Kierunki i formy postępu techniczno-organizacyjnego w usługach

(1)

Genowefa Sobczyk

Kierunki i formy postępu

techniczno-organizacyjnego w

usługach

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 15-16, 145-162

(2)

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X V /X V I, 11 SECTIO H 1981/82

Zakład Ekonomiki Przemysłu * Wydziału Ekonomicznego UMCS

G e n o w e f a S O B C Z Y K

K ierunki i form y postępu techniczno-organizacyjnego w usługach

Формы и направления в организационно-техническом прогрессе в области обслуж иван ия

D irection s and Form s of T ech n ological-O rgan ization al P rogress in S ervices

U W AG I W STĘPNE

W założeniach polityki społeczno-ekonom icznej k ra ju na lata osiem dziesiąte szczególną wagę posiada, obok szybkiego i efektyw nego w zrostu pro d u k cji m aterialn ej, rozwój usług rynkow ych. Uzyskanie niezbędnej i oczekiwanej p opraw y w zakresie w zrostu stopy życiowej ludności wiąże się także z określonym stopniem zaspokojenia różnorodnych potrzeb przez sek to r usług. Szczególnie ważne znaczenie m ają usługi bytow e, czyli bez pośrednio związane z obsługą gospodarstw domowych, do któ ry ch zalicza się usługi: przem ysłow e, w zakresie budow nictw a, handlow e, k om un al ne, osobiste, tu ry sty czn e i wypoczynkowe. Rozwój podaży usług m usi w przyszłości w yprzedzać pow stający popyt na nie, aby nadrobić opóź nienia w zaspokajaniu potrzeb ludności z poprzednich lat.

Z apew nienie odpowiedniego tem pa w zrostu usług w najbliższej p rz y szłości w ym aga rozw oju potencjału usługowego w postaci placów ek u słu gowych, dysponujących nowoczesnym i kom pletnym w yposażeniem , za tru d n ia ją c y ch w ykw alifikow anych pracow ników i w łaściw ie zorganizo w anych. Jed ny m z podstaw ow ych czynników rozw oju sfery usług i w a ru nkiem pełnego zaspokojenia efektyw nego popytu na nie jest w p ro w a dzenie postępu technicznego oraz towarzyszącego m u postępu organiza cyjnego.

Celem niniejszego a rty k u łu jest przedstaw ienie kierunk ó w i form po stępu techniczno-organizacyjnego w sferze usług rynkow ych. P odstaw ą

(3)

146 G en ow efa Sobczyk

opracow ania była dostępna, ale bardzo skrom na lite ra tu ra z tego z ak re su oraz w łasne dośw iadczenia i w yniki badań prow adzonych w ram ach p rac nad tem atem dotyczącym k ierun kó w rozw oju bazy m a te ria ln o -te c h nicznej usług, w chodzącym w skład p roblem u węzłowego 13.2 — ,,Rynek dóbr k onsum pcyjnych i usług w procesie rozw oju społeczno-gospodar- czego P o lsk i” .

PO ST Ę P T E C H N IC Z N O -O R G A N IZA C Y JN Y A SPE C Y FIK A D Z IA Ł A L N O ŚC I U SŁU G O W EJ

Postęp techniczny jako kategoria ekonom iczna jest pojęciem złożo nym i posiada szereg definicji. W ogólnym znaczeniu słowo „p ostęp” oznacza d ynam ikę określonego zjaw iska, jego rozwój od stan u istn ieją cego do stan u nowego, bardziej zaaw anso w an ego .1 Z kolei technika obej m u je całokształt środków pracy, przedm iotów p racy i m etod technolo gicznych stosow anych w procesach pro d u k cy jn y ch i stanow iących środek do realizacji zm aterializow anego celu p ro d u k c ji.2

Dla naszych rozw ażań postęp techniczny m ożna zdefiniow ać jako p ro ces działalności ludzkiej w zakresie tw orzenia i ro zprzestrzeniania zm ian technicznych i technologicznych w sferze p rod ukcji d ó b r i usług m a terialn y ch , m ający za zadanie osiągnięcie określonego celu przez społe czeństw o lub jednostkę, w yrażającego się w odpow iednich korzyściach ek o n o m iczn y ch .3 Postęp techniczny w usługach, rozum iany w szero kim zakresie, polega na zm ianie i ulepszaniu:

1) środków pracy, a więc m aszyn, urządzeń technicznych, p rzy rz ą dów i narzędzi pracy,

2) m etod (technologii) św iadczenia usług,

3) przedm iotów usługi, może to dotyczyć w prow adzenia na ry n ek now ych usług, dotychczas nieznanych, lub unow ocześnienia już w y ko nyw anych.

N ajczęściej postęp techniczny obejm uje proces doskonalenia środków p ro d u k cji i m etod św iadczenia (usług. Postęp w przedm iocie usług n a stę p u je zw ykle z chw ilą w prow adzenia na ry n ek now ych w yrobów , k tóry m należy zapew nić sp raw n ą eksploatację.

D oskonalenie sfery usług wiąże się ściśle z ciągłym dostosow yw a niem form organizacyjnych św iadczenia usług do wym ogów i w z ra sta ją cych potrzeb społeczeństw a (np. usługi ekspresow e i różne n iestacjo n ar 1 Por.: K. W a n d e l t : I s to ta i r o d z a je p o s t ę p u technicznego, P ozn ań sk ie T o w a rzy stw o P rzy ja ció ł Nauk, P ozn ań 1961, s. 8.

2 W. S p r u c h : S tr a te g i a p o s t ę p u technicznego, PW N, W arszaw a 1973, s. 26.

(4)

ne form y usług). P onadto — podobnie jak w produkcji — sam e udosko nalenia techniki i technologii nie przynosiłyby pełnych efektów , gdyby nie tow arzyszyły im odpowiednie zm iany organizacyjne. Postęp organiza

cyjny

w działalności usługow ej jest nie tylko jednym z podstaw ow ych czynników postępu technicznego, ale może też w ystępow ać sam oistnie i przynosić ko nkretne korzyści gospodarcze i społeczne.

R easum ując powyższe rozw ażania, m ożna za W. Jaroszyńskim p rz y jąć następujące określenie, postępu techniczno-organizacyjnego w u słu gach: „za postęp techniczno-organizacyjny [...] należy uw ażać wszelkie zm iany w technice i organizacji świadczenia usług, k tó re przynoszą ko rzyści ekonomiczne i społeczne w postaci obniżki kosztów, p o praw y ja kości usług, rozszerzenia ich aso rtym en tu nowym i usługam i, zw iększa nia ich podaży i dostępności oraz popraw y w arunków p rac y ” . 4 Zm iany 0 charak terze postępu technicznego i organizacyjnego pozw alają rozsze rzyć zakres zaspokajanych potrzeb m aterialnych, k u ltu ra ln y c h społeczeń stw a, bądź u łatw ia ją pracę ludzką lub też oszczędzają pracę żywą 1 uprzedm iotow ioną.

