07)156;) 1 24;4,)9569

HUMANISTYKA

I PRZYRODOZNAWSTWO

INTERDYSCYPLINARNY ROCZNIK FILOZOFICZNO-NAUKOWY

Wydawnictwo

Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie

NR 20 OLSZTYN 2014

Wydawnictwo UWM

ul. Jana Heweliusza 14, 10-718 Olsztyn tel. 89 523 36 61, fax 89 523 34 38

www.uwm.edu.pl/wydawnictwo/

e-mail: wydawca@uwm.edu.pl Nak³ad: 150 egz. Ark. wyd. 47, ark. druk.40 Druk: Zak³ad Poligraficzny UWM w Olsztynie, zam. 561

ISSN 1234-4087

REDAKTOR – EXECUTIVE EDITOR El¿bieta PIETRASZKIEWICZ

KOREKTA STRESZCZEÑ ANGIELSKICH Dariusz K^RZYSZCZAK

Czasopismo „Humanistyka i Przyrodoznawstwo” ukazuje siê w wersji papierowej i elektronicznej.

Wersja papierowa jest pierwotna.

Zbigniew H^ULL, Marek J^AKUBOWSKI, Aleksander K^IKLEWICZ, Leszek K^LESZCZ, Agnieszka K^£OSIÑSKA-N^ACHIN, Tadeusz K^OBIERZYCKI, Józef L^IPIEC, Józef N^AUMOWICZ,

Stefan O^PARA, Andrzej P^APUZIÑSKI, Krzysztof P^OLIT, Ewa S^TARZYÑSKA-K^OŒCIUSZKO, W³odzimierz T^YBURSKI, Krzysztof W^IECZOREK, Ryszard W^IŒNIEWSKI, Ilias W^RAZAS,

Robert Z^ABOROWSKI, Agata Z^ACHARIASZ, Urszula ¯^EGLEÑ, Miros³aw ¯^ELAZNY

Adres redakcji – Address Instytut Filozofii UWM ul. Kurta Obitza 1, 10-725 Olsztyn

tel./fax 89 523-34-89 http://uwm.edu.pl/hip

© Copyright by Wydawnictwo UWM • Olsztyn 2014 RADA PROGRAMOWA – PROGRAMMATIC COUNCIL

Ana B^UNDGAARD (Aarhus), Ada K. B^YCZKO (Kijów), Jaros³aw C^A£KA (Olsztyn), Zbigniew H^ULL (Olsztyn), Stanis³aw J^EDYNAK (Lublin), Andrzej K^IEPAS (Katowice), Jan K^OTWICA (Olsztyn), Krzysztof £^ASTOWSKI (Poznañ), Jadwiga M^IZIÑSKA (Lublin),

Andrzej P^APUZIÑSKI (Bydgoszcz), Marco P^ARMEGGIANI R^UEDA (Madryt), Zdzis³awa P^I¥TEK (Kraków), Emmanuel P^ICAVET (Pary¿), Pawe³ P^IENI¥¯EK (£ódŸ),

Juana S^ANCHEZ-G^EY V^ENEGAS (Madryt), Hans Jorg S^ANDKÜHLER (Brema), Armando S^AVIGNANO (Triest), Jiri S^YROVATKA (Liberec),

Ewa S^TARZYÑSKA-K^OŒCIUSZKO (Olsztyn) KOMITET REDAKCYJNY – EDITORIAL BOARD

Andrzej K^UCNER (redaktor naczelny), Mieczys³aw J^AG£OWSKI, Jadwiga B^£AHUT-P^RUSIK

S³owo wstêpne ... 7 Artyku³y

J^ÓZEF D^ÊBOWSKI, O naturze œwiadomoœci. Samoœwiadomoœæ – jej g³ówne odmiany i funkcje

– On Nature of Consciousness. Self-Consciousness – Its Main Kinds and Functions ... 13 K^RZYSZTOF K^OŒCIUSZKO, Stanis³aw Ignacy Witkiewicz wobec nieskoñczonoœci aktualnej

– Stanis³aw Ignacy Witkiewicz in Relation to Actual Infinity ... 29 J^OANNA H^AÑDEREK, Nauka krytycznego myœlenia herezji, czyli o po¿ytkach ukrytych

w heretyckich pogl¹dach – The Study of Critical Reflection on Heresy,

That Is on Advantages Hidden in Heretical Views ... 43 J^ADWIGA M^IZIÑSKA, S^TEFAN S^YMOTIUK, Przedspo³eczna i spo³eczna przestrzeñ widzialnoœci

i inwigilacji – Pre-Social and Social Space of Visibility and Surveillance ... 63 P^AWE£ P^IENI¥¯EK, Upadek w historiê: egzystencjalizm a doœwiadczenie nowoczesnoœci

– The Decline into History: Existentialism and Experience of Modernity ... 81 A^RMANDO S^AVIGNANO, Del „Tratado del amor de Dios” a „Del Sentimiento trágico de la vida”

– From Treatise on Love of God to The Tragic Sense of Life in Men and in Peoples

– Od „Traktatu o mi³oœci do Boga” do „O poczuciu tragicznoœci ¿ycia wœród ludzi

i narodów ... 95 M^ICHA£ J^ANIAK, Œmieræ jako sytuacja graniczna w filozofii Jaspersa i Kierkegaarda

– Death as Ultimate Situation in the Philosophy of Jaspers and Kierkegaard ... 113 K^RZYSZTOF K^OŒCIUSZKO, Kontra Larry Laudan – Against Larry Laudan ... 129 A^GATA J^ANASZCZYK, Porz¹dek normalnoœci i odchylenia w kontekœcie medycznym i kulturowym

– The Order of Normality and Deviation in the Medical and Cultural Context ... 137 M^IROS£AW Z^BIGNIEW H^ARCIAREK, Wzrokowy uk³ad poznawczy jako spektrometr (czêœæ I)

– The Visual System as Cognitive Spektrometr (Part I) ... 161 J^AROS£AW S^TRZELECKI, Jakoœciowa teoria informacji a koncepcje prawdy – Qualitative Theory

of Information and Conceptions of Truth ...177 A^DAM B^ASTEK, Quine o nauce jêzyka. Psychogeneza odniesienia – Quine on Learnig

a Language. Psychogenesis of Reference ... 193 A^NNA S^TRZY¯EWSKA, O metodzie fenomenologii Husserla – On Husserl’s Phenomenology

Method ... 203 T^OMASZ K^UPŒ, „Projekt matematyczny” a idea „przewrotu kopernikañskiego” w filozofii

Immanuela Kanta – „Mathematical Project” and the Idea of „Copernicus Revolution”

in the Philosophy of Immanuel Kant ... 221 D^ARIUSZ P^AKALSKI, Eduard von Hartmann i uzasadnienie realizmu transcendentalnego

w œwietle teorii poznania Kanta – Eduard von Hartmann and the Justification

of the Transcendental Realism in the Light of the Epistemology of Kant ... 233 H^ENRYK B^ENISZ, Czy mo¿na s¹dziæ, ¿e ¿ycie jest piêkne? Estetyka Schopenhauera

– Can You Judge That Life Is Beautiful? Aesthetics of Schopenhauer ... 245 J^ACEK S^OBOTA, Filozofia fantastyki – Philosophy of Fantastic... 277

S^ABINE C^HOQUET, Les valeurs culturelles dans l’œuvre wébérienne – Cultural Values in Weber’s Work – Wartoœci kulturowe w koncepcji Webera ... 291 C^AROLINE G^UIBET L^AFAYE, L’épigénétique: pour de nouvelles politiques de santé? – Epigenetics:

Towards New Health Policies? – Epigenetyka: w kierunku nowej polityki zdrowotnej? ... 307 J^ADWIGA B^£AHUT-P^RUSIK, Bezpieczeñstwo i wolnoœæ w perspektywie idei równowagi

– Safety and Freedom in View of the Idea of Balance ... 335 P^AWE£ P^OLACZUK, O nieracjonalnoœci dzia³ania politycznego jednostki w koncepcji Tomasza

Hobbesa uwag kilka – On the Irrationality of the Individual’s Political Participation

according to Thomas Hobbes. Some Remarks ... 347 M^ARCIN S^KALNY, Nieskoñczony Wszechœwiat w filozofii Giordana Bruna – Infinite Universe

in the Philosophy of Giordano Bruno ... 359 A^NDRZEJ S^TOIÑSKI, Wybrane w¹tki krytyki utylitaryzmu – Selected Topics of Criticism

of Utilitarianism ... 369 W^ALENTYN N. W^ANDYSZEW, Ñîâðåìåííàÿ ïîëèòè÷åñêàÿ ðèòîðèêà: èãíîðèðîâàíèå

ñìûñëîâ êàê ñòðåìëåíèå âëàñòâîâàòü – Contemporary Political Rhetoric:

Ignoring the Meanings as the Desire to Dominate – Wspó³czesna retoryka polityczna:

ignorowanie znaczenia jako pragnienie dominacji ... 385 M^AGDALENA M^ONIKA U^ZAREWICZ, Liberalizm i jego odczarowywanie, czyli o postulatach

liberalizmu socjalnego – Liberalism and Its Breaking the Spell, Namely about

the Postulates of Social Liberalism... 397 K^ATARZYNA O^SSOWSKA, Logiczne podstawy etyki – metaetyka Tadeusza Cze¿owskiego

– Logical Foundations of Ethics – Metaethics of Tadeusz Cze¿owski ... 409 M^ALWINA R^OLKA, Mity nowoczesnego wychowania w cieniu kryzysu myœli oœwiecenia.

Rousseau a Nietzsche – Myths of Modern Upbringing in the Shadow of Enlightenment Thought. Rousseau and Nietzsche ... 425 M^ICHA£ KRUSZELNICKI, Znaczenie psychologii g³êbi Carla G. Junga dla filozofii wychowania

i praktyki pedagogicznej – The Meaning of Carl G. Jung’s Debth Psychology

for Philosophy of Education and Pedagogical Practice ... 443 S^TÉPHANE A^YMARD, Les personnes âgées dépendantes: des personnes fragiles ou vulnérables?

