczych wiadczya swoj dziaalno na potrzeby caego regionu bd kilku województw. Niewiele mniej (blisko 20%) pytanych osób odpowiedziao, e prowadzona przez nich dziaalno obejmowaa teren caego kraju. Zasig dziaalnoci co dziesitego gospodarstwa (11%) odnosi si do skali europejskiej. Najczciej byy to kraje ssiednie, zarówno w kierunku zachodnim, jak i wschodnim. Podmioty, które cechoway si tak du ym zasigiem oddziaywania, prowadziy najczciej specjalistyczn dziaalno produkcyjn oraz handlow (np. produkcja specjalistycznych urzdze do hodowli trzody chlewnej czy wyposa enia kurników). Rolnicy, którzy podjli decyzj o uruchomieniu dziaalnoci pozarolniczej, starali si minimalizowa ryzyko zwizane z kredytami. Inwestujc w rozwój przedsibiorstwa, zdecydowanie bardziej woleli polega na wasnych rodkach (69% ankietowanych przyznao, e nie korzystao ze wsparcia zewntrznego) ni korzysta z zewntrznego wsparcia nansowego (jedynie 31% potwierdzio, e zdecydowao si na ten sposób nansowania). Sporód osób, które korzystay ze wsparcia nansowego przy rozwijaniu dziaalnoci najpowszechniejszymi formami by kredyt bankowy (19% ogóu badanych gospodarstw), wsparcie rodziny (4%) oraz mieszane formy wsparcia (3%). Z innych róde nansowania skorzystao 5% rolników. Byo to gównie wsparcie z Funduszu Wspomagania Wsi, a tak e funduszy unijnych (SAPARD, EFS) oraz urzdu pracy. Relatywnie niski udzia kredytów w nansowaniu dziaalnoci mo e by wynikiem wysokiej stopy kredytowej, kopotliwej procedury zwizanej z pozyskaniem kredytu, a przede wszystkim braku jego zabezpieczenia. Rolnicy decydujc si na rozwój dziaalnoci pozarolniczej wol organizowa j na podstawie zasobów tkwicych w gospodarstwie rolnym: ziemi, budynków, sprztu [Przykady... 2001]. W ankiecie postawiono tak e pytanie dotyczce poszukiwania kontrahentów gospodarczych. Stosunkowo du o osób (41%) odpowiedziao, e nie poszukuje adnych partnerów gospodarczych. Sporód przedsibiorców, którzy z chci rozszerzyliby baz swoich kontrahentów najczciej poszukiwanymi partnerami byli: odbiorcy i hurtownicy (66% rolników wskazao na takich wanie po danych kooperantów), partnerzy prowadzcy tak sam dziaalno gospodarcz (40%), dystrybutorzy (30%), dostawcy (28%) oraz podwykonawcy (10%)2. PODSUMOWANIE Dynamiczne procesy przeobra e zachodzce na polskiej wsi po zmianie ustroju w 1989 roku spowodoway konieczno dostosowania si do nowych uwarunkowa gospodarczych. Gospodarstwa polskie, z których znaczna cz tylko w niewielkim stopniu sprzedawaa swoje produkty na rynek, musiay znale nowe mo liwoci rozwoju i poszerzenia bd znalezienia nowych róde dochodu. Mo liwoci takie tkwi w rozwoju 2 Ankietowani mogli wskaza wicej ni jedn odpowied, zatem odpowiedzi nie sumuj si do 100%.. Acta Sci. Pol..