W ytw arzanie usług w m niejszym niż produkcja przem ysłow a sto p niu poddaje się postępow i technicznem u. Zwolnione tem po w prow adzania postępu technicznego w zakładach usługow ych jest u w arunkow ane głów nie jednostkow ym ch arak terem w ykonyw ania usług, bezpośrednią za leżnością ich poziom u i m iejsca świadczenia od w ystępującego popytu. D ziałalność usługow a stanow i połączenie procesów w ystęp ujący ch w p ro dukcji z procesam i han dlu detalicznego. W procesie świadczenia usług m a m iejsce zawsze — bez względu na rodzaj i form ę w ykonyw ania usług — bezpośredni k o n tak t z usługodaw cą, raz przy składaniu zam ów ienia na usługę, a d rugi p rzy jej odbiorze i zapłacie należności. Faza początko wa i końcowa procesu usługowego jest z regu ły bardziej pracochłonna niż w procesie sprzedaży i w y stępu je tu niem al wyłącznie p raca żywa. Proces technologiczny w ykonaw stw a usług składa się niejednokrotnie z dziesiątków drobnych operacji i czynności (np. przy napraw ie telew izo ra lub samochodu), któ re w ym agają pracy ręcznej i nie m a możliwości pełnej ich m echanizacji.

Cechą ekonom iczną usług, u tru d n ia ją c ą rozwój postępu technicznego, jest p raw ie natychm iastow e ich konsum ow anie i świadczenie dla in dy w idualnych usługobiorców , a więc b rak możliwości w ykonania usług w system ie sery jn y m na skład. Szczególnie odnosi się to do usług tech nicznych, które mogą być w ykonane dopiero po otrzym aniu zlecenia i do starczenia ich przedm iotu do zakładu usługowego. Tym sam ym nie mogą 4 W. J a r o s z y ń s k i : P o s tę p te c h n ic zn o -o r g a n iza c y jn y w działaln ości u s ł u

(5)

148 G en o w efa Sobczyk

być świadczone z W yprzedzeniem , ani z zastosow aniem tak w ysokow y- d a jn y ch procesów jak w p ro d u k cji przem ysłow ej.

W ykonyw anie usług zależy nie tylko od po ten cjału w ytw órczego, lecz także od rozm iarów pop ytu, charak tery zu jąceg o się dużą zm iennością i sezonowością u w aru n k o w an ą modą, porą roku, indyw idualnym i p re feren cjam i konsum entów , jakością i cenam i w yrobów gotowych. Z akłady usługow e, świadczące usług i w przew ażającej m ierze na ry n ek lokalny, m uszą posiadać m aksym alnie dogodny dla odbiorców prom ień obsługi, k tó ry zapew nia organizow anie gęstej sieci stosunkow o drobnych jedn o stek usługow ych. W ty ch w aru n k ach postęp techniczny w postaci zasto sow ania różnorodnych o dużej w artości m aszyn, urządzeń technicznych i przy rząd ó w nie m ógłby spełniać w a ru n k u ekonom icznej opłacalności.

Okoliczności te, będące sw oistym i cecham i działalności usługow ej, pow odują, iż sta n w yposażenia technicznego placów ek usługow ych w ska li św iatow ej c h a ra k te ry z u je się znacznie niższym w skaźnikiem nakładów kap itałow y ch na 1 pracow nika, niż jest to w p rz e m y ś le .5

P R Z E SŁ A N K I W PR O W A D Z A N IA P O ST Ę PU TEC H N IC ZN O -O R G A N IZA C Y JN EG O W U SŁU G A C H

G łów ną p rzesłan ką w drażan ia do procesów usługow ych postępu tec h niczno-organizacyjnego jest w zrost w ydajności pracy, zw iększenie podaży usług i skracanie term in ó w ich realizacji. Konieczność w prow adzania na coraz większą skalę postęp u technicznego w przedsiębiorstw ach usługo w ych w ynika rów nież z szybkiego p o stępu techniki i technologii w sferze w y tw arzan ia, k tó ry przejaw ia się w p ro du kcji dużej ilości nowych, o w yż szej jakości dóbr trw ałeg o u ży tku . Stym ulow anie rozw oju postępu tec h nicznego w działalności usługow ej za pośrednictw em postęp u w prod uk cji odnosi się szczególnie do usług technicznych, k tóry ch głów nym celem jest u trzy m an ie w stałej spraw ności ek sploatacyjnej sp rzętu zm echani zowanego, znajdującego się w -użytkowaniu. U stalanie diagnozy, k o n ser w acja i n ap raw a dóbr trw ałego u ż y tk u m usi odbywać się za pom ocą n a rzędzi p racy nie odbiegających pod w zględem poziom u jakości i now o czesności od stosow anych w procesach w ytw órczych.

K olejną w ażną m oty w acją stosow ania postęp u technicznego w u słu gach jest konieczność m aksym alnego zastępow ania p racy żywej pracą 5 J. O z d o w s k i : U słu g i sp ó ł d z ie l c z e w m ieście, W arszaw a 1976, s. 46. Tezę tę w p ełn i p o tw ierd za ją bad an ia w y k o n a n e w ram ach problem u w ęzło w eg o 13.2, zob. G. S o b c z y k , L. S k a ł e c k a , K. W r ó b l e w s k i : K i e r u n k i r o z w o j u b a z y m a t e r i a l n o - t e c h n i c z n e j w w y b r a n y c h b ra n ż a ch i p r z e d s i ę b i o r s t w a c h u słu g o w y c h ,

In sty tu t E konom iki P rod u k cji, O rganizacji i Z arządzania UM CS, L u b lin 1980 (m a szynopis).

(6)

uprzedm iotow ioną. Nowa sy tu acja dem ograficzna, jak a pow staje w w y niku m alejących od r. 1976 przyrostów zasobów pracy, w ym aga ich racjonalnego w ykorzystania i rozmieszczenia. W praw dzie w zrost z a tru d nienia w usługach w latach 1975— 1978 był szybszy niż w przem yśle i budow nictw ie, jednakże w sku tek ogólnego zm niejszenia p rzy ro stu za tru d n ie n ia był on dw ukrotnie m niejszy niż w poprzednim pięcio leciu .6 W sy tu acji niedoboru k ad r i dużego zapotrzebow ania społecznego na u słu gi, szczególnego znaczenia nabiera przejście na drogę intensyw nych m etod gospodarow ania w sferze usług. Podstaw ą tego rozw oju jest w zrost w y dajności pracy w w yniku w prow adzania postępu techniczno-organiza cyjnego.

Postęp techniczny z istoty swej pow inien być pracooszczędny, p rz y nosić różnego rodzaju korzyści (ekonomiczne, społeczne). Te korzystne zm iany w działalności usługow ej mogą w yrażać się w u łatw ian iu pracy ludzkiej (elim inowanie lub ograniczanie uciążliwości pracy) oraz ilościo

wo w ym iernej jej oszczędności związanej ze w zrostem skali św iadczonych usług. 7 E fek ty w prow adzanego postępu technicznego w sferze usług m o gą być następujące:

1) obniżenie kosztów w łasnych świadczenia usług, 2) oszczędność lub su b sty tu cja m ateriałow a,

3) zwiększenie w ydajności pracy, a tym sam ym w zrost podaży usług, 4) popraw a jakości w ykonyw anych usłUg,

5) zwiększenie dostępności usług i skracanie term inów ich w yko nania.