– Dependent Elderly People: Fragile or Vulnerable? – Osoby starsze na utrzymaniu innych:

delikatne czy bezbronne? ... 463 K^RZYSZTOF S^OBCZAK, O rozumieniu œmierci w antyku greckim i rzymskim

– About the Meaning of Death in Greek and Roman Antiquity ... 479 M^A£GORZATA CHUDZIKOWSKA-W^O£OSZYN, Hierofanie wczesnoœredniowiecznego mikrokosmosu.

Rozwa¿ania na kanwie rozdzia³u „De vermibus” z summy Rabana Maura (ok. 780–856)

– Hierofanies of the Early Middle Ages Microcosm. Discourse Based on a Summa

about Worms of Rabanus Maurus (780–856) ... 503 M^AGDALENA H^O£Y-£^UCZAJ, „Istotna to¿samoœæ physis i techne” – Heidegger i problem

artefaktu w ekofilozofii – “Peculiar Sameness of Physis and Techne” – Heidegger

and the Problem of Artifact in Eco-Philosophy ... 515 W^IES£AWA G^ADOMSKA, Humanizacja postindustrialnej przestrzeni miejskiej – przyk³ad

nowojorskiego parku High Line jako udanej rewitalizacji dawnej linii kolejowej

– Humanisation of Post-Industrial Urban Space – The Example of New York

High Line Park as Successful Revitalisation of Former Railway Line ... 535

M^ACIEJ £OKUCIJEWSKI, Ewolucja gatunku ludzkiego w myœli Edwarda Abramowskiego i Henryka Bergsona – Edward Abramowski and Henri Bergson’s Thoughts

on the Evolution of the Human Species ...547 Varia

J^ADWIGA M^IZIÑSKA, Chamstwo jako objaw wyczerpania kultury ... 563 A^NDRZEJ K^UCNER, VII Festiwal Filozofii „Filozofia i muzyka” Olsztyn 4–5 wrzeœnia 2014 ... 573

£^UKASZ K^AMIÑSKI, Kino i filozofia. 5. Filozofia filmowo Olsztyn, 24–25 wrzeœnia 2014 ... 577 Recenzje i omówienia

K^RZYSZTOF M^ATUSZEWSKI, Egzoteryczna dekonstrukcja (Ma³gorzata Kwietniewska, Res. Studium transformacji pojêcia rzeczy od Hegla do dekonstrukcji; Ma³gorzata Kwietniewska,

Jean-Luc Nancy. Dekonstrukcja wobec tradycji; B³a¿ej Baszczak, Dotykanie egzystencji. Jean- Luc Nancy’ego filozofia dekonstrukcji) ... 583 Z^DZIS£AW K^UNICKI, Heidegger wobec œmierci (Cristian Ciocan, Heidegger et le problème

de la mort. Existentialité, authenticité, temporalité) ... 613 J^ACEK S^OBOTA, Fasada i matrioszka (Frans de Waal, Ma³py i filozofowie) ... 617 M^ARTA S^ZYMAÑSKA-L^EWOSZEWSKA, Nowa interpretacja wybranych pism George’a Berkeleya

(Daniel E. Flage, Berkeley) ... 621 K^ATARZYNA O^SSOWSKA, W obronie absolutnoœci prawdy (Jacek Moroz, Dyskusja z relatywizmem

prawdy w Szkole Lwowsko-Warszawskiej)... 627

£^UKASZ K^AMIÑSKI, O twórczoœci cesarza kina japoñskiego w 100. rocznicê urodzin (Akira Kurosawa – twórca japoñski, twórca œwiatowy,

pod red. Wioletty Laskowskiej-Smoczyñskiej i Piotra Kletowskiego) ... 635

S³owo wstêpne

Od zera do dwudziestego numeru

Idea stworzenia naukowego pisma humanistycznego w olsztyñskiej Akade- mii Rolniczo-Technicznej pojawi³a siê w œrodowisku pracowników Instytutu Nauk Spo³eczno-Politycznych ju¿ w latach osiemdziesi¹tych ubieg³ego wieku.

Nasze propozycje wydawnicze i programowe nie zosta³y jednak wtedy zaakcep- towane ani przez kierownictwo akademii, ani przez ówczesny Komitet Redak- cyjny uczelni, uznano bowiem, ¿e w szkole wy¿szej o profilu przyrodniczo-tech- nicznym nie potrzeba pisma publikuj¹cego teksty filozoficzne czy socjologiczne.

Dano nam jednak mo¿liwoœæ drukowania wyników badañ w serii „Ekonomia”

ówczesnych „Zeszytów Naukowych ART” oraz uczelnianym „Biuletynie Nauko- wym”. Dopiero w roku 1994, dziêki ¿yczliwoœci i poparciu ówczesnego redak- tora naczelnego „Biuletynu Naukowego”, prof. Stefana Tarczyñskiego, uda³o mi siê uzyskaæ zgodê na wydanie „próbnego” humanistycznego zeszytu „Biulety- nu...” nr 2 (14) pod wybranym z wielu proponowanych wariantów tytu³em „Hu- manistyka i Przyrodoznawstwo”. Teksty zamieszczone w tym numerze otrzyma-

³y pozytywne recenzje zewnêtrzne znanych i cenionych w kraju profesorów, jak te¿ zyska³y uznanie w humanistycznych œrodowiskach Olsztyna i wœród pracow- ników kortowskiej uczelni. Miêdzy innymi dziêki temu mogliœmy ju¿ wydawaæ pismo pod w³asnym tytu³em i w oryginalnej szacie graficznej, poczynaj¹c od pierwszego numeru w 1995 roku.

We wstêpie do pierwszego numeru „Humanistyki i Przyrodoznawstwa” pisa-

³em: „Dzisiaj – w epoce atomizacji nauki, rozbicia jej na wiele specjalistycznych dyscyplin – coraz silniej uœwiadamiamy sobie potrzebê syntezy wiedzy i m¹dro-

œci, potrzebê zrozumienia œwiata jako ca³oœci. W szczególnoœci zaœ konieczne staje siê zburzenie muru, który wyrós³ miêdzy humanistyk¹ a przyrodoznaw- stwem, muru bêd¹cego przeszkod¹ dla postêpu [...] w sferze badañ wzajemnych oddzia³ywañ i uwarunkowañ miêdzy kultur¹ i natur¹. [...] Jeœli nauki przyrodni- cze maj¹ na celu wyjaœnianie przyrody, to dyscypliny humanistyczne zmierzaj¹ do jej zrozumienia i usensowienia, ukazuj¹c j¹ w kontekœcie ca³okszta³tu egzy- stencjalnego doœwiadczenia jednostki i spo³eczeñstwa. Dla lepszego zrozumienia

œwiata potrzebne s¹ wiêc ró¿ne spojrzenia, zintegrowane wspólnymi ideami i wartoœciami”. Deklarowa³em równie¿, i¿ w roczniku „bêd¹ publikowane prace z dyscyplin humanistycznych oraz szeroko rozumianego przyrodoznawstwa, pre- ferowane bêd¹ zaœ te, które w³¹czaj¹c siê w nurt wspó³czesnego myœlenia interdy- scyplinarnego, podejmowaæ bêd¹ problemy z pogranicza ró¿nych dziedzin i spe- cjalnoœci naukowych (przyrodniczych i spo³ecznych), ukazywaæ ich zwi¹zki i wspó³zale¿noœci, a tak¿e aksjologiczne i filozoficzne uwik³ania badañ naukowych”.

Dziœ, patrz¹c z perspektywy minionych dwudziestu lat, z satysfakcj¹ mogê stwierdziæ, i¿ za³o¿enia te – nadal aktualne – by³y konsekwentnie realizowane przez ca³y okres wydawania pisma. Z wielk¹ radoœci¹ i zadowoleniem chcia³bym te¿ podkreœliæ fakt, ¿e przy sta³ej trosce o wysoki poziom merytoryczny publi- kowanych prac wzrasta³o znaczenie i oddzia³ywanie „Humanistyki i Przyrodo- znawstwa” nie tylko w œrodowisku olsztyñskim, ale równie¿ w wielu krajowych

œrodowiskach naukowych. I choæ zmienia³ siê sk³ad Komitetu Redakcyjnego, to linia programowa by³a konsekwentnie realizowana i wzbogacana o nowe w¹tki zwi¹zane z burzliwymi przemianami zachodz¹cymi dziœ w nauce i filozofii. Je- stem przekonany, ¿e dziêki sta³emu rozszerzaniu grona licz¹cych siê w ¿yciu naukowym krajowych i zagranicznych autorów, zwiêkszaniu liczby artyku³ów pisanych w jêzykach kongresowych oraz dba³oœci o dobór poznawczo wa¿kich, dobrze napisanych i ciekawych tekstów ranga i wp³ywy pisma bêd¹ stale ros³y.

W dwudziestolecie istnienia ¿yczê Komitetowi Redakcyjnemu dop³ywu jesz- cze lepszych tekstów, wielu cytowañ w krajowych i zagranicznych publikacjach naukowych oraz coraz wy¿szej pozycji w rankingach, zaœ „Humanistyce i Przy- rodoznawstwu” kolejnych jubileuszy trzydziesto-, czterdziesto- i wiêcej lecia.

Zbigniew Hull Redaktor naukowy w latach 1994–2005

* * *

Kiedy w 2006 r. objê³am funkcjê Przewodnicz¹cej Komitetu Redakcyjnego

„Humanistyki i Przyrodoznawstwa”, sytuacja czasopism naukowych wydawa- nych w Polsce wydawa³a siê stabilna i nienaruszalna. Dotychczasowy system nie w pe³ni jednak odpowiada³ wymogom „nowych czasów”. Powoli zaczê³y poja- wiaæ siê dyrektywy maj¹ce na celu nie tyle usprawnienie procesu wydawnicze- go, ile przede wszystkim dopasowanie wymogów zwi¹zanych z redagowaniem i recenzowaniem do standardów obowi¹zuj¹cych w innych krajach. Wprowadzi- liœmy wszystkie wymagane nowymi przepisami zmiany, chocia¿ sensu niektórych nie mogliœmy poj¹æ. Nowe zasady nie przeszkodzi³y jednak w utrzymaniu linii programowej czasopisma. Uda³o siê nam, mimo sugestii p³yn¹cych z ró¿nych

stron, utrzymaæ tytu³, a tak¿e organicznie z tytu³em zwi¹zane przekonanie, ¿e humanistyka, a w szczególnoœci filozofia i przyrodoznawstwo to dyscypliny, któ- re maj¹ sobie wzajemnie wiele do zaoferowania, ¿e idea „trzeciej drogi”, cho- cia¿ nadal ma³o popularna, warta jest propagowania.

