RECENZJE 257 Mieczysław Iwanicki: SPOŁECZNA DZIAŁALNOŚĆ POZASZKOLNA NAUCZYCIE-I NAUCZYCIE-I SZKÓŁ POWSZECHNYCH W POLSCE W LATACH 1918—1939, Olsztyn 1984, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Olsztynie, ss. 427, ind. (Maszynopis powielany)
Mimo iż w Polsce Ludowej ukaza-ło się wiele publikacji dotyczących szkolnictwa w okresie międzywojen-nym, praca pozaszkolna nauczycieli nie . doczekała się omówienia. Autor
podej-mując badania nad społeczną działal-nością pozaszkolną nauczycieli szkół powszechnych w Drugiej Rzeczypospoli-t e j wypełnił częściowo Rzeczypospoli-tę lukę. Podję-cie tego tematu zasługuje na uznanie zpe względu na szerokie zaangażowanie społeczne nauczycieli, ich postawę pa-triotyczną oraz duży wpływ, jaki wy-wierali na kształtowanie postaw mło-dego pokolenia.
Autor, podejmując ważną i ciekawą problematykę, badania swe ograniczył do nauczycieli szkół powszechnych zwracając szczególną uwagę na- nauczy-cieli szkół wiejskich. Takie zawężenie " tematu wydaje się słuszne z« względu
na silne zróżnicowanie wewnętrzne gru-py zawodowej nauczycielskiej. Inne by-ły warunki pracy i życia nauczycieli szkoły średniej i ich ranga społeczna. Znacznie gorzej uposażeni nauczyciele szkoły powszechnej, pracujący w więk-szości w małych ośrodkach, wypełniali w trudnych warunkach swoją misję kulturalną na wsi polskiej. Warunki te oraz sytuacja szkolnictwa powszechne-go, zwłaszcza najniżej zorganizowanego wiejskiego, wpływały na ukierunkowa-nie pracy społecznej nauczycieli tego szczebla.
Przez pojęcie „społeczna działalność pozaszkolna nauczycieli" autor rozumie czynności bezpłatne lub podlegające niewielkiej odpłatności wykonywane poza obowiązkami służbowymi. Bada-nia swe M. Iwanicki skoncentrował na działalności nauczycieli w wybranych dziedzinach życia społecznego. Pominął udział nauczycieli w amatorskim ruchu sportowym, w ruchu religijnym i ko-biet-nauczycielek w ruchu kobiecym oraz działalność gospodarczą pozostają-cą poza ruchem spółdzielczym. Poza obrębem zainteresowań autora znalazła się również działalność społeczna
nau-czycieli szkolnictwa mniejszości narodo-wych. Takie ograniczenie badań wydaje się uzasadnione, gdyż pominięte pro-blemy, a zwłaszcza działalność społecz-na społecz-nauczycieli szkolnictwa mniejszościo-wego i ich udział w niepolskich towa-rzystwach kulturalnych i oświatowych, wymagają podjęcia odrębnych badań.
Monografia składa się z 5 rozdzia-łów, wstępu i zakończenia. Dołączony zostały do niej aneksy, tabele i indeks nazwisk. Autor przyjął chronologiczny układ pracy przy jednoczesnym ujęciu tematycznym w obrębie poszczególnych rozdziałów.
Rozdział I (56 ss.) stanowi prezen-tację środowiska oraz jego udziału w życiu społecznym i zaangażowania w pracy organizacji masowych, takich jak: Towarzystwo Popierania Budowy Publicznych Szkół Powszechnych, Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej, Liga Morska i Kolonialna, Polski Czer-wony Krzyż i Polski Biały Krzyż. Autor w sposób ogólny charakteryzuje ruch społeczny, z którego wyodrębnił się samoistny ruch oświatowy posiada-jący własną ideologię. Charakteryzując środowisko nauczycieli szkół powszech-nych, pokazuje jego stan liczbowy, pochodzenie społeczne, wiek, płeć, k w a -lifikacje, rozmieszczenie i sytuację ma-terialną w 20-leciu międzywojennym oraz motywy podejmowania społecznej pracy pozaszkolnej. Autor podkreśla, że sytuacja społeczna, w jakiej znajdował się nauczyciel szkoły powszechnej, wy-magała od niego zajęcia się sprawami oświaty i kultury środowiska, w którym działał.
Rozdział II (95 ss.) poświęcony zo-stał udziałowi nauczycieli w działal-ności kulturalno-oświatowej. Autor omawia różne formy pozaszkolnej dzia-łalności oświatowej, jak: oświata dorosłych, zwalczanie analfabetyzmu, k u r -sy dla przedpoborowych i poborowych, upowszechnianie czytelnictwa i wiedzy rolniczej, praca świetlicowa oraz ama-torskie zespoły artystyczne.