P opraw a ekonom iki usług pow inna być w ażną m otyw acją stosow ania postępu technicznego. W prak ty ce jest to problem niezw ykle złożony, gdyż opłacalność w drażania now ych przedsięw zięć technicznych wiąże się ściśle z dokonyw aniem zm ian organizacyjnych. P otrzeba łącznych działań w tym zakresie w ynika z niepodzielności środków pro d ukcji oraz konieczności tw orzenia odpowiednich w arunków organizacyjnych, za pew niających ich pełne w ykorzystanie w procesach u słu g o w y ch .8 P o ziom św iadczonych usług oraz s tru k tu ra kosztów zużyw anych w procesie usługow ym czynników stałych i zm iennych decyduje o o p t i m u m tec h  nicznym i ekonom icznym zakładu i przedsiębiorstw a usługowego.

6 M. K a b a j : G o s p o d a ro w a n ie z a s o b a m i pracy, „Życie G ospodarcze”, 1979 nr 41.

7 S. S t ę p i e ń : P o s tę p te c h n iczn y w usługach, B ib liotek a In sty tu tu H andlu W ew n ętrzn ego i U słu g, nr 156, W arszaw a 1977, s. 21.

(7)

K IER U N K I R OZW OJU PO ST Ę PU TECHNICZNEGO M e c h a n i z a c j a

P odstaw ow ym k ieru n k iem realizacji postępu technicznego w u słu gach jest m echanizacja procesu w ykonania usług. W większości usług isto ta m echanizacji polega na w prow adzaniu coraz to bardziej sp ra w nych technicznie m aszyn i urządzeń oraz narzędzi ręcznych poruszanych energią elek tryczn ą, k tó re nie tylko zm niejszają w ysiłek fizyczny czło w ieka i udział p racy żyw ej w procesie usługow ym , ale zw iększają w y dajność, często podnoszą jakość w yk onyw anych usług, lub w p rost um ożli w iają ich w ykonanie. 9 W zależności od zakresu (stopnia) m echanizacji w yróżnia się m echanizację m ałą, częściową i kom pleksow ą. Specyfika działalności usługow ej spraw ia, że podstaw ow e znaczenie m ają dw a p ie r wsze stopnie m echanizacji. We w szystkich rodzajach usług n ad ają się do zm echanizow ania w pierw szym rzędzie p o w tarzalne czynności i ope racje, k tó ry ch udział i pracochłonność w całym procesie usługow ym są szczególnie duże, a ich ręczne w ykonanie jest uciążliwe, czy też m niej p recy zyjn e niż p rzy użyciu m echanizm ów .

Rozwój techn ik i stanow iącej w yposażenie zakładów usługow ych po w inien zm ierzać do zabezpieczenia zarów no w ysokow ydajnych, specja listycznych m aszyn i u rządzeń technicznych, eksploatow anych w pełni i opłacalnych w w a ru n k a ch zakładu scentralizow anego, jak rów nież m a szyn i narzędzi w ielooperacyjnych, elektro narzędzi i narzędzi ręcznych. W prow adzanie najw yższego stopnia m echanizacji w usługach, a także au to m aty zacja procesu usługow ego są ograniczone bardziej skom pliko w an y m niż w p ro d u k cji c h a ra k te re m procesu technologicznego. W ynika to, zwłaszcza w usługach n apraw czych, z dużej liczby czynności i operacji niepow tarzalnych, takich jak: określenie uszkodzenia, dem ontaż, w y m iana uszkodzonych części, dopasow anie, m ontaż itp. Do ich w ykonania

niezbędne jest użycie urządzeń kontrolno-pom iarow ych, sp ecjalistycz nych p rzyrządów i narzędzi. Stosow anie w usługach technicznych szero kiego a so rty m e n tu p recy zy jn y ch i drob ny ch narzędzi nie elim inuje w p ra wdzie siły roboczej człowieka, ale w dużej m ierze zastępu je pracę zm y słów w ykonaw cy (w zroku, słuchu, dotyku), um ożliw ia w ykonanie procesu technologicznego, zw iększa dokładność i w ydajność p racy ludzkiej.

N ajw iększe m ożliw ości w prow adzania m echanizacji istn ieją w u słu gach o ch a ra k te rz e w ytw órczym , gdzie jako p ro d u k t procesu usługow ego pow staje now y w yrób, k tó ry niczym nie różni się od produkow anego sery jn ie w przem yśle. P rzy k ład em tego rod zaju branż są usługi k raw iec

(8)

ko-kuśnierskie i m eblarsko-tapicerskie. W kraw iectw ie obok m ało po d a tn y ch na postęp techniczny odcinków procesu technologicznego (np. fastrygow anie, krojen ie indyw idualnych sztuk odzieży, czynności w ykoń czeniowe w delikatn y ch tkaninach) istnieje cały szereg możliwości w pro w adzania nowych, postępow ych rozw iązań technicznych oraz zastępo w anie tra d y c y jn e j m aszyny do szycia, nożyczek i igły, p recyzy jnym i m a szynam i, które nie tylko m echanizują proces usługow y, ale rów nież pod noszą jakość w ykonyw anych usług. Przykładem m ogą być tu ta j:

1) operacje stębnow ania p rzy użyciu stębnów ek łańcuszkow ych, słu żących do zszyw ania poszczególnych części odzieży z tk an in i dzianin; ścieg łańcuszkow y jest bardziej elastyczny, elim inuje rozprucia odzieży;

2) przyszyw anie guzików przy zastosow aniu guzikarek skraca czas operacji do 5— 10 sekund z 2— 3 m in u t przy szyciu ręcznym ;

3) m echaniczne w ycinanie i obszywanie dziurek przy użyciu d z iu r k arek w ciągu 15 sekund, gdy tym czasem czas ręcznego w ykonyw ania operacji wynosi 10 m inut;

4) czynności prasow ania żelazkiem parow ym zam iast zw ykłego elek trycznego elim in u ją dodatkow e czynności naw ilżania pow ierzchni p ra sow anej.

W usługach m eb larsko-tapicerskich w ykonyw anie typow ych elem en tów i części m ebli odbywa się w zakładach zw artych, odpowiednio w y posażonych pod w zględem technicznym i stosujących nowoczesną tec h nologię. W obróbce m aszynow ej d rew na mogą być stosow ane m aszyny i urządzenia w ielooperacyjne oraz specjalistyczne, przystosow ane do w y konyw ania określonych operacji (np. p ilarki, stru g ark i, w ie rta rk i itp.). Proces w ykańczania pow ierzchni m ebli w usługach trad y cy jn y ch odby w ał się ręcznie lub za pomocą pistoletów pneum atycznych, a w zakła dach zm echanizow anych w kabinach n atryskow ych i na polew arkach z obudową.