Chcia³am podziêkowaæ panu dr. hab. Andrzejowi Kucnerowi, pe³ni¹cemu za mojej kadencji funkcjê sekretarza redakcji, za zaanga¿owanie oraz sprawne i nie- zwykle skrupulatne wywi¹zywanie siê z obowi¹zków; prof. Krzysztofowi Ko-

œciuszko za bezinteresown¹ pomoc w nawi¹zywaniu kontaktów z autorami z za- granicy; pani red. El¿biecie Pietraszkiewicz za benedyktyñsk¹ pracê w³o¿on¹ w jêzykowe redagowanie tekstów. Szczególne podziêkowania kierujê do autorów prac publikowanych za ³amach „Humanistyki i Przyrodoznawstwa”. To dziêki Wa- szemu zbiorowemu wysi³kowi intelektualnemu czasopismo mog³o siê rozwijaæ, zyskuj¹c coraz wy¿szy naukowy status.

Panu dr. hab. Andrzejowi Kucnerowi, obecnemu redaktorowi naczelnemu,

¿yczê dalszych sukcesów w upowszechnianiu idei przewodniej pisma.

Ewa Starzyñska-Koœciuszko Redaktor naczelna w latach 2006–2013

* * *

Wydanie jubileuszowego numeru czasopisma „Humanistyka i Przyrodoznaw- stwo” sk³ania do podsumowañ i planów. W dotychczasowej ponaddwudziesto- letniej historii nasz periodyk (w roku 1994 ukaza³ siê numer „zerowy”) pe³ni³ wiele funkcji: pocz¹tkowo integrowa³ stopniowo rozwijaj¹ce siê olsztyñskie œro- dowisko filozoficzne, stanowi³ forum wypowiedzi reprezentantów humanistyki i nauk spo³ecznych obu ówczesnych olsztyñskich uczelni wy¿szych (Akademii Rolniczo-Technicznej oraz Wy¿szej Szko³y Pedagogicznej), sprzyja³ rozwijaniu kontaktów i wspó³pracy z polskimi i zagranicznymi uniwersytetami oraz stowa- rzyszeniami naukowymi, m.in. Polskim Towarzystwem Filozoficznym. Z czasem zyskiwa³ na znaczeniu – na jego ³amach coraz chêtniej publikowali swoje arty- ku³y znani polscy filozofowie, metodolodzy, logicy, a tak¿e reprezentanci nauk eksperymentalnych. Stopniowo wœród autorów pojawiali siê przedstawiciele za- granicznych oœrodków naukowych.

Kolejne tomy „Humanistyki i Przyrodoznawstwa” ukazywa³y siê w trakcie intensywnych przemian lokalnego œrodowiska akademickiego – powo³ania Uni- wersytetu Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie w 1999 roku, powstania Instytutu Filozofii w 2001 roku i rozpoczêcia kszta³cenia filozoficznego na samodzielnym kierunku studiów. Warto przy tej okazji podkreœliæ, i¿ wœród autorów jubileuszo- wego numeru znaleŸli siê nie tylko obecni pracownicy Instytutu Filozofii, ale rów-

nie¿ absolwenci kierunku filozofia, a jednoczeœnie s³uchacze studiów doktoranc- kich prowadz¹cy w³asne badania naukowe i przygotowuj¹cy w³asne dysertacje.

Redakcja czasopisma jest otwarta na wspó³pracê z najm³odszym pokoleniem pol- skich i zagranicznych filozofów, a jednoczeœnie pragnie nadal utrzymywaæ do- bre kontakty z uznanymi reprezentantami polskiego i zagranicznego œrodowiska filozoficznego.

„Humanistyka i Przyrodoznawstwo” zdo³a³a osi¹gn¹æ dobr¹ pozycjê wœród polskich czasopism naukowych o profilu filozoficznym. W ostatnich latach podle- ga³a kilku ocenom Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wy¿szego oraz Indeksu Co- pernicus. Uzyskiwa³a dobre wyniki. Od 2006 roku czasopismo ukazuje siê w dwóch wersjach: tradycyjnej oraz elektronicznej, dostêpnej on-line z w³asnej strony internetowej: http://uwm.edu.pl/hip.

Aktualna sytuacja humanistyki stawia przed œrodowiskiem filozoficznym szczególne wyzwania. Liczebny regres studentów na polskich uczelniach, male- j¹ce zainteresowanie studiami na wiêkszoœci kierunków humanistycznych zbiega- j¹ siê ze stale rosn¹cym poziomem wymagañ i wyników badañ naukowych. To ostatnie zjawisko daje siê odczuæ w wieloœci oraz jakoœci nadsy³anych publikacji.

Ukazuj¹ce siê w ostatnich latach numery czasopisma zawieraj¹ po kilkadziesi¹t artyku³ów publikowanych w wyniku wyboru najlepszych po wnikliwej selekcji i recenzjach.

* * *

Jubileuszowy 20. numer czasopisma pragniemy poœwiêciæ pamiêci Profesora Witolda Tulibackiego – filozofa, etyka, poety, literata, jednego ze wspó³twórców naszego periodyku, wspó³organizatora olsztyñskiego oddzia³u Polskiego Towa- rzystwa Filozoficznego oraz wspó³twórcy Instytutu Filozofii.

Redakcja

ARTYKU£Y

Articles

S t r e s z c z e n i e

W artykule rekonstruujê podstawowe zrêby tzw. prze¿ywaniowej koncepcji œwiadomoœci, której wspó³twórcami byli m.in. Roman Ingar- den, Antoni B. Stêpieñ, Karol Wojty³a i Woj- ciech Chudy. Niektóre istotne elementy tej kon- cepcji zawieraj¹ siê równie¿ w pogl¹dach Arystotelesa, Tomasza z Akwinu, Kartezjusza, Kanta, Brentano, Husserla i Bergsona. Wed³ug koncepcji prze¿ywaniowej, zwanej tak¿e reflek- sywn¹ (w odró¿nieniu m.in. od refleksyjnej), g³ówn¹ cech¹ œwiadomoœci jest jej zdolnoœæ do samoujawniania siê sobie – zdolnoœæ do samo- przenikania, samoprzezroczystoœci lub – jak po- wie G. Ryle – fosforoscencji. Dziêki niej prze-

¿ycia œwiadome kieruj¹ siê nie tylko w stronê przedmiotów wobec nich transcendentnych, ale

Józef Dêbowski

Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski Warmia and Mazury University

w Olsztynie in Olsztyn

O NATURZE ŒWIADOMOŒCI.

SAMOŒWIADOMOŒÆ – JEJ G£ÓWNE ODMIANY I FUNKCJE

On Nature of Consciousness.

Self-Consciousness – Its Main Kinds and Functions

S ³ o w a k l u c z o w e: œwiadomoœæ, samoœwia- domoœæ, prze¿ywanie (Durchleben), refleksja, refleksywnoœæ, samoœwiadomoœæ nierefleksyjna, intencjonalnoœæ, druga intencjonalnoœæ, samo- zwrotnoœæ œwiadomoœci, Edmund Husserl, Ro- man Ingarden, Antoni B. Stêpieñ, Karol Wojty-

³a, Wojciech Chudy.

K e y w o r d s: Consciousness, self-conscio- usness, experiencing (Durchleben), reflection, reflectiveness, non-reflective self-consciousness, intentionality, second intentionality, selfreflexivi- ty of consciousness, Edmund Husserl, Roman Ingarden, Antoni B. Stêpieñ, Karol Wojty³a, Wojciech Chudy.

A b s t r a c t

In the article the most basic principles of so called consciousness theory based on expe- riencing, which was coined by such scientists like Roman Ingarden, Antoni B. Stêpieñ, Karol Wojty³a and Wojciech Chudy. Some crucial ele- ments of this concept refer to thoughts of Ari- stotle, Thomas Aquinas, Descartes, Kant, Bren- tano, Husserl and Bergson. In accordance with experiencing concept, known also as reflexive (in conparison to reflective), the main feature of consciousness is its ability to selfrevealing itself

– ability to selftranscending itself, self-transpa- rency, or – according to G. Ryle – phosphoren- cy. Thanks to this ability conscious experiences are focused not only on objects trascendental towards them, but also on the experiences

I. Wprowadzenie

Za najbardziej pryncypialnego krytyka samoobserwacji i ró¿nych innych od- mian samoœwiadomoœci z regu³y, najczêœciej i ca³kiem zas³u¿enie uchodzi Au- gust Comte (1798–1857). Takim go postrzega³ na przyk³ad Franz Brentano (1838–1917)¹. Comte uwa¿a³ bowiem, co Brentano szeroko i skrupulatnie udo- kumentowa³, ¿e „wewnêtrzne ogl¹danie umys³u przez niego samego jest czyst¹ iluzj¹” i z tego powodu za równie „iluzyjn¹” uznawaæ nale¿y psychologiê – tj.

klasyczn¹ psychologiê introspekcyjn¹². W kwestii samoœwiadomoœci, a œciœlej:

samoobserwacji, Comte pisa³ zaœ co nastêpuje:

Gdy jednak chodzi o obserwacjê w³asnych fenomenów intelektualnych w trakcie ich przebie- gu, jest to jawn¹ niemo¿liwoœci¹. Myœl¹ce indywiduum nie mo¿e rozszczepiæ siê na dwie czê-