258
R E C E N Z J Er y z u j e pracę społecznooświatówą n a u -czycieli w samorządzie t e r y t o r i a l n y m i ruchu spółdzielczym oraz udział n a u czycieli w pracach t o w a r z y s t w k u l t u -ralno-oświatowych (Towarzystwo Szko-ły L u d o w e j , Polska Macierz Szkolna, Towarzystwo Czytelni Ludowych, To-w a r z y s t To-w o U n i To-w e r s y t e t u Robotniczego, u n i w e r s y t e t y powszechne i ludowe, Związek T e a t r ó w i Chórów Ludowych).
Rozdział III (60 ss.) omawia n a u -czycielski ruch zawodowy. U k a z u j ą c genezę tego r u c h u , zwraca M. Iwanicki u w a g ę na jego niejednolitość. C h a -r a k t e -r y z u j e t-rzy związki zawodowe nauczycieli szkół powszechnych: Zwią-zek Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych, Związek Nauczycielstwa Polskiego i Stowarzyszenie Chrzęści-jańsko-Narodowe Nauczycielstwa Szkół Powszechnych oraz omawia ich stosu-nek do pracy społeczno-oświatowej i j e j formy. Na uwagę zasługuje próba omó-wienia pracy b a d a w c z e j nauczycieli. S t w i e r d z a j ą c b r a k przygotowania m e rytorycznego i metodologicznego n a u czycieli szkoły powszechnej do p o d e j -mowania pracy badawczej, autor pod-kreśla rosnące zainteresowanie środowiska nauczycielskiego r u c h e m n a u k o -wym. P o d e j m o w a n i e prac badawczych ułatwiały nauczycielom w a k a c y j n e k u r -sy uniwer-syteckie, dające im przygoto-wanie metodologiczne do samodziel-nych b a d a ń w terenie, np. przy gro-madzeniu m a t e r i a ł ó w etnograficznych i antropologicznych (pomiary uczniów), oraz z zakresu k u l t u r y m a t e r i a l n e j . Zwraca uwagę na powstawanie nauczycielskich kół z a j m u j ą c y c h się e t n o g r a fią, historią regionalną i g w a r o z n a w -stwem. Nauczyciele szkół powszechnych podejmowali również badania z zakresu pedagogiki, a zwłaszcza dotyczące u s t r o j u szkolnictwa, p r o g r a m ó w n a u -czania, metodyk szczegółowych itp.
W rozdziale IV (72 ss.) autor skoncentrował się na omówieniu roli n a u -czycieli w działalności społeczno-wy-chowąwczej organizacji dziecięcych (Związek H a r c e r s t w a Polskiego, „Czer-wone Harcerstwo", Pionier, „Orlęta"), młodzieżowych (Związek Młodzieży L u
-dowej, Związek Młodzieży Wiejskiej R P „Wici", komunistyczne i socjalistyczne związki młodzieży, katolicki ruch mło-dzieżowy) i p a r a m i l i t a r n y c h (Związek Strzelecki, Straż Pożarna, Związek L e -gionistów Polskich, Stowarzyszenie Re-zerwistów i byłych Wojskowych RP, J u n a c k i e Hufce Pracy). »Nauczyciele ze względu na swe przygotowanie pedago-giczne i lepszą orientację w zagadnie-niach wychowawczych oraz większy a u t o r y t e t wśród rodziców i młodzieży stanowili cenny n a b y t e k dla organizacji p r a c u j ą c y c h w środowisku dziecięcym i młodzieżowym. Wszystkie organizacje zabiegały o jak najszerszy udział n a u -czycieli, zwłaszcza wiejskich, w swej pracy. Nauczyciele, zdaniem M. I w a -nickiego, chętniej angażowali się w działalność k u l t u r a l n o o ś w i a t o w ą p r o -wadzoną przez różne p a r t i e i stronnic-twa r i ż w pracę czysto polityczną.
W rozdziale V (27 ss.) autor oma-wia działalność społeczno-polityczną nauczycieli podkreślając zaangażowanie ich w różnych n u r t a c h ideologicznych. Działalność nauczycieli w organizacjach politycznych i ich agendach k u l t u r a l -no-oświatowych wynikała z pobudek ideowych. Mimo że nauczyciele szkół powszechnych wiązali się przede wszyst-kim z r u c h e m ludowym i p a ń s t w o w y m , można ich spotkać we wszystkich p a r -tiach politycznych D r u g i e j Rzeczypos-politej. Na podkreślenie zasługuje ol-brzymie zaangażowanie ich w pracy społecznej. P o n a d V3 ogółu nauczycieli szkół powszechnych prowadziło działal-ność pozaszkolną.
Kończąc te rozważania należy zwró-cić u w a g ę na pewną nieścisłość. Autor pisze na s. 231, że nauczyciele szkół powszechnych „popierali głównie p a r -tie ludowe i socjalistyczne". Dalej zaś na s. 252 stwierdza, że darzyli oni za-zwyczaj sympatią rząd i prowadzili d z i a ł a l n o ś ć " prorządową. Określenie orientacji politycznej nauczycieli w y -magałoby wyraźniejszego sprecyzo-wania.