Branżą usług, w k tó rej znajd u je zastosowanie duża i kom pleksow a m echanizacja, jest pralnictw o. W usługach pralniczych dzięki stosunkow o częstem u i pow szechnem u popytow i m ożna skoncentrow ać i zm echani zować, a naw et zautom atyzow ać w ykonaw stw o w ielu zleceń usługow ych. P ow tarzające się fazy procesu technologicznego um ożliw iają naw et sto sowanie linii potokow ej, polegającej na ustaw ieniu poszczególnych u rzą dzeń (zapieraczek — do w stępnego prania, pralnic, w irów ek, roztrząsa-

rek, prasow nic) w kolejności zgodnej z układem operacji w ty m p ro cesie.

Specyficzną form ą m echanizacji procesów usługow ych jest skrócenie czasu przejazd u kw alifikow anych pracow ników w celu w ykonania usług w dom u k lien ta i w yelim inow anie uciążliwego przew ożenia przedm iotu do n ap raw y w zakładzie. W ym aga to posiadania przez przedsiębiorstw a

(9)

usługow e w łasnych środków tran sp o rto w y ch . Są to w szczególności sa- m ocho d y-w arsztaty , odpowiednio w yposażone do zbiorow ych n ap raw w teren ie, sam ochody dostaw cze ty p u Żuk, Nysa, ew entu alnie inne sp ecja listyczne środki tra n s p o rtu do przew ożenia przedm iotów oraz sam ochody osobowe ty p u combi dla techników w yk onujących n a p ra w y w m ieszka

niach u słu g o b io rcó w .10 Z apew nienie odpowiedniego tra n s p o rtu m a isto t ne znaczenie zwłaszcza w usłu gach rem o nto w o-instalacyjn ych, napraw ach sp rzętu radiow ego i telew izyjnego, dostaw ach to w a ru do dom u na zam ó w ienie, p ralniczych itp.

Jed n y m z k ieru n k ó w p o stęp u technicznego w usługach pow inna stać się tech n ika obsługi środków pracy, polegająca na doborze odpow iednich m etod posługiw ania się w yposażeniem te c h n ic z n y m n , szczególnie zaś w prow adzenie postępow ej technologii w ykonaw stw a usług przy zastoso w an iu e le k try fik a c ji i m echanizacji procesu usługowego.

E l e k t r y f i k a c j a

Energia elek try czn a w działalności usługow ej jest źródłem n apędu różnego rod zaju m aszyn, urządzeń, przyrządów i narzędzi, a także w yko rzy sty w an a jest bezpośrednio w n iek tó ry ch procesach technologicznych (spaw anie, zgrzew anie itp.). N ajbardziej pow szechne zastosow anie z n a j duje w u ru ch am ian iu różnorodnych p recy zy jn y ch narzędzi pracy. E lek tron arzędzia nie ty lk o zw iększają w y d atnie w ydajność p racy ludzkiej, ale jednocześnie zm niejszają w ysiłek i uciążliwość p racy fizycznej, w y stęp u jącej p rzy użyciu narzędzi ręcznych.

Pow szechne zastosow anie z n ajd u ją elek tro narzędzia w usługach re m ontow o-budow lanych i in stalacy jn y ch , a także w niektó rych usługach osobistych (fryzjerskich, kosm etycznych). Je st to bardzo w ażny k ieru n ek postęp u technicznego, pozw alający p rzy niew ielkich nak ładach finanso w ych zwiększyć liczbę i zakres w y ko nyw anych usług, a także podnieść ich jakość, zm niejszając n a k ład y p rac y żyw ej.

C h e m i z a c j a

P ostęp technologiczny w usługach wiąże się z chem izacją procesów usługow ych. O bejm u je ona nie ty lko procesy technologiczne oparte na reak cjach chem icznych, lecz także stosow anie środków (wyrobów) che

10 G. S o b c z y k : C z y n n i k i o k re ś la ją c e zdoln ość u s ł u g o d a w c z ą p r z e d s i ę b i o r

s t w a [w :l E k o n o m i c z n o - o r g a n i z a c y j n e p r o b l e m y r o z w o j u usług, (M ateriały na sesję),

In sty tu t E konom iki P rodukcji, O rganizacji i Z arządzania UM CS, PTE O ddział W o  jew ód zk i w L u b lin ie, L u b lin 1978, s. 125.

(10)

m icznych, któ re rozszerzają aso rtym en t świadczonych usług, elim inują w ykonyw anie czynności ręcznych lub m echanicznych, um ożliw iają lub u łatw ia ją konserw ację i napraw ę przedm iotów w ytw arzanych z tw orzyw sztucznych. 12

P rzykładem tego rodzaju postępu może być chemiczne czyszczenie odzieży, zastosowanie różnego rodzaju klejów w usługach szewskich, sto- larsko-tapicerskich, rem ontow o-budow lanych, a także m etody zgrzew a nia tw orzyw i w łókien syntetycznych. Nowe technologie w św iadczeniu usług m eblarsko-tapicerskich to przede w szystkim klejenie elem entów , stosow anie lakierów poliestrow ych, w ykańczanie m ebli foliam i PCW „Fi nisz” oraz tetefolem , co częściowo pozwala zm niejszyć zużycie deficyto w ych o k le in .13

Coraz szersze zastosowanie środki chemiczne zn ajd u ją w usługach r a diow o-telew izyjnych i m otoryzacyjnych, takich jak oczyszczanie i kon serw ow anie przedm iotów . Służą one do chemicznego m ycia p rzy użyciu detergentów , usuw ania stary ch w arstw lak ieru p rzy pom ocy an ty lak ie- rów oraz tw orzenia trw ały ch w arstw zabezpieczających przed wilgocią i korozją. W m yjniach sam ochodowych w w yniku chem izacji procesu m ycia u zyskuje się m inim alizację zużycia wody i popraw ę bilansu e n e r getycznego urządzeń.

Chem izacja jako k ieru n ek postępu technicznego w usługach będzie znajdow ała coraz szersze zastosowanie ze w zględu na takie jej zalety, jak przyspieszanie procesów usługow ych, lepsze w ykorzystanie m a te ria łów, podniesienie jakości św iadczonych usług.

A u t o m a t y z a c j a

A utom atyzację procesu technologicznego w usługach zaliczyć m ożna do przyszłościow ych k ierunków rozw oju postępu technicznego. Oznacza ona stosow anie odpow iednich urządzeń m echanicznych, hydraulicznych, elek tryczn ych i elektronicznych w celu samoczynnego sterow ania, reg u low ania i kontrolow ania różnych procesów i operacji, czyli w celu za pew nienia sam oczynnego przebiegu procesów usługow ych bez bezpośred niego udziału czło w iek a.14 Obecnie au tom atyzacja znajdu je zastosow anie w przem ysłow ym system ie p ran ia bielizny, chem icznym czyszczeniu odzieży i w usługach fotograficznych (autom aty w ykonujące zdjęcia). W p ralnictw ie bielizny zam iast oddzielnych pralnic i w irów ek w prow a dzane są a u to m aty pralnicze sterowTane k a rtą program ow ą, w ykonujące

12 J a r o s z y ń s k i : op. cit., s. 62.

13 D ane źródłow e C entralnego Z w iązku S p ółd zieln i M eblarskich w W arszaw ie.

14 Por.: E le m e n ty e k o n o m i k i p r z e m y s ł u , pr. zb. pod red. S. Sm oliń sk iego, PW N, W arszaw a—P ozn ań 1979, s. 185.