œci, z których jedna rozmyœla, podczas gdy druga obserwuje j¹ przy rozmyœlaniu. Obserwuj¹- cy organ i obserwowany przedmiot s¹ w tym wypadku identyczne, jak¿e by zatem mog³o dojœæ do obserwacji? Ta rzekoma metoda psychologiczna jest wiêc ju¿ z samej swej zasady nie do zastosowania. I do jakich to zupe³nie sprzecznych sposobów postêpowania musia³aby ona pro- wadziæ! Z jednej strony, kaza³aby nam w miarê mo¿liwoœci odgradzaæ siê od wszelkiego spo- strze¿enia zewnêtrznego, a zw³aszcza wyrzekaæ siê wszelkiej pracy intelektualnej; co bowiem sta³oby siê z wewnêtrzn¹ obserwacj¹, gdybyœmy siê zajêli pewnym choæby najprostszym za- te¿ w stronê samych siebie. W zwi¹zku z tym,

w œlad za Husserlem, mo¿na mówiæ o „drugiej intencjonalnoœci” strumienia œwiadomoœci oraz o wielu ró¿nych odmianach samoœwiadomoœci (refleksyjnej i nierefleksyjnej). Spoœród ró¿nych odmian samoœwiadomoœci specjalnego znacze- nia nabieraj¹ jednak te, które maj¹ charakter zdecydowanie nieprzedmiotowy, nietematyczny, nieaktowy i nierefleksyjny, jak np. Husserlow- ska œwiadomoœæ retencjonalno-protencjonalna, Ingardenowskie prze¿ywanie (Durchleben, w opozycji do Erleben) czy, wczeœniej, reflek- sja in actu exercito u œw. Tomasza i scholasty- ków, ego cogito u Descartesa, apercepcja trans- cendentalna u Kanta, intellektuelle Anschauung u Fichtego, inneres Bewusstsein u Brentana i intuicja u Bergsona. Wydaje siê, ¿e zdolnoœæ

œwiadomoœci do samoprzenikania i samoujaw- niania siê sobie stanowi jedn¹ z najbardziej klu- czowych jej cech, a jednoczeœnie jej cechê naj- bardziej specyficzn¹ i dystynktywn¹.

themselves. Consequently, in accordance with E. Husserl, it is crucial to mention the fact that there is so called “second intentionality” of stre- am of consciousness and many other kinds of self-consciousness (reflexive and non-reflexi- ve). Among various kinds of self-consciousness the ones that are non-objective, non-thematic, non-active and non-reflexive are the most di- stinctive. Among them there are, for instance, Husserl’s retentional and protentional conscio- usness, Ingarden’s experiencing (Durchleben, in comparison to Erleben) or earlier Thomas Aqu- inas’s and other scholars reflection in actu exer- cito, René Descartes’s ego cogito, Kant’s trans- cendental apperception, Fichte’s intellectuelle Anschauung, F. Brentan’s inneres Bewusstsein and Bergson’s intuition. It seems that the abili- ty of selfconscioussness to selfreveal itself and to selftranscend is one of the key features of selfconsciousness. It is also its most specific and distinctive feature.

1 Por. F. Brentano, Psychologia z empirycznego punktu widzenia, t³um. W. Galewicz, Wy- dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 46–52.

2 Por. A. Comte, Course de Philosophie Positive, wyd. II, Paris 1864, t. I, s. 30 i nast.

daniem matematycznym? Z drugiej strony, gdybyœmy dziêki takim œrodkom wprawili siê wresz- cie w stan ca³kowitego snu intelektualnego, to jak mamy zajmowaæ siê obserwowaniem czyn- noœci maj¹cych miejsce w umyœle, kiedy nic siê ju¿ w nim nie dzieje? Nasi potomni z pewno-

œci¹ dobrze siê kiedyœ uœmiej¹ z tego rodzaju pomys³u!³

Na trudnoœci zwi¹zane z samoobserwacj¹ – tak¿e te, o których pisa³ Comte

– zwracano uwagê wielokrotnie: zarówno przed powstaniem pierwszego pozy- tywizmu, jak i po jego powstaniu. Doœæ wskazaæ w tym kontekœcie Immanuela Kanta (1724–1804), Johna Stuarta Milla (1806–1873) czy Williama Jamesa (1842–1910). Jest przy tym mocno problematyczne, czy po to, aby trudnoœci te usun¹æ, wystarczy dokonaæ rozró¿nienia na „wewnêtrzn¹ obserwacjê” (samoob- serwacjê) oraz „wewnêtrzne spostrzeganie w³asnych fenomenów intelektual- nych” (samoœwiadomoœæ). Tyle proponowa³ Franz Brentano⁴. I dok³adnie tyle proponowa³a tak¿e póŸniejsza psychologia introspekcyjna⁵. Oczywiœcie, wymie- nione trudnoœci nie umykaj¹ uwadze wspó³czesnych badaczy ludzkiego umys³u i ludzkiej œwiadomoœci, tak¿e tych, którzy s³usznie uchodz¹ dzisiaj za wspó³twór- ców i najbardziej miarodajnych przedstawicieli wspó³czesnych neuronauk (neuro- science). To m.in. w zwi¹zku z tymi trudnoœciami jeden z najwybitniejszych obecnie neurobiologów napisze o tzw. paradoksie Jamesa, a w celu jego rozwi¹- zania zaproponuje podwojenie ludzkiej jaŸni⁶. Inni jego koledzy po fachu pójd¹ jeszcze dalej i zaproponuj¹ jej zwielokrotnienie – a¿ po ca³e stado cudownie roz- mno¿onych, rozbieganych humunculusów (D. Dennett)⁷.

3 Cytat, w przek³adzie W. Galewicza, zaczerpniêty z: F. Brentano, op. cit., s. 47. Jednak, co trzeba zauwa¿yæ, koronnym argumentem Comte’a przeciw mo¿liwoœci samoobserwacji by³ brak wyspecjalizowanego organu (narz¹du), z którego pomoc¹ mo¿na by ogl¹daæ w³asne fenomeny psychiczne.

4 Por. F. Brentano, op. cit., s. 48–49.

5 Ma siê rozumieæ, brak odpowiednich rozró¿nieñ terminologicznych (np. pomiêdzy „sa- moobserwacj¹”, „samowiedz¹”, „samopoznaniem” i „samoœwiadomoœci¹”) ³atwo mo¿e dopro- wadziæ do sporego zamieszania i wielu niepotrzebnych b³êdów. Dla rozstrzygniêæ w kwestii na- tury œwiadomoœci albo jej istoty, mimo wszystko, maj¹ one jednak znaczenie drugorzêdne.

6 W. James, charakteryzuj¹c ludzk¹ œwiadomoœæ, wyra¿a³ zdziwienie faktem, i¿ obecne w potoku prze¿yæ ludzkie „ja” jest, z jednej strony, zmienne, dynamiczne i nieuchwytne (jak same te prze¿ycia), z drugiej zaœ stale obecne i nieprzerwanie to samo. Dzisiaj, z uwagi na prze- ciwstawnoœæ tych charakterystyk, przywyk³o siê mówiæ o tzw. paradoksie Jamesa. Niektórych fi- lozoficznie nastrojonych neurobiologów, jak np. A. R. Damasio, trudnoœæ ta upowa¿nia do wy- odrêbnienia w obrêbie ludzkiej osoby, jako dwu ca³kiem odrêbnych bytów, „Ja rdzennego” i „Ja autobiograficznego”. Por. A.R. Damasio, Tajemnica œwiadomoœci. Jak cia³o i emocje wspó³two- rz¹ œwiadomoœæ, t³um. M. Karpiñski, Dom Wydawniczy REBIS, Poznañ 2000, s. 233–234. Jak siê zdaje, w istotnym zwi¹zku z tymi rozró¿nieniami (i tymi trudnoœciami) pozostaje te¿ zapew- ne rozgraniczenie Ingardena (inspirowane jednak przez Husserla, co Ingarden wyraŸnie zazna- cza) na „¿ywe” i „martwe” Ja. Por. R. Ingarden, O niebezpieczeñstwie „petitionis principii”

w teorii poznania, (w:) idem, U podstaw teorii poznania. Czêœæ pierwsza, PWN, Warszawa 1971, s. 371–372.

7 Poœród wspó³czesnych neurofilozofów Daniel Dennett jest tym, który – z pozycji skraj- nie naturalistycznych – zdecydowanie kwestionuje ci¹g³oœæ (i tym samym jednoœæ) ludzkiej

Tymczasem, jak uwa¿am, za wskazanymi wy¿ej trudnoœciami, a tak¿e mniej lub bardziej (nie)fortunnymi propozycjami ich przezwyciê¿enia kryje siê nie tyle brak stosownych terminologicznych rozgraniczeñ, ile brak zrozumienia dla isto- ty œwiadomoœci (jej natury i jej osobliwoœci), a wiêc pewna nieadekwatna jej koncepcja⁸. Jak wiadomo, wspó³czeœnie mamy wiele koncepcji œwiadomoœci

– koncepcji mocno zró¿nicowanych, zró¿nicowanych wielostronnie, zró¿nicowa- nych merytorycznie, metodologicznie i filozoficznie. Jeszcze kilkanaœcie lat temu, gdy chodzi o g³ówne filozoficzne koncepcje œwiadomoœci, naliczy³em ich zaledwie dziesiêæ⁹. Dzisiaj – bior¹c pod uwagê badania nad sztuczn¹ inteligen- cj¹ (Artifical Intelligens), ró¿ne odmiany komputacjonizmu oraz niebywale dy- namiczny rozwój nauk kognitywnych (cognitive science) i, zw³aszcza, kognityw- nych neuronauk (cognitive neuroscience) – ich liczbê prawdopodobnie nale¿a³oby podwoiæ¹⁰.

Naturalnie, jak dobrze wiadomo, razem iloϾ nie zawsze przechodzi w jakoϾ.

To jedno. Po wtóre zaœ, jak s¹dzê, autorom niemal wszystkich tych koncepcji (in- formacyjnie niezwykle bogatych, a przy tym czêsto bardzo pomys³owych) ci¹gle i nieodmiennie zdaje siê coœ umykaæ – coœ, co na szczêœcie nie umknê³o twórcom niektórych innych i przy tym zdecydowanie starszych koncepcji œwiadomoœci.