(13) Pozarolnicza dziaalno gospodarcza uytkowników indywidualnych.... 15. pozarolniczych form dziaalnoci na obszarach wiejskich, gdzie rolnicy na podstawie posiadanych zasobów (ziemia, sprzt, budynki, wolne zasoby pracy) mog tworzy dodatkowe róda dochodu i nowe miejsca pracy. Postawa taka jest zgodna z goszon od pewnego czasu ide wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich. Województwo kujawsko-pomorskie, z odsetkiem 13% gospodarstw prowadzcych dziaalno pozarolnicz, lokuje si w rodku ogólnopolskiego rankingu aktywnoci gospodarczej, który dla caego kraju wynosi 12,5%. Tworzenie nowych form dziaalnoci na obszarach wiejskich nale y uzna za pozytywne zjawisko, które wpywa stymulujco na wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich. Zjawisko to przyczynia si bowiem do poprawy dochodów ludnoci rolniczej oraz niwelowania ró nic w poziomie zarobków w poszczególnych sektorach gospodarki. W nurcie powy szych zachowa ekonomicznych znajduj si midzy innymi ankietowani rolnicy, których mo na uzna za liderów przemian na wsi, a wzorce zachowa, które tworz, warte s naladowania.. PIMIENNICTWO Baski J., 2003. Pozarolniczy rozwój gospodarczy na obszarach wiejskich w Polsce, Wyd. IGiPZ PAN, Warszawa, Przegld Geogra czny, t. 75, z. 3. Czarnecki A., 2005. Obszary wiejskie, urbanizacja, rozwój wielofunkcyjny, rolnictwo wielofunkcyjne – przegld poj. [w:] Uwarunkowania i kierunki przemian spoeczno-gospodarczych na obszarach wiejskich pod red. A. Rosnera, Wyd. IRWiR PAN, Warszawa. De Vries B., 2000. Multifunctional Agriculture in the International Context: A Review, The Land Stewardship Project. Koodziejczak A., 2005. Wpyw rolnictwa wielofunkcyjnego na przemiany gospodarcze obszarów wiejskich w Polsce. [w:] Obszary sukcesu na polskiej wsi pod red. B. Gbockiego i U. Kaczmarek, Studia Obszarów Wiejskich, 8, PTG, IGiPZ PAN, Warszawa. Koodziejczyk D., 2004. Pozarolnicza dziaalno gospodarcza w indywidualnych gospodarstwach rolnych w skali gmin. [w:] Pozarolnicza dziaalno gospodarcza na obszarach wiejskich pod red. E. Paki, Studia Obszarów Wiejskich, 5, IGiPZ PAN, Warszawa. Krzy anowska K. (red.), 2009. Ekonomiczne uwarunkowania rozwoju przedsibiorczoci na obszarach wiejskich, Wyd. Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA, Warszawa. Przykady przedsiwzi pozarolniczych na obszarach wiejskich, 2001, Wyd. Fundacja Fundusz Wspópracy, Pozna, 8–20. Rosner A., 2002. Przedsibiorczo wiejska a lokalny rynek pracy. [w:] Przedsibiorczo wiejska w Polsce i w krajach Unii Europejskiej pod red. M. Kodziskiego i B. Fedyszak-Radziejowskiej, Wyd. IRWiR PAN, Warszawa. Rudnicki R., Biczkowski M., 2004. Zró nicowanie przestrzenne i uwarunkowania pozarolniczej dziaalnoci gospodarstw rolnych w województwie kujawsko-pomorskim. [w:] Pozarolnicza dziaalno gospodarcza na obszarach wiejskich pod red. E. Paki, Studia Obszarów Wiejskich, 5, IGiPZ PAN, Warszawa. Wilkin J., 2003. Podstawy strategii zintegrowanego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce, Uniwersytet Warszawski, Wydzia Nauk Ekonomicznych, Warszawa. Zegar J.S., 2000. Dochody gospodarstw chopskich w okresie transformacji, Studia i Monogra e, nr 101, ZERiG

(14) , Warszawa. Zegar J.S., Gruda M., 2000. Relacje dochodów ludnoci chopskiej i pozarolniczej. Wskanik parytetu dochodów, IERiG

(15) , Warszawa.. Oeconomia 9 (3) 2010.

(16) 16. M. Biczkowski. NON-AGRICULTURAL ECONOMIC ACTIVITY OF FARMERS IN THE KUYAVIAN-POMERANIAN VOIVODESHIP Abstract. The paper deals with the issues of economic activity and sources of extra income sought by the population of rural areas of the Kuyavian-Pomeranian Voivodeship. The rst section shows non-agricultural activities undertaken by farmers on their farms. The second part of the paper analyses 332 farms of the Kuyavian-Pomeranian Voivodeship in order to de ne reasons and socio-economic conditions of the farms which have undertaken the above activity. The study, which is part of the Project ‘Agrinpol’, was based on a survey carried out among the above-mentioned farmers. Key words: non-agricultural activities, individual farms, rural areas, private enterprise. Zaakceptowano do druku – Accepted for print 31.05.2010. Acta Sci. Pol..

(17)