(11)

cały proces p ran ia bez udziału załogi. Pozw ala to na k ilk a k ro tn ą obniżkę sta n u zatru d n ien ia i większe w ykorzystan ie pow ierzchni usługow ej.

W w aru n k ach specjalizacji i odpowiednio dużej „ serii” w yk o nyw a nych usług m ożna zautom atyzow ać część procesu technologicznego w w ie lu rodzajach usług. W usługach o c h arak terze w ytw órczym (np. m eb larsko-tapicerskich) postęp techniczny pow inien rozw ijać się w k ieru n k u zautom atyzow ania linii technologicznych zasadniczej obróbki m ateriałów i częściowo fazy w ykańczania w yrobów . W usługach napraw czych m ożna autom atyzow ać m ycie i czyszczenie przedm iotów , reg enerację zużytych części, zabiegi k o n serw acy jn e itp. Ten sposób św iadczenia usług w ym aga dużej k o n cen tracji p o p y tu na danym obszarze, zapew niającego ciągłość procesu usługow ego. W sy tu acji pogłębiającego się d eficytu surow ców i m ateriałó w racjo naln a gospodarka m ateriałow a w sferze usług tec h nicznych pow inna opierać się na m ożliw ie jak najw yższym odzysku pod zespołów, k tó re u tra c iły w artość użytkow ą. O płacalną ich regen erację m ogą prow adzić w yspecjalizow ane zakłady usługow e, posiadające w a ru n k i do potokow ej organizacji procesu produkcyjnego.

N o w o c z e s n e k i e r u n k i r o z w o j u t e c h n i k i

N ajnow sze osiągnięcia postępu naukow o-technicznego są różnorodne. O bejm ują w yk o rzy stan ie energii atom ow ej do w y tw arzan ia energii ciepl nej i izotopów prom ieniotw órczych, a także technikę półprzewodników7 i technikę elektroniczną. O pew nych początkach stosow ania niektórych spośród w ym ienionych kierun kó w p ostęp u technicznego m ożna mówić w usługach m otoryzacy jn ych . D otyczy on diagnostyki sta n u technicznego pojazdów sam ochodow ych i polega na elektro nizacji urządzeń, w p ro w a dzaniu techniki układów scalonych i m odułow ych k o n stru k cji sp rzętu d iag n o sty czn eg o .15 Dla zobiektyw izow ania odczytu p a ram etró w pom ia row ych i ich p rzetw o rzen ia na rozpoznanie u ste rk i w prow adza się kom p u tery zację sp rzętu . U rządzenia diagnostyczne z zastosow aniem e le k tro nicznej techniki obliczeniow ej z n a jd u ją już prak ty czn e za sto so w a n ie.16

15 W. K o b u ś : P o s tę p te c h n i c z n y w o b słu d ze i n a p r a w ie sa m o c h o d ó w o so

b o w y c h , „M otoryzacja”, 1970, nr 2.

16 P ra k ty czn e rozw ią za n ia w tym zak resie dotyczą g łó w n ie d iagn ostyk i siln ik a. W w ie lu k rajach prow adzi się prace b ad aw cze zm ierzające do opracow ania k o m  p lek so w y ch u rządzeń d ia g n o sty k i sk om p u teryzow an ej. W P o lsc e prace ta k ie p ro  w adzi P rzem y sło w y In sty tu t M otoryzacji w W arszaw ie.

(12)

K IER U NK I I FORMY PO ST Ę PU ORG A N IZAC YJN EG O

Postęp organizacyjny określany jako udoskonalanie organizacyjne odcinków produkcji w m ikro- i m akroskali może być zw iązany z postę pem technicznym lub też od niego n iez a le ż n y .17 Spełnia on w ażne cele społeczno-ekonom iczne, gdyż um ożliw ia 18:

1) w prow adzenie i efektyw ne w ykorzystanie postępu technicznego, 2) rozw ijanie usług na teren ach o rozproszonym popycie i zw iększa nie dostępności przez odpowiednie form y ich świadczenia,

3) zwiększanie podaży usług i skracanie term inów ich realizacji, 4) w zrost jakości świadczonych usług.

Zm iany i uspraw nienia organizacyjne pozw alają rów nież pełniej w y korzystać posiadane zasoby środków i przyspieszyć rozwój usług, często w sposób bezinw estycyjny. Dotychczasowe zm iany organizacyjne w u słu gach m iały jednakże z reguły c h a ra k te r zm ian niezależnych, nie zw ią zanych z postępem technicznym . Celem tych zm ian było ułatw ienie i uspraw nienie zarządzania, zresztą też nie zawsze osiągane. Ponadto rozproszenie organizacyjne działalności usługow ej nie sp rzyja e fe k ty w nem u w drażaniu postępu technicznego w sferze usług. N iezbędny jest więc dalszy postęp organizacyjny w k ieru n k u koncentracji, specjalizacji i kooperacji w ykonaw stw a usług.

W ybór określonych form organizacyjnych św iadczenia usług zależy od zakresu przedm iotow ego branży, c h a ra k te ru procesu technologicznego, wielkości rejo n u obsługi, skali popytu.

K o n c e n t r a c j a ś w i a d c z e n i a u s ł u g

K o ncentracja w usługach jest rozum iana jako proces skupiania św iad czonych usług w dużych przedsiębiorstw ach w yposażonych w nowoczesne m aszyny i pozostałe środki pracy. Podstaw ow ym czynnikiem procesu koncentracji jest postęp techniczny. Sam a bowiem koncentracja organi zacyjna bez pow iązania z k oncentracją techniczną i rozbudow ą bazy m a terialno-technicznej przedsiębiorstw i zakładów usługow ych nie przynosi postępu, a może powodować naw et regres w ich rozw oju. W zrost rozm ia rów świadczonych usług w dużym przedsiębiorstw ie jako całości zapew nia efektyw ne w ykorzystanie posiadanego w yposażenia technicznego, za stosow anie nowoczesnych technologii, wyższą w ydajność p racy i obniżkę kosztów.

17 E. H o ł d o w s k a : C z y n n ik o rg a n iza c y jn y w p o stę p ie te c h n ic zn y m , PWE, W arszaw a 1968, s. 26.

(13)

K on cen tracja p rzy b ie ra form ę ko n cen tracji pionow ej, k tó ra polega na tw orzeniu scen tralizo w an y ch zakładów usługow ych odpowiednio w y specjalizow anych i stosujący ch przem ysłow e m eto dy w ykonaw stw a usług. Dostępność usług i więź z odbiorcam i zachow ana jest przez sieć sa te li ta rn y c h p u n k tó w p rzyjęć, obsługujących dzielnice w dużych m iastach, a w m niejszych cały obszar m iejski w raz z jego aglom eracją. F orm ą ko n cen tracji pionow ej są rów nież jednobranżow e dom y usług (domy m o dy), w któ ry ch jed n a organizacja gospodarcza św iadczy usługi o w yso kim stan d ard zie w określonej branży, np. odzieżowe. Ta form a koncen tra c ji zn ajd uje zastosow anie przede w szystkim w usługach i rejo n ach obsługi o dużym , skoncen tro w anym popycie, w odniesieniu do ty ch usług, w k tó ry ch p rzed m io ty usługi m ogą być przyjm o w ane przez p u n k ty p rz y jęć, w zględnie bezpośrednio odbierane z m ieszkania klienta.