Mam tu na myœli w szczególnoœci tzw. p r z e ¿ y w a n i o w ¹ albo, jak kto woli, r e f l e k s y w n ¹ koncepcjê œwiadomoœci. Jej korzenie siêgaj¹ daleko w prze- sz³oœæ, byæ mo¿e nawet czasów antycznych (Arystoteles), ale swoje najpe³niej- sze, jak dot¹d, rozwiniêcie koncepcja ta znalaz³a na gruncie fenomenologii. Tu- taj jednak nie zamierzam jej w sposób systematyczny rekonstruowaæ. W œlad za wybranymi przedstawicielami koncepcji prze¿ywaniowej (refleksywnej, w opo- zycji do refleksyjnej) chcia³em siê ograniczyæ jedynie do wskazania na pewien

œwiadomoœci. Kwestionuje te¿ istnienie qualiów i mo¿liwoœæ pierwszoosobowego do nich do- stêpu. Z perspektywy naturalizmu Denneta nie maj¹ tak¿e sensu poszukiwania neurologicznego pod³o¿a dla ludzkiej jaŸni albo ludzkiej osoby. Wszystko to Dennett uznaje za szkodliwe filozo- ficzne fikcje i zarazem realne „przeszkody na drodze do nauki o œwiadomoœci”. Jak twierdzi, gdyby np. przystaæ na istnienie jakiegoœ (mózgowego albo umys³owego) humunculusa, to po to, by wyjaœniæ ca³e bogactwo aktywnoœci œwiadomej cz³owieka, trzeba by powo³aæ do ¿ycia ca³e stado (wielomilionowe hordy) takich humunculusów. Por. D. Dennett, S³odkie sny. Filozoficzne przeszkody na drodze do nauki o œwiadomoœci, t³um. M. Mi³kowski, Prószyñski i S-ka, Warsza- wa 2007.

8 Zdaniem Brentano, za zasadniczo nietrafn¹ argumentacj¹ Comte’a przeciw mo¿liwoœci samoobserwacji kryje siê pomylenie obserwacji ze spostrzeganiem, w szczególnoœci: „obserwa- cji wewnêtrznej” z „wewnêtrznym spostrzeganiem”. Por. F. Brentano, op. cit., s. 47–48.

9 Por. J. Dêbowski, Œwiadomoœæ. Poznanie. Naocznoœæ poznania, Wyd. UMCS, Lublin 2001, s. 18–44.

10 W sprawie przegl¹du najnowszych koncepcji œwiadomoœci por. J. Bremer, Jak to jest byæ œwiadomym?, IFiS PAN, Warszawa 2005. W tej samej sprawie por. idem, Osoba – fikcja czy rzeczywistoœæ? To¿samoœæ i jednoœæ Ja w œwietle badañ neurologicznych, Aureus, Kraków 2008, zw³. s. 305–455.

istotny (i zarazem bardzo znamienny) rys ka¿dej rozwiniêtej œwiadomoœci, mia- nowicie: jej zdolnoœæ do specyficznego s a m o o d n i e s i e n i a i s a m o- u j a w n i a n i a, jej szczególn¹ s a m o z w r o t n o œ æ, jej tak zwan¹ (przez Hus- serla) d r u g ¹ intencjonalnoœæ.

II. Prze¿ywaniowa koncepcja œwiadomoœci

1. Jak byæ mo¿e wiadomo, za czo³owego przedstawiciela i wspó³twórcê prze-

¿ywaniowej koncepcji œwiadomoœci uchodzi Roman Ingarden (1893–1970). Na- tomiast swoj¹ nazwê bierze ona od zaproponowanego przez Ingardena terminu

„prze¿ywanie” (das Durchleben). Jest to termin centralny w tej koncepcji – ter- min, z którego pomoc¹ Ingarden usi³owa³ opisaæ tê specyficzn¹ cechê œwiado- moœci, jak¹ jest jej zdolnoœæ do samoujawniania siê sobie, czyli jej szczególne- go rodzaju s a m o p r z e z r o c z y s t o œ æ.

W przeciwieñstwie do wszelkiego bytu nieœwiadomego – na przyk³ad materialnego – który z istoty odznacza siê tym, ¿e jest dla s i e b i e „niemym” i „œlepym” d l a s i e b i e bytem, œwia- domoœæ jest nie tylko w tym sensie „otwarta” – aby siê tak wyraziæ wraz z H. Conrad-Martius

– ¿e mo¿e domniemywaæ i uchwytywaæ inne przedmioty, ró¿ne od odpowiedniej œwiadomo-

œci; ale jest ona bytem, który dla s i e b i e s a m e g o istnieje i w swym czystym istnieniu po- siada pewna „wiedzê” o sobie samym. Stanowi j¹ to, ¿e wie o sobie samej. „Doznaj¹c” (er- lebt) innych przedmiotów, resp. maj¹c je „dane”, siebie sam¹ p r z e ¿ y w a (durchlebt) i nie jest niczym innym, jak p r z e ¿ y w a n i e m s i e b i e s a m e j. Mo¿na j¹ porównaæ do samo- prze¿arzaj¹cego siê ¿elaza, gdyby tylko mo¿na by³o abstrahowaæ zarówno od materialnoœci, jak i od rozci¹g³oœci ¿elaza i zwróciæ uwagê wy³¹cznie na przenikaj¹ce je ¿arzenie siê. Ale to porównanie nie zdo³a oddaæ adekwatnie w³aœciwego momentu konstytutywnego œwiadomoœci.

Nie jest ona bowiem jakimœ przenikaniem samej siebie, lecz takim przenikaniem siebie samej, w którym zarówno to, co przenika, jak i to, co przenikane, posiada tê sam¹ identyczn¹ istotê i stanowi j e d n o identyczne i n d y w i d u u m. Tê istotê mo¿emy jedynie nazwaæ s³owem

„b y c i e œ w i a d o m y m”, ale wcale nie mo¿emy jej oddaæ adekwatnie za pomoc¹ jakichkol- wiek porównañ wziêtych ze sfery tego, co nieœwiadome.¹¹

2. W tym miejscu, bior¹c pod uwagê eliptycznoœæ zacytowanej przed chwil¹ wypowiedzi Ingardena, mo¿e pojawiæ siê pokusa, aby prze¿ywanie (Durchleben)

– tak jak zosta³o wy¿ej scharakteryzowane – spróbowaæ uto¿samiæ z pewnymi postaciami samoœwiadomoœci albo refleksji. A wtedy koncepcjê prze¿ywaniow¹ mo¿na by ewentualnie potraktowaæ jako pewien szczególny wariant np. r e f l e k- s y j n e j koncepcji œwiadomoœci. Istotnie. Pomiêdzy obydwiema koncepcjami

œwiadomoœci, prze¿ywaniow¹ i refleksyjn¹, zachodzi sporo analogii i podo- bieñstw¹². Ale pojawiaj¹ siê te¿ istotne ró¿nice i zastrze¿enia. Zdaje sobie z nich sprawê Antoni B. Stêpieñ – duchowy uczeñ Ingardena, obecnie professor eme-

11 Zob. R. Ingarden, O niebezpieczeñstwie..., s. 368–369.

12 Por. J. Dêbowski, Œwiadomoœæ..., s. 20–22 i 25–27.

ritus Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Lublinie. Oto jego ustalenia w tej sprawie.

Po pierwsze, przez s a m o œ w i a d o m o œ æ w najogólniejszym sensie A. B. Stêpieñ proponuje rozumieæ „wszelkie bezpoœrednie poznanie psychiki pod- miotu poznaj¹cego”¹³, przy czym psychikê (to, co psychiczne) zasadniczo wspó³- tworz¹ trzy g³ówne warstwy: (1) strumieñ œwiadomoœci, którego faz¹ jest aktu- alnie rozgrywaj¹ce siê prze¿ycie; (2) zespó³ wewnêtrznych si³, dyspozycji, sprawnoœci i stanów psychicznych; (3) „ja”, czyli podmiot strumienia prze¿yæ oraz wszelkich psychicznych dyspozycji i stanów.

Po wtóre, autor ten wymienia cztery nastêpuj¹ce odmiany (postaci, formy, typy) samoœwiadomoœci:

a) p r z e ¿ y w a n i e (w sensie Ingardenowskiego Durchleben, a wiêc w opo- zycji do Erleben) oraz wyraŸn¹ jego formê w postaci i n t u i c j i p r z e ¿ y w a- n i a (inaczej: reflexio in actu exercito);

b) s p o s t r z e ¿ e n i e w e w n ê t r z n e, np. spostrze¿enie w³asnego znu¿e- nia lub nastroju;

c) s p o s t r z e ¿ e n i e i m m a n e n e t n e (informuje o zachodzeniu i zawar- toœci aktualnie spe³nianych prze¿yæ, aktualnych fazach i elementach strumienia

œwiadomoœci);

d) r e t r o s p e k c j ê, czyli przypomnienie przesz³oœci w³asnej psychiki¹⁴. Po trzecie, wed³ug Stêpnia, trzy ostatnie odmiany samoœwiadomoœci – przez niektórych psychologów i filozofów czêsto okreœlane mianem introspekcji albo doœwiadczenia wewnêtrznego – mo¿na nazywaæ refleksj¹, ewentualnie samo-

œwiadomoœci¹ r e f l e k s y j n ¹. Natomiast prze¿ywanie (i jego graniczny przy- padek w postaci intuicji prze¿ywania) uwa¿a Stêpieñ za n i e r e f l e k s y j n ¹ od- mianê samoœwiadomoœci. Prze¿ywaniu i intuicji prze¿ywania przypisuje te¿

znaczenie kluczowe – zarówno poœród ró¿nych odmian samoœwiadomoœci, jak i w kontekœcie ogólnej filozoficznej koncepcji œwiadomoœci.

3. Mimo zaproponowanych przez Stêpnia rozgraniczeñ, odpowiedŸ na pyta- nie, czym jest prze¿ywanie, dalej jednak pozostaje doœæ mglista. Podobnie mgli- sta, jak i ca³a oparta na nim koncepcja œwiadomoœci. Na szczêœcie, choæ doœæ nieoczekiwanie, pewne dodatkowe œwiat³o rzuca na tê koncepcjê jeden z najbar- dziej energicznych jej oponentów, mianowicie Gilbert Ryle (1900–1976).