Zbyt mało też miejsca poświęcił autor roli, j a k ą odgrywał nauczyciel w środowisku, w k t ó r y m żył i pracował.
R E C E N Z J E
259
pozycji, jaką w nim zajmował, oraz stosunkowi środowiska do niego i jego działalności.
Autor wykorzystał bogaty materiał prasowy i archiwalny archiwów cen-tralnych (AAN, CA К С PZPR, Archi-w u m ZNP) oraz zaprezentoArchi-wał znajo-mość bogatej literatury przedmiotu. Mo-nografia M. Iwanickiego, poruszając mało zbadany problem zaangażowania społecznego środowiska
nauczycielskie-go, wzbogaca naszą wiedzę o okresie Drugiej Rzeczypospolitej. Zaprezentowany w niej bogaty materiał f a k t o g r a -ficzny stanowi cenną pomoc dla tych, którzy interesują się dziejami oświaty w okresie międzywojennym. Szkoda, że niezbyt staranne wydanie i często mało czytelny d r u k obniżają walory pracy i u t r u d n i a j ą korzystanie z niej.
Wanda Garbowska
„HISTORIA DE LA EDUCACIÓN", Revista interuniversitaria, Ediciones Universided de Salamanca, Num. 1, enero—diciembre 1982, ss. 335
Historiografia powszechna z dzie-dziny oświaty i wychowania wzboga-ciła się o nowe wydawnictwo perio-dyczne. Jest nim od 1982 r. hiszpański rocznik pt. „Historia de la Educación", którego numer pierwszy ukazał się ja-ko spory objętościowo tom liczący 335 ss. druku. Ten nowy periodyk sta-nowi organ kilku ośrodków uniwersy-teckich, t j . Zakładów Pedagogiki Po-równawczej i Historii Wychowania dziewięciu uniwersytetów hiszpańskich, a mianowicie Barcelony, N a w a r r y (w Pampalunie), Palmy de Mallorca (na Majorce), Walencji, La Laguny (na wyspie Teneryfie — archipelagu Wysp Kanaryjskich) oraz dwóch w Madrycie i dwóch w Salamance. Z tego względu rocznik jest ściśle „przeglądem między-uniwersyteckim". Redakcja periodyku, a także sprawy wydawnicze związane są z Uniwersytetem w Salamance. Re-daktorem naczelnym jest profesor tego uniwersytetu Agustin Escolano Benito.
W tym miejscu wypada przypo-mnieć, iż prezentowany przegląd stanowi w powojennych dziejach w y d a w -nictw periodycznych z historii wycho-wania już czwarty etap. Wcześniejszy, trzeci, tworzą dwa przeglądy wydawane od lat siedemdziesiątych: francuski k w a r t a l n i k „Histoire de l'Éducation" (od 1978 r.) i angielski (wych. 3 razy w roku) „History of Education" (od 1972 г.). Drugi etap stanowią trzy pis-ma, których edycję rozpoczęto w 1961 r. Są to amerykański „History of Educa-tion Quarterly" i wschodnioniemiecki
„Jahrbuch f ü r Erziehungs- und Schul-geschichte" oraz belgijski półrocznik „Paedagogica Historica", który ma cha-r a k t e cha-r międzynacha-rodowego pcha-rzeglądu historyczno-oświatowego. W początkach zaś rozwoju tego typu czasopiśmiennic-twa z n a j d u j ą się nasze „Rozprawy z dziejów oświaty". Edycja tego rocznika, zapoczątkowana w 1958 г., osiągnęła już w 1983 r. swe dwudziestopięciolecie; w roku tym ukazał się tom jubileuszowy, XXV. Stanowi to niewątpliwy w y raz dorobku badawczego i w y d a w n i czego instytucji, której organem są w ł a -śnie „Rozprawy z dziejów oświaty".
Edycję prezentowanego I tomu rocznika „Historia de la Educación" połączono z obchodami setnej rocznicy kilku ewenementów z życia oświatowe-go Hiszpanii, które miały miejsce w 1882 r. Nawiązano bowiem do utworzenia w tym roku Muzeum Oświaty P o -czątkowej, nazwanego później Narodo-wym Muzeum Pedagogicznym, a także roli, jaką odegrał jego pierwszy d y r e k -tor Manuel Bartolomé Cossio, oraz do obrad pierwszego Ogólnokrajowego Kongresu Pedagogicznego. Na te rocz-nicowe okazje urządzono w dniach 6—9 października 1982 r. w Alcalà de He-nares pod Madrytem I Ogólnokrajowe Kolokwium Historii Wychowania, w czasie którego podejmowano t e m a t y k ę „innowacji pedagogicznych w Hiszpanii w X I X wieku". Zrozumiałą jest rzeczą, jak zobaczymy niżej, że tom pierwszy rocznika w swej podstawowej części, a także w jednym z działów części d o