K orzyści tej form y organizacyjnej w yk onaw stw a usług w y n ik ają przede w szystkim z dużej skali „pro d u k o w an y ch ” usług, ze stosow ania nowoczesnego, specjalistycznego w yposażenia i m echanizacji prac. W r a ch un k u kosztów podstaw ow ą rolę o dgryw ają w y d atk i na tra n s p o rt m ię dzy zakładem a p u n k tem p rzy jęć oraz koszt u trz y m an ia pu n k tó w p rz y jęć. K oszt u trz y m an ia p u n k tó w przy jęć może być obniżony przez łączenie w jed n y m p unkcie usług k ilk u b ranż lub przez pow ierzenie jego p ro w a dzenia obcym jednostkom organizacyjnym , czy też na zasadzie system u prow izyjnego.

N ajszersze zastosow anie k o n cen tracja pionow a z n ajd u je w p raln ic- tw ie, chem icznym czyszczeniu i szyciu odzieży oraz w yko nyw an iu m ebli na in d y w id u aln e zam ów ienia. W ty ch branżach usług m ożliw e jest za stosow anie sy stem u półprzem ysłow ego i przem ysłow ego. W przem ysło wej form ie u słu g m eb larsk o -tap icersk ich o feru je się k lien to m w p a w i lonach w ystaw ow ych (p u n ktach przy jęć) określone w zory m eb li — p o je dynczych lub k om pletów — lu b też „białą tap ic erk ę ” , pro du ko w any ch w m ały ch seriach. P o te n cja ln y nabyw ca w yb iera określony wzór, składa zam ów ienie, a zakład realizu je zlecenie w k ró tk im term inie. Z akład u słu gowy p ro d u k u je w y ro by z ty po w ych elem entów i podzespołów w y tw a rzan y ch w zakładach zw arty ch , odpow iednio w yposażonych pod w zglę dem technicznym , sto sujący ch przem ysłow e form y organizacji p ro duk cji i nowoczesną technologię. N atom iast w zakładzie sp ełniającym funk cję p ro d u cen ta finalnego p rze w aż a ją p race ręczne, polegające n a m ontow a niu i w ykańczan iu w yrobów , aby zaspokoić indyw idualne gu sty odbior ców. P odstaw ą tego sy stem u są zakłady scentralizow ane, stosujące m a szyny, urządzenia techniczne i procesy technologiczne tak ie sam e jak w zakładach p ro d u k cy jn y ch , p rzy czym zam ów ienie i odbiór usługi m a m iejsce w zakładach sa te litarn y c h .

(14)

nych i n ap raw y zm echanizow anego sp rzętu gospodarstw a domowego) oraz rem ontow o-budow lanych niezbędna jest rów nież częściowa koncen tra c ja w ykonaw stw a w oparciu o duże, uniw ersalne, specjalizow ane za k ład y stacjon arn e i zakłady-bazy m ateriałow o-techniczne, posiadające zaplecze w arsztatow e i m agazynowe. Scentralizow ane w ykonaw stw o usług nie może oznaczać ograniczenia ich dostępności, dlatego należy roz budow yw ać p u n k ty p rzyjęć zleceń, spełniających ponadto fun kcję akw i- zycy jn o-koordynującą i inform acyjno-reklam ow Tą.

D rugą form ą ko ncen tracji jest in tegracja wykonaw stwra usług na za sadzie kon cen tracji poziom ej. Istota jej polega na skupieniu na określo nym obszarze zespołu zakładów usługow ych, lub w jednym zakładzie różnych bran ż usług. PowTstają w ten sposób w m iastach ośrodki handlo- w o-usługow e, w ielobranżow e dom y usług i w ielobranżow e paw ilony u słu gowe, a na teren ach w iejskich — w ielobranżow e placów ki usługow e tw orzące gm inny ośrodek usług bytow ych. Z założenia ośrodek handlo- w o-usługow y stanow i zespół różnych branżow o i najczęściej różnych ta k że pod w zględem organizacyjnym jednostek h andlu detalicznego i u słu gowych, zlokalizow anych w jed ny m m iejscu (przy głów nych ciągach ko m u n ik acy jny ch i pieszych), zaspokajających zapotrzebow anie na usługi szerokiego kręg u odbiorców. K om pleksow a lokalizacja jednostek usługo w ych w postaci paw ilonów usługow ych lub domów usług w swej s tr u k tu rz e branżow ej jeszcze dość często nie opiera się ani na specjalizacji przedm iotow ej, ani technologicznej, lecz dąży do skoncentrow ania w osob nym b ud y n k u zakładów zaspokajających różne potrzeby nabywców.

Form a łączenia usług na zasadzie k on centracji poziom ej m usi mieć ścisły związek z efek tam i w ynikającym i z k o n cen tracji pionow ej. Te dwTa k ieru n k i ko n cen tracji należy wiązać ze sobą tak, aby ośrodki handlow o- -usługow e czy paw ilony usługow e były w yrazem nowoczesnej techniki, technologii i organizacji św iadczenia usług, a także m iejscem sty k u scen tralizow anego zakładu z k lientam i. Pow inny to być zespoły w y specjali zow anych zakładów op arte na ścisłej więzi technologiczno-organizacyjnej i trw ały c h zw iązkach kooperacyjnych, zlokalizowane w tym sam ym b u d y n k u lub w określonych rejonach obsługi. Mogą być rów nież tw orzone zespoły zakładów , w ykonujące różne usługi w oparciu o w spólną bazę m ateriało w ą.

F orm y organizacyjne w ykonaw stw a usług o ch arakterze kom binatów7 usługow ych pow inny zatem łączyć dążność do kom pleksow ego zaspoko jenia potrzeb nabyw ców i pełnego zagospodarow ania pow ierzchni z po trzeb ą w d rażania postępu techniczno-organizacyjnego w usługach.

W ocenie p ra k ty k i gospodarczej dotychczasow a realizacja koncepcji budow y paw ilonów usługow ych na terenie m iast i wsi przyczyniła się do rozbudow ania bazy usługow ej i zw iększenia podaży usług w sto su n

(15)

kowo k ró tk im czasie. P onadto do istotn ych korzyści tej form y św iadcze nia usług należy zaliczyć: lokalizow anie usług uciążliw ych dla otoczenia w bud yn k ach w olnostojących, m ożliwość w yboru praw idłow ej lokalizacji, dostosow anie się do w ym ogów u rbanistyczn ych .