Ryle, sk¹din¹d wielki przeciwnik prze¿ywaniowej koncepcji œwiadomoœci (podobnie zreszt¹ jak i wszelkiego mentalizmu), zwyk³ j¹ nazywaæ f o s f o r e n- c y j n ¹. I choæ sam zasadniczo jej nie podziela³, to jednak zarazem, jak siê zdaje,

13 A.B. Stêpieñ, Rodzaje bezpoœredniego poznania, (w:) idem, Studia i szkice filozoficzne, I, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1999, s. 137.

14 Ibidem, s. 137–140.

doskonale rozumia³, na czym tu polega „fosforencyjnoœæ” œwiadomoœci, czyli jej samooœwietlanie siê. Œwiadomoœæ, pisa³ Ryle, w ¿adnym razie nie przypomina

„dziennika prze¿yæ” (co ewentualnie mo¿na by uznaæ za postulat refleksyjnej koncepcji œwiadomoœci). A to z dwóch powodów. Po pierwsze, wedle teorii fos- forencyjnej (resp. prze¿ywaniowej) „procesy umys³owe s¹ œwiadome nie w ta- kim sensie, ¿e zdajemy lub mogliœmy zdaæ z nich sprawê post mortem, ale w ta- kim, ¿e dawanie œwiadectwa o swym w³asnym istnieniu cechuje same te procesy, a nie nastêpuje dopiero po ich wygaœniêciu”¹⁵. Po wtóre, przyjmuje siê tu tak¿e,

¿e o swych aktualnych stanach i procesach umys³owych wiemy „w niedyspozy- cyjnym sensie s³owa »wiedzie櫔. Znaczy to, ¿e, choæ nie pojawia siê tu ¿aden zdwojony akt uwagi, wiedza o tym, co spostrzegam, pojawia siê dok³adnie w tym samym czasie, co wiedza o w³asnym spostrzeganiu – o tym, ¿e... i ewentualnie, jak... spostrzegam. Tyle Gilbert Ryle.

4. A co na to sami rzecznicy prze¿ywaniowej koncepcji œwiadomoœci – kon- cepcji, zwanej przez Ryle’a fosforencyjn¹? Jak ju¿ wiemy, zdaniem Ingardena sama istota œwiadomoœci – jej, by tak rzec, „œwiadomoœciowoœæ” (Bewusstheit)

– polega na p r z e ¿ y w a n i u (Durchleben) spe³nianych czynnoœci œwiadomych.

Jednak zdaæ sprawê z tego, czym jest prze¿ywanie (w sensie Ingardenowskiego Durchleben), nie jest spraw¹ prost¹. To tak¿e ju¿ wiemy. Ka¿dy jêzykowy opis chybia tutaj swego celu co najmniej w tym sensie, ¿e uprzedmiotowia, ustatycz- nia i tematyzuje – uprzedmiotowia, ustatycznia i tematyzuje coœ, co, choæ ci¹gle obecne, w sposób przedmiotowy, statyczny i tematyczny uj¹æ siê nie daje. Pod tym wzglêdem sytuacja prze¿ywania jest analogiczna do Kantowskiej a p e r- c e p c j i t r a n s c e n d e n t a l n e j – owego „Ja myœlê” (Ich „denke”), którego nigdy nie sposób dosiêgn¹æ, mimo i¿ ci¹gle obecne i ci¹gle aktywne: spostrze- gaj¹ce, wydaj¹ce s¹dy, kochaj¹ce, nienawidz¹ce etc. Prze¿ywanie, niczym Kan- towskie „Ja myœlê”, równie¿ wymyka siê wszelkim ujêciom przedmiotowym, statycznym i tematycznym. St¹d czêste odwo³ywanie siê do metaforyki, np. sa- moprze¿arzaj¹cego siê ¿elaza, stopniowego nasycania jakiejœ powierzchni pew- n¹ barw¹, mroku i œwiat³a (metafory wystêpuj¹ce m.in. u R. Ingardena), fosfore- scencji wody morskiej (G. Ryle), œwietlnego reflektora (K. R. Popper) itp.

Jak widaæ, fenomenologiczna charakterystyka prze¿ywania jest trudna, choæ pierwsze próby opisu prze¿ywania (jako szczególnej postaci samoœwiadomoœci) powsta³y stosunkowo dawno temu. Jak to udokumentowa³ Wojciech Chudy (1947–2007), ju¿ œw. Tomasz z Akwinu (1225–1274), kieruj¹c siê pewnymi wskazówkami Arystotelesa (384/3–322 p.n.e.), rozgranicza³ dwa typy refleksji, z których jeden spe³nia warunki, o jakich mówi¹ póŸniejsi rzecznicy prze¿ywa- niowej (fosforencyjnej, refleksywnej) koncepcji œwiadomoœci. Mianowicie, poza

15 Zob. G. Ryle, Czym jest umys³?, t³um. W. Marciszewski, PWN, Warszawa 1970, s. 262.

refleksj¹ przedmiotow¹, polegaj¹c¹ na „cofniêciu siê” do wczeœniej spe³nianych prze¿yæ, Akwinata dopuszcza³ te¿ „refleksjê-nachylenie” – refleksjê równolegle towarzysz¹c¹ ujêciom przedmiotowym i nierozdzielnie z nimi zwi¹zan¹. Wpraw- dzie pe³niejsza i bardziej doskona³a jest wed³ug Tomasza refleksja a k t o w a (rozwiniêta i tematyczna), ale istotne funkcje przypisa³ on równie¿ refleksji n i e- a k t o w e j. Przede wszystkim ta druga nieprzerwanie towarzyszy tej pierwszej

– i to na dwa sposoby:

Po pierwsze, bêd¹c swoist¹ samoœwiadom¹ kontrol¹ refleksji aktowej, która nie jest w stanie reflektowaæ samej siebie. Po drugie, poprzez sta³¹ œwiadomoœæ konkretu, trwanie przy istnie- j¹cym realnie, zmys³owo danym Ÿródle abstrahowania i s¹dzenia – zabezpiecza s¹d orzeczni- kowy przed popadniêciem w fikcjê i subiektywnoœæ¹⁶.

Wojciech Chudy pisa³ te¿ (a s³usznoœæ przyznawa³ mu w tym równie¿ Mie- czys³aw Albert Kr¹piec¹⁷), i¿ z refleksj¹ nieaktow¹ Akwinata wi¹za³ tak¿e inne wa¿ne funkcje: poznawcze i pozapoznawcze. Albowiem owa d w o i s t a n a t u- r a r e f l e k s j i daje siê bez trudu obserwowaæ nie tylko w sferze poznania, ale tak¿e w dzia³aniu woli (chcemy czegoœ i zarazem chcemy chcieæ tego), w sferze uczuæ wy¿szych (kochamy kogoœ i zarazem kochamy kochaæ), a nawet w sferze zmys³owoœci¹⁸.

Co ciekawe, n i e a k t o w e odmiany refleksji by³y przedmiotem uwagi rów- nie¿ wielu myœlicieli póŸnoscholastycznych, np. Franciszka de Silvestris (zm.

1521), Kajetana (zm. 1543) oraz Jana od œw. Tomasza (zm. 1644). Wiêcej, to dziêki nim szeroko upowszechni³y siê odpowiednie terminy, z których pomoc¹ usi³owano wyspecyfikowaæ tê bardzo szczególn¹ zdolnoœæ œwiadomoœci do sa- mozwrotnoœci, samoprzenikania i samoujawniania. Na przyk³ad Franciszek de Silvestris pisa³ w tym kontekœcie o cognitio concommittans, zaœ Kajetan i Jan od œw. Tomasza o refleksji in actu exercito (w przeciwieñstwie do reflexio in actu signato)¹⁹. Z kolei w filozofii dwudziestowiecznej albo po prostu nawi¹zywano do wymienionych dystynkcji póŸnoscholastycznych (czynili to m.in. J. Maritain i M.A. Kr¹piec), albo – zwykle przy ich nieznajomoœci – tworzono zupe³nie nowe. Przyk³adowo, maj¹c na uwadze w³aœnie ów nieaktowy i nieprzedmiotowy

16 Zob. W. Chudy, Refleksja a poznanie bytu. Refleksja „in actu exercito” i jej funkcja w poznaniu metafizykalnym, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1984, s. 50.

17 Zob. M.A. Kr¹piec, Realizm ludzkiego poznania, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1995, s. 532 i nast. Czytamy tam, i¿ „stwierdzenie zgodnoœci uk³adu przedstawieñ z rzeczywi- stoœci¹” jest „elementem krytycznym intelektualnego poznania, które in actu exercito kontroluje siebie” (ibidem, s. 552). Nieco wczeœniej zaœ Kr¹piec pisa³: „W ka¿dym intelektualnym pozna- niu naszych czynnoœci, zw³aszcza intelektualnych, mamy in actu exercito stwierdzenie w³asnego istnienia” (ibidem, s. 535). Znaczy to, i¿ donios³oœæ refleksji in actu exercito Kr¹piec docenia³ zarówno w perspektywie epistemologicznej (w tym aletejologicznej), jak i metafizycznej (w zwi¹zku z kluczowym znaczeniem s¹dów egzystencjalnych).

18 W. Chudy, op. cit., s. 46.

19 Ibidem, s. 67–73.

modus samoodniesienia i samoprzezroczystoœci œwiadomoœci, R. Ingarden wska- zywa³ na prze¿ywanie (Durchleben). To samo czyni dzisiaj A. B. Stêpieñ.

5. Jak siê okazuje, w kontekœcie omawianej tutaj problematyki œwiadomoœci i samoœwiadomoœci ca³kiem interesuj¹co wypadaj¹ te¿ odpowiednie definicje i terminologiczne rozró¿nienia Karola Wojty³y (1920–2005)²⁰. Wprowadzone przez Wojty³ê rozró¿nienie na refleksyjnoœæ i refleksywnoœæ (oraz, korelatywnie, na samowiedzê i samoœwiadomoœæ) niemal co do joty zdaje siê pokrywaæ z za- sadniczo dwojakim rozumieniem refleksji przez Akwinatê i póŸniejszych filozo- fów scholastycznych. Co wiêcej, jak to pokaza³ m.in. W. Chudy, r e f l e k s y w- n o œ æ w rozumieniu K. Wojty³y zarazem dok³adnie odpowiada temu, co R. Ingarden i A. B. Stêpieñ rozumiej¹ przez prze¿ywanie (Durchleben, w opozy- cji do Erleben). Nadto, podobnie jak prze¿ywanie u R. Ingardena i A. B. Stêpnia, refleksywnoœæ (a nie refleksyjnoœæ) u K. Wojty³y jest tym, co stanowi pierwsz¹, podstawow¹ i najbardziej istotn¹ w³aœciwoœæ œwiadomoœci – jej „œwiadomoœcio- woœæ”, jej k o n s t y t u t y w n ¹ naturê.