S p e c j a l i z a c j a ś w i a d c z e n i a u s ł u g

Przejście od form indyw idualnego sposobu realizacji usług do form półprzem ysłow ego i przem ysłow ego ich św iadczenia w iąże się ściśle ze specjalizacją w działalności usługow ej. Z p u n k tu w idzenia c h a ra k te ru specjalizacji m ożna w yodrębnić dw ie podstaw ow e jej form y 19:

1) specjalizację technologiczną, polegającą na ograniczeniu zakresu św iadczonych u sług do ściśle określonych faz procesu technologicznego,

2) specjalizację przedm iotow ą, przez k tó rą rozum ie się ograniczenie zakresu u sług do określonych gru p w yrobów lub naw et pojedynczych przedm iotów .

Specjalizacja technologiczna zn a jd u je stosunkow o w ąskie zastosow a nie w usługach i najczęściej w y stęp u je w n ap raw ie sp rz ę tu gospodarstw a domowego, w m echanice pojazdow ej oraz usługach rem on tow o-b ud ow la

nych zw iązanych z m ieszkaniem , np. in stalato rstw o w odno-kanalizacyjne, centraln eg o ogrzew ania, usługi m alarsk ie, tapeciarskie itp. D om inującym k ieru n k iem sp ecjalizacji zakładów usługow ych jest specjalizacja p rzed m iotow a.

Specjalizacja jest w ynikiem społecznego podziału pracy, k tó ry um o żliw ia głębsze, pełniejsze i dokładniejsze opanow anie określonej d ziałal ności. P o jaw ian ie się na ry n k u now ych aso rty m en tó w w yrobów po wszechnego u ż y tk u , a tak że now ych potrzeb społecznych w ym aga dosko nalen ia w yko naw stw a u słu g poprzez specjalizację. W zrost w ydajności p rac y społecznej w w yspecjalizow anych jednostkach uzy sku je się w w y n iku w ysokiego poziom u w yposażenia technicznego, odpow iedniego do b o ru k w alifik acji w ykonaw ców , stałości w arun kó w w ykonyw ania proce sów p racy i specjalizacji stanow isk pracy. S p ecjalizacja poszczególnych stanow isk roboczych i gniazd opiera się na podziale procesu usługow ego na fazy i operacje oraz na stosow aniu potokow ej, a jeszcze częściej nie- potokow ej fo rm y organizacji p rzek azyw an ia przedm iotów pracy m iędzy stanow iskam i. U przem ysłow ienie w yk on aw stw a usług w ym aga dużego popytu, odpow iednich w aru nków lokalow ych i technicznych, a także ka drow ych.

Jed ny m z w arun k ów racjonalnej specjalizacji przedm iotow ej i tec h nologicznej w zakładach usługow ych jest un ifik acja podstaw ow ych ele

(16)

m entów ich bazy, tak ich jak: pow ierzchnia usługow7a, w yposażenie tech niczne, rozm ieszczenie stanow isk pracy, form a obsługi, liczba zatrudnio^ nych i inne. M iernikiem poziom u specjalizacji przedsiębiorstw a (zakładu) usługow ego może być udział usług w yspecjalizow anych w ogólnej w a r tości usług lub liczba świadczonych asortym entów usług, zaś o stopniu specjalizacji w ykonaw stw a świadczy liczba w ykonyw anych operacji na stanow isku roboczym . Je st ona ty m wyższa, im większa jest stałość robót, a więc m niejsza liczba operacji na stanow iskach pracy.

Pom im o ew identnych efektów specjalizacji procesów usługow ych, w y stępu jących w postaci zw iększenia w ydajności pracy i podaży usług, roz szerzenia aso rty m en tu i jakości w ykonyw anych usług, nie może ona być tak w ąska jak w produkcji, gdyż p rzy rozproszonym popycie oraz w y m aganej dostępności usług nie przynosiłaby w ym ienionych efektów . P o nadto znacznie szerzej należy określać specjalizację przedsiębiorstw niż zakładów usługow ych. W przedsiębiorstw ach w skaźnikiem specjalizacji jest liczba zakładów usługow ych pokrew nych specjalności, w ykonujących różne usługi jednej lub naw et kilku branż, podbranż i specjalności. N ato m iast w zakładach usługow ych w yrazem specjalizacji jest w ykonyw anie jednego lub niew ielu asortym entów usług, np. w zakresie tylk o jednej m arki sam ochodu.

K o o p e r a c j a w u s ł u g a c h

K olejną form ą postępu organizacyjnego ściśle w iążącą się z koncen tra c ją i specjalizacją w usługach jest kooperacja. Oznacza ona w spół pracę m iędzy zakładem w y tw arzający m dla zakładów usługow ych tego samego lub innego przedsiębiorstw a gotowe elem enty składowre określo nych przedm iotów w edług technologii stosow anej w przem yśle, które w zakładach usługow ych tw orzą gotowy w yrób zgodnie z zam ów ieniem klienta. N ajszerzej w spółpraca kooperacyjna jest obecnie rozw inięta w przedsiębiorstw ach b ranży k raw iecko-kuśnierskiej i sto larsk o-m eb lar- s k ie j.20 Dalszego upow szechnienia w ym aga stosow any już 'w n iektórych przedsiębiorstw ach kooperacyjny system usług zm echanizowanego sprzę tu gospodarstw a domowego. Polega on na w spółpracy w szystkich zakła dów dzielnicow ych, k tó re oprócz trad y cy jn ie w ykonyw anych usług na rzecz m ieszkańców osiedla są z powodu sw ojej specjalizacji kooperantam i w stosunku do dużego zakładu uniw ersalnego, pełniącego funk cję bazy

20 Z ostała ona w prow adzona od r. 1976 w oparciu o o d p ow ied n ie in stru k cje b ran żow e w y d a n e przez M in isterstw o H andlu W ew n ętrzn ego i U sług.

(17)

in sta la c y jn o -n a p ra w c z e j.21 Tak więc zakład osiedlow y specjalizujący się np. w reg en eracji agregatów jest b iern ym k oo p erantem w procesie św iad czenia usług, obejm ujący m w szystkie czynności instalacyjn o -nap raw cze szerokiego a so rty m e n tu sprzętu. B iern a kooperacja polega tu na p rz y jęciu zlecenia na u sługę od m ieszkańca dzielnicy i przekazaniu do bazy pełniącej fu n k cję k o o rd yn acyjn ą, k tó ra sk ie ru je dane zlecenie do odpo wiedniego zakładu specjalizującego się w w yk on yw aniu żądanego rod zaju nap raw . P o d staw ą funk cjo no w ania system u jest k o ord yn acyjna rola bazy in stalacy jn o -n ap raw czej, k tó ra jest głów nym o rganizatorem usług. Je st ona w yposażona w środki łączności radiow ej i urządzenia diagnostyczno- -serw isow e.

Zastosow anie k ooperacji w procesie św iadczenia u słu g zapew nia u zy skanie w ysokiej ich jakości, zw iększenie dostępności i term inow ości.