Œwiadomoœci w³aœciwy jest rys, który wypada okreœliæ jako refleksywny. [...] Refleksywnoœæ jest czymœ innym ni¿ refleksyjnoœæ [...]. Refleksyjnoœæ bowiem zak³ada intencjonalnoœæ aktów myœlenia, czyli ich zwrot ku przedmiotowi. Myœlenie staje siê refleksyjne wówczas, gdy zwra- camy siê do aktu uprzednio dokonanego, aby pe³niej uj¹æ jego przedmiotow¹ zawartoœæ, ewen- tualnie te¿ jego charakter czy strukturê. Myœlenie refleksyjne jest wa¿nym elementem w po- wstawaniu [...] tej wiedzy o sobie, jak¹ stanowi samowiedza. [...] Natomiast œwiadomoœci samej myœlenie to nie konstytuuje. K o n s t y t u t y w n y d l a n i e j j e s t u m y s ³ o w y z w r o t w s t r o n ê p o d m i o t u j a k o t a k i e g o – œ w i a d o m o œ æ j e s t r e f l e k- s y w n a, n i e r e f l e k s y j n a.²¹

Karol Wojty³a próbowa³ nastêpnie nieco bli¿ej sprecyzowaæ pojêcie reflek- sywnoœci i refleksywn¹ naturê œwiadomoœci. W pierwszej kolejnoœci zwróci³ uwagê na to, i¿ refleksywnoœæ polega na prze¿ywaniu w³asnego Ja, „dziêki cze- mu jest ono czymœ wiêcej ni¿ tylko suppositum (scil. „podmiotem istnienia i dzia³ania”)²². Ten (1) b r a k d y s t a n s u czy te¿ nieprzerwane, jak ujmuje to W. Chudy, „bycie-przy-podmiocie” zarazem jest brzemienne w (2) s a m o p r z e- z r o c z y s t o œ æ i s a m o o d s ³ o n i ê c i e s i ê œwiadomoœci dla siebie²³. Zda- niem W. Chudego, refleksywnoœæ w ujêciu K. Wojty³y charakteryzuje tak¿e: (3)

„w s p ó ³ a k t u a l n o œ æ przebiegu refleksywnego z tym, co w jego trakcie con- committans ujawnione i prze¿yte, oraz (4) n i e a k t o w o œ æ tej struktury œwia- domoœciowej”²⁴.

20 Por. K. Wojty³a, Osoba i czyn, Polskie Towarzystwo Teologiczne, Kraków 1969, s. 38 i nast.

21 Ibidem, s. 46.

22 Ibidem, s. 47.

23 Por. W. Chudy, op. cit., s. 100.

24 Ibidem, s. 101.

III. Œwiadomoœæ i samoœwiadomoœæ

1. Bior¹c pod uwagê odpowiednie analizy fenomenologiczne (ich wyniki przedstawi³em wczeœniej gdzie indziej²⁵) oraz przywo³ane wy¿ej charakterysty- ki i ilustracje (sub. II) mo¿na, jak s¹dzê, stwierdziæ, i¿ istotê ka¿dej rozwiniêtej

œwiadomoœci ostatecznie wspó³wyznacza piêæ nastêpuj¹cych momentów:

(1) doznaniowoϾ, (2) aprehensywnoϾ,

(3) intencjonalnoœæ (czy mo¿e lepiej, jak chcia³ Ingarden, intencyjnoœæ), (4) intensjonalnoœæ oraz

(5) samoodniesienie i samozwrotnoϾ (samoprzezroczystoϾ).

Przy czym ten ostatni rys konstytutywny œwiadomoœci mo¿na równie¿ nazy- waæ, bo tak wczeœniej by³ nazywany, refleksj¹ in actu exercito (refleksj¹ w ak- cie [wspó³-] wykonywan¹), reflexio concommittans (refleksj¹ wspó³towarzysz¹- c¹), prze¿ywaniem (w sensie Ingardenowskim), fosforescencj¹, refleksywnoœci¹ (w opozycji, jak to postulowa³ K. Wojty³a, do refleksyjnoœci) i zapewne jeszcze inaczej²⁶. Wszelako, bez wzglêdu na przyjêt¹ terminologiê, tego pi¹tego momen- tu nie wolno jest sprowadziæ do samoœwiadomoœci b¹dŸ z ni¹ go uto¿samiæ. Sta- nowi on bowiem niezbywaln¹ (konieczn¹ i istotn¹) cechê samej œwiadomoœci i jako taki jest wobec niej czymœ zasadniczo niesamodzielnym. Samoœwiadomoœæ z kolei jest czymœ nieporównanie szerszym i, poza nieaktowymi sposobami od- noszenia siê œwiadomoœci do siebie samej (w rodzaju prze¿ywania, œwiadomo-

œci retencjonalno-protencjonalnej, nastroju czy œwiadomoœci horyzontu), obejmu- je tak¿e wszelkie aktowe samoodniesienia œwiadomoœci, czyli refleksjê w sensie w³aœciwym.

Z s a m o œ w i a d o m o œ c i ¹ mamy wiêc do czynienia zarówno w przypad- ku p r z e ¿ y w a n i a (w sensie Ingardenowskim), jak i w przypadku tradycyjnie pojêtej i n t r o s p e k c j i. A tak¿e: zarówno w przypadku s p o s t r z e ¿ e ñ i m- m a n e n t n y c h (spostrzegania aktualnie spe³nianych prze¿yæ i ich zawartoœci), jak i w przypadku r e t r o s p e k c j i (przypomnienia minionych stanów i faz w³a- snego ¿ycia psychicznego). Nadto, o samoœwiadomoœci mo¿na mówiæ równie¿

wtedy, gdy bezpoœrednim jej przedmiotem jest nie tylko sama œwiadomoœæ (stru- mieñ œwiadomoœci, poszczególne jego segmenty i zawartoœæ), ale tak¿e podmiot

25 Por. J. Dêbowski, Œwiadomoœæ..., s. 45–66.

26 Ingarden pisa³, i¿ z „prze¿ywaniowego” charakteru œwiadomoœci najprawdopodobniej zdawa³o sobie sprawê tak¿e wielu innych myœlicieli nowo¿ytnych, m.in. R. Descartes (koncep- cja ego cogito), I. Kant (koncepcja transzendentale Apperzeption), G. Fichte (koncepcja intel- lektuelle Anschauung; odmienna jednak od Kantowskiej), F. Brentano (koncepcja inneres Be- wusstsein) i H. Bergson (koncepcja intuicji). Por. R. Ingarden, Spór o istnienie œwiata, t. II:

Ontologia formalna, cz. 2: Œwiat i œwiadomoœæ, wyd. III, PWN, Warszawa 1987, s. 169 i 173 (przypisy). Ingarden jednak nigdy ni s³owem nie wspomina³ o œredniowiecznych scholastykach i wyodrêbnionych przez nich dwóch postaciach refleksji: in actu exercito in actu signato.

prze¿yæ œwiadomych (ich spe³niacz) oraz ró¿ne jego dyspozycje, sprawnoœci i habitualia²⁷. Bywa te¿, ¿e pojêcia samoœwiadomoœci u¿ywa siê zamiennie z po- jêciem refleksji (wyró¿niaj¹c jej odmianê aktow¹ i nieaktow¹²⁸), ale niekiedy zdarza siê równie¿, ¿e pojêcie refleksji jest zarezerwowane wy³¹cznie do akto- wych odmian samoœwiadomoœci i wówczas mówi siê o (1) s a m o œ w i a d o m o-

œ c i r e f l e k s y j n e j (czyli zorganizowanej na sposób aktowy) oraz o (2) s a- m o œ w i a d o m o œ c i p r e- l u b n i e r e f l e k s y j n e j (nieaktowej)²⁹.

2. Z punktu widzenia adekwatnej teorii œwiadomoœci to, w jaki sposób i jak szeroko zakreœlimy dziedzinê samoœwiadomoœci, jest jednak spraw¹ wtórn¹. Na- tomiast spraw¹ o pierwszorzêdnym znaczeniu jest dopiero to, ¿e wszelka œwia- domoœæ i wszelka samoœwiadomoœæ zasadniczo mo¿e wystêpowaæ w dwojakiej postaci: (1) a k t o w e j, tematycznej i przedmiotowej oraz (2) n i e a k t o w e j, nietematycznej i nieprzedmiotowej. To s¹ jej dwie g³ówne odmiany i dwa zasad- nicze sposoby organizacji – odmiany i sposoby niemo¿liwe jednak do rozgrani- czenia efektywnie, a tylko przez abstrakcjê. A k t o w o œ æ polega na „byciu skie- rowanym na...” czy te¿ „byciu zwróconym ku...”, a wobec tego ³atwo mo¿na j¹ uto¿samiæ z intencyjnoœci¹, intensjonalnoœci¹ czy konceptualnoœci¹. Œwiadomoœæ jednak sk³ada siê nie tylko z prze¿yæ o strukturze aktu – prze¿yæ, które s¹ wy- raŸnie ukierunkowane i wobec tego w ich obrêbie zawsze da siê wyodrêbniæ trzy podstawowe momenty strukturalne: m a t e r i ê prze¿yciow¹, j a k o œ æ aktu i p r z e d m i o t intencjonalny. Œwiadomoœæ w ró¿nych przebiegach, odmianach i sposobach organizacji, oprócz wyraŸnie ukierunkowanych prze¿yæ intencjonal- nych (zwanych powszechnie aktami), zawiera równie¿ prze¿ycia i stany (i to sto- sunkowo wyraŸnie wyodrêbnialne), których przedmiotowe odniesienie staje pod znakiem zapytania. Mimo to nie wydaje siê, by by³y one pozbawione charakteru intencjonalnego lub nie mia³y nic wspólnego z intencjonalnoœci¹.

Przyk³adowo, ka¿da zmys³owo spostrzegana rzecz zawsze ujmowana jest w pewnej otoczce: horyzoncie, tle. Sama ta otoczka nie jest tematem œwiadomo-

œci i przedmiotem naszej uwagi – to nie ku niej kieruje siê nasza œwiadomoœæ.

Mimo to owa otoczka (t³o czy horyzont) tak¿e jest jakoœ wspó³dana i wspó³o- becna. Wiêcej, choæ nie jest ona w œcis³ym sensie spostrzegana, pozostaje w œci- s³ych zwi¹zkach rzeczowych z tematem: wspó³konstytuuje go co najmniej w ta- kim samym stopniu i sensie, w jakim „tylna strona” jakiegoœ przedmiotu fizycznego wspó³warunkuje istnienie i uchwycenie jego „strony przedniej”.

27 Por. A.B. Stêpieñ, op. cit., s. 140. W kwestii g³ównych sposobów rozumienia czystego

„ja” (w fenomenologii, a zw³aszcza przez Husserla) por. J. Dêbowski, Cz³owiek jako czysta

œwiadomoœæ, (w:) A. Maryniarczyk SDB, K. Stêpieñ (red.), Dusza. Umys³. Cia³o. Spór o jed- noœæ bytow¹ cz³owieka, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2007, s. 364–369.

28 Czyni³ tak np. W. Chudy (m.in. w cytowanej tu ju¿ pracy Refleksja a poznanie bytu...).

29 Czyni tak np. A.B. Stêpieñ (op. cit., s. 106 i n.).

Wydaje siê tedy, ¿e – co jest widoczne tak¿e wówczas, gdy w opisie œwiado- moœci przyjmiemy punkt widzenia psychologii postaci³⁰ – ów nieaktowy (nie- tematyczny i przedmiotowo nieukierunkowany) sposób uœwiadamiania sobie cze- goœ równie¿ ma charakter intencjonalny. Niew¹tpliwie tak¿e w tym przypadku mamy do czynienia z odniesieniem do pewnej przedmiotowoœci i ze „œwiadomo-

œci¹ czegoœ”. Tyle, ¿e to „coœ” jest uœwiadamiane nietematycznie i tylko peryfe- ryjnie – bezwiednie i jakby mimochodem. Nie „ono” jest tu g³ównym tematem

œwiadomoœci i nie w „to” wymierzone s¹ promienie naszych intencji. Tego typu

œwiadomoœæ niew¹tpliwie nie ma tedy charakteru i n t e n s j o n a l n e g o i wo- bec tego nie mo¿e zakoñczyæ siê sukcesem w postaci konceptualizacji. Pomimo to owe „otoczki”, „t³a” czy „horyzonty” tak¿e s¹ jakoœ uobecniane przez œwia- domoœæ i nieprzerwanie towarzysz¹ wszelkim ujêciom ukierunkowanym i tema- tycznym. Wydaje siê nawet, ¿e niemo¿liwe s¹ takie ujêcia przedmiotowe, w któ- rych ujmowany przedmiot by³by zupe³nie pozbawiony jakiejkolwiek otoczki.

Jedno i drugie, niczym postaæ i t³o, w sposób konieczny do siebie przynale¿y oraz wzajemnie siê warunkuje i przenika.

IV. Funkcje samoœwiadomoœci

1. Pod¹¿aj¹c tropem fenomenologicznych analiz œwiadomoœci i bior¹c pod uwagê m.in. ustalenia E. Husserla, H. Conrad-Martius czy R. Ingardena, trzeba powiedzieæ, ¿e ka¿da œwiadomoœæ, poczynaj¹c od najprostszych jej postaci, od- znacza siê – by siê tak wyraziæ – p o d w ó j n y m otwarciem. Z jednej strony jest to otwarcie na coœ zasadniczo ró¿nego od niej samej (na przedmioty, które wo- bec aktualnie spe³nianych aktów s¹ transcendentne strukturalnie i radykalnie³¹), z drugiej zaœ jest to otwarcie na siebie sam¹. Otwarcie pierwszego typu (w ró¿- nych jego postaciach: poczynaj¹c od doznawania i prostego ujmowania, a na myœleniu sygnitywnym koñcz¹c) stanowi jakby g e n u s p r o x i m u s œwiadomo-

œci. Albowiem tego rodzaju otwarcie œwiadomoœci raczej j¹ ³¹czy z „reszt¹ œwia- ta”, ni¿ j¹ z tego œwiata wyodrêbnia i specyfikuje. Lecz gdyby na nim poprze- staæ, to zapewne niewiele znaleŸlibyœmy podstaw po temu, by go nie myliæ np.

z „ukierunkowanym” (= „œwiadomym”) dzia³aniem barometru, termostatu, gaŸ- nika samochodowego, robota kuchennego czy adaptacyjnym zachowaniem zwie- rz¹t. Tedy w wypadku œwiadomoœci ten rodzaj „intencjonalnego odniesienia”

(„otwarcia”, „zachowania”, „reakcji” czy „stosunku”) nie stanowi jeszcze tego, co – zgodnie z klasycznym sposobem definiowania – mog³oby uchodziæ za jej

30 Por. A. Gurwitsch, Das Bewusstseinsfeld, Berlin 1975.

31 W sprawie ró¿nych pojêæ transcendencji (strukturalnej, radykalnej i innych) por. R. In- garden, Spór o istnienie œwiata, t II: Ontologia formalna, cz. I: Forma i istota, wyd. III, PWN, Warszawa 1987, s. 207–211.

„ró¿nicê gatunkow¹”, czyli d i f f e r e n t i a s p e c i f i c a. Jeœli tak, to wobec tego co stanowi ów moment specyfikuj¹cy „bycie œwiadomym” (niem.: Bewusst-sein)?

Jak siê zdaje, ka¿dy byt œwiadomy – w odró¿nieniu od bytu nieœwiadomego (w tym tak¿e bytu posiadaj¹cego, wed³ug okreœlenia Johna R. Searle’a, „inten- cjonalnoœæ derywatywn¹”) specyfikuje i wyró¿nia w³aœnie to, ¿e posiada wiedzê o sobie samym: ¿e dla s i e b i e s a m e g o nie jest bytem „œlepym” i „niemym”,

¿e jest otwarty nie tylko na wszelki „innobyt”, ale zarazem na siebie samego.

Miêdzy innymi w zwi¹zku z tym nieco ponad sto lat temu Edmund Husserl (1859–1938) mówi³ i pisa³ o tzw. p o d w ó j n e j i n t e n c j o n a l n o œ c i stru- mienia œwiadomoœci³². Zarazem jednak Husserl utrzymywa³, ¿e te „dwie inten- cjonalnoœci” s¹ ze sob¹ splecione w sposób organiczny i nierozerwalny. Wsze- lako o tym, ¿e „mamy przedmioty w »jak«” („i w coraz to nowym »jak«”, m.in.

jako teraŸniejsze, przesz³e lub przysz³e) – o tym w³aœnie stanowi ta „druga in- tencjonalnoœæ”. W koncepcji Husserla jest wiêc ona warunkiem tego, co mo¿na by dzisiaj nazwaæ i n t e n s j o n a l n o œ c i ¹ (w odró¿nieniu zarówno od eksten- sjonalnoœci, jak i klasycznie pojêtej intencjonalnoœci)³³.

2. W tym miejscu mo¿e powstaæ pytanie, czy z uwagi na cechê samoodnie- sienia i samoprzezroczystoœci (a wiêc tê „drug¹ intencjonalnoœæ”) maj¹ s³usznoœæ rzecznicy refleksyjnej koncepcji œwiadomoœci, którzy istotê wszelkiej œwiadomo-

œci (czyli jej „œwiadomoœciowoœæ”) sprowadzaj¹ do bezpoœredniej znajomoœci tego, co siê w niej dzieje lub zawiera – do wiedzy o stanach œwiadomoœci i spe³- nianych czynnoœciach œwiadomych, czyli do samoœwiadomoœci (zwanej inaczej refleksj¹). Jak siê zdaje, poœród wielu ró¿nych koncepcji œwiadomoœci, koncep- cja refleksyjna, mimo pewnych jej atutów, ma pewien s³aby punkt. Rzecz m.in.

w tym, ¿e refleksja, dziêki której œwiadomoœæ poznaje sam¹ siebie, ma strukturê aktow¹. Znaczy to, ¿e dla poznania dokonuj¹cego siê w³aœnie aktu refleksji po- trzebny jest nowy akt tego samego lub podobnego rodzaju, a do poznania tego ostatniego kolejny... I tak dalej – in infinitum. Przy takim postawieniu sprawy – tj.

przy za³o¿eniu, ¿e wszelka refleksja i wszelka samoœwiadomoœæ jest zorganizowa- na wy³¹cznie na sposób aktowy (jako refleksja typu in actu signato) – widaæ jak na d³oni, ¿e w skoñczonym czasie nie sposób sobie niczego uœwiadomiæ. I to bez wzglêdu na to, jak zakresowo szerokim pojêciem refleksji bêdziemy operowaæ. Czy bêdzie j¹ stanowiæ wy³¹cznie introspekcja (w sensie J. Locke’a) i retrospekcja, czy tak¿e immanentne spostrze¿enie (w sensie Husserla), czy jeszcze inny akt.

32 Por. E. Husserl, Wyk³ady z fenomenologii wewnêtrznej œwiadomoœci czasu, t³um. J. Si- dorek, PWN, Warszawa 1989, s. 117, 122–123 oraz 175 i nast.

33 W fenomenologii Husserla „druga intencjonalnoœæ” ma znaczenie kluczowe zw³aszcza w kontekœcie rozwa¿añ nad czasem, w tym nad tzw. czasem pierwotnym, fenomenologicznym.

Wiêcej na ten temat por. w: J. Dêbowski, Œwiadomoœæ transcendentalna i czas, (w:) J. Dêbow- ski, M. Hetmañski (red.), Szkice epistemologiczne, Wyd. UMCS, Lublin 1990, s. 151–156.