I n n e f o r m y o r g a n i z a c y j n e ś w i a d c z e n i a u s ł u g Dla zapew nienia odpow iedniej dostępności usług ich św iadczenie po winno odbyw ać się w o p tym alnie dogodnych dla ludności form ach. Do nowoczesnych form św iadczenia usług m ożna zaliczyć telefoniczny spo sób k o n ta k tu z usługodaw cą, usługi ekspresow e, w ykonaw stw o w domu k lien ta, n iestacjo n arn e form y, sam oobsługę i t p . 22 W zależności od rodza ju usług, specyfiki b ran ży , w aru n k ó w technicznych, kadrow ych i orga n izacy jn y ch p rz e d s ię b io rs tw . usługow ych różny jest stopień upow szech nienia poszczególnych form św iadczenia usług.

W n iek tó ry ch b ran żach usług w y starczające m oże być przyjm ow anie zam ów ień usługow ych telefonicznie (np. w zakresie ko nserw acji i n a p ra w y urząd zeń in stalacy jn y ch , sp rz ę tu radiow o-telew izyjnego itp.), co p rz y nosi oszczędność czasu k lien ta, a tak że jest w ygodne dla zakładów u słu gowych. W tak im p rzy p a d k u pracow nik najczęściej p rzyb yw a do domu k lie n ta i w y k o n u je u sługę na m iejscu.

Do n ie sta cjo n a rn y c h form św iadczenia usług zalicza się ekipy objaz dowe, dysp o n u jące sp ecjalisty czny m i środkam i tra n sp o rtu , w yposażone w niezbędne u rząd zen ia i przy rząd y . Św iadczą one usługi zgłoszone te le fonicznie i za pom ocą sk rzy n ek zgłoszeń na tere n ie wsi. Innym rodzajem tego ty p u u słu g są zak ład y specjalizow ane w form ie ,,pogotow ia in sta la cy jnego” z obw oźnym i w a rszta ta m i do usu w ania aw arii, szybkiej n a p ra w y uszkodzonych u rząd zeń instalacji m ieszkaniow ych lub innego sprzętu. 21 T. R e k i e l : S p o łe c z n e a s p e k t y r o z w o j u usług a e f e k t y w n o ś ć g o s p o d a r o

w a n ia [w:] E k o n o m i c z n o - o r g a n i z a c y j n e p r o b l e m y r o z w o j u usług, op. cit., s. 116. 22 R. T u d r e j : N o w o c z e s n e f o r m y o r g a n i z a c y jn o - te c h n i c z n e ś w ia d c z e n ia usług, „R oczniki In sty tu tu H andlu W ew n ętrzn eg o i U słu g ”, 1977 z. 3, s. 143 i n.

(18)

W n iektóry ch ośrodkach m iejskich w prow adza się usługi abonam ento we. P olegają one na ty m , że k lient uiszcza m iesięczną opłatę za odpo w iednią bonifik atą za stałe w ykonyw anie pew nych prac w określonych term inach. Mogą być stosow ane w zakresie usług: n ap raw y zm echanizo wanego sp rzętu gospodarstw a domowego, usług fry zjersk ich , kosm etycz nych, porządkow ych, pralniczych.

Rozwój kom pleksow ej form y św iadczenia obejm uje czynności z różnych rodzajów usług przy napraw ie lub obsłudze tego samego przed m io tu usługi. Przykładow o, zakład kom pleksow ych usług rem ontow o-budow la

nych pow inien posiadać zdolność usługow ą w bran ży ogólnobudow lanej, w ykończeniow ej, in stalacy jn ej, m alarsk iej, posadzkarskiej, porządkow ej itp., aby móc p rzyjąć i zrealizować w szystkie rodzaje zleceń zw iązanych z m ieszkaniem . Je st to form a bardzo dogodna dla usługobiorców , ale w y m aga u stalen ia odpow iednich relacji m iędzy efek tyw n ym zapo trzebow a niem a m ożliw ością realizacji usług.

Nowoczesną i społecznie pożądaną form ą jest sam oobsługowe św iad czenie usług (usługi ty p u „zrób to sam ”) w w aru n k ach stacjo narny ch zakładów usługow ych z fachow ym nadzorem i poradnictw em , zabezoi^- czeniem m ateriałow ym , sprzętow ym i narzędziow ym .

Р Е З Ю М Е Статья посвящ ена проблем е организац ионно-технич еского прогресса в обл а сти м атериальны х услуг. П оочередно рассмотрены понятие, сф ер а, предпосы лки и эф ф ек т ы внедрения организац ионно-технич еского прогресса в услуги. Затем охарактеризованы основны е направления технического прогресса — м ех а н и за  цию, электриф икацию , хим изацию , автоматизацию , другие современны е направ ления развития техники, причем приводится и х соответствую щ ая эк зем п л и ф и - кация в области услуг. К онцен траци я и специ али зация усл уг, а так ж е кооперация обслуж иван ия отнесены к изм енениям организационного характера. К онцентрация м ож ет при обрести ф ор м у централизированны х обсл уж и ваю щ и х предприятий, прим ен яю  щ и х промы ш ленны е и полупром ы ш ленны е методы обслуж и ван и я, и интегриро ванной обслуж и ваю щ ей деятельности по принципу горизонтального уровн я (тор- гов о-обсл уж и в аю щ и е центры, многоотраслевы е дома обслуж и в ан и я и павильо ны). П ри рассмотрении специализации обсл уж и ван и я автор обращ ает внимание на две её ф орм ы — специализацию технологич ескую и предм етную . В зак л ю  чение представлены соврем енны е организационны е ф орм ы обслуж и в ан и я н асе ления в области бы товы х у сл уг. S U M M A R Y

The article deals w ith th e problem s of tech n o lo g ica l-o rg a n iza tio n a l progress in m aterial serv ices. S u c c e ssiv e ly , it d iscu sses the concept, range, assu m p tion s, and effects of in trod u cin g tech n o lo g ica l-o rg a n iza tio n a l progress into th e p rocesses in

(19)

1 6 2 G en o w efa Sobczyk

se rv ices. T hen, it ch aracterizes th e basic d irection s in th e d ev elo p m en t of te c h n o  lo g ica l progress, su ch as m ech an ization , elec trifica tio n , ch em ical en gin eerin g, a u to  m atization and others, and p rovid es ap propriate e x a m p le s from th e field of serv ices. C hanges aim in g at organ ization al p rogress in clu d e con cen tration and sp e c ia li zation of se r v ic e s as w e ll as co -o p era tio n in se r v ic e s o ffered . C on cen tration m ay tak e th e form o f cen tra lized serv ice and repair w ork sh op s w h ich m ay em p loy in d u stria l and se m i-in d u str ia l m ethods in ren d erin g services, as w e ll as an in te g r a t ed serv ice a c tiv itie s on th e p rin cip le of h orizon tal in teg ra tio n ties (e.g. trad in g- -se r v ic e cen tres, m u ltib ra n ch serv ice h ou ses, p a v ilio n s of se r v ic e w orkshops etc.). In th e d iscu ssio n of se r v ic e sp ecia liza tio n a tten tio n is also paid to tw o of its form s, i.e. tech n o lo g ica l sp ecia liza tio n and branch sp ecialization . The con clu sion presen ts m od ern organ ization al form s of serv ices for p op u lation in th e field of e ss e n tia l se rv ices.