Iwona Maciejewska
"Franciszka Urszula Radziwiłłowa - w poszukiwaniu własnego głosu :
propozycje interpretacyjne, dokumentacyjne i edytorskie",
Barbara Judkowiak, Poznań 2013 : [recenzja]
Prace Literaturoznawcze 2, 366-368
2014
366 Recenzje
B a r b a r a J u d k o w i a k , F r a n c i s z k a U r s z u la R a d z i w i ł ł o w a - w p o s z u k i w a n i u w ł a s n e g o g ło s u . P r o p o z y c j e i n t e r p r e t a c y j n e , d o k u m e n t a c y j n e i e d y t o r s k i e , W y d a w n ic tw o N a u k o w e U A M , P o z n a ń 20 13 , ss . 447.
U w agi dotyczące najnow szej k sią ż k i B a rb a ry J u d k o w ia k w a rto zacząć od znanego przysłow ia, k tó re dobrze ilu s tru je powód p o w sta n ia recenzow anej t u publikacji - „cudze chw alicie, swego nie znacie”. A u to rk a , w yw odząca się z poznańskiego środow iska naukow ego, od la t s t a r a się zm ienić te n s ta n rzeczy, p odejm ując w ielo stro n n e i pogłębione b a d a n ia n a d tw órczością k sięż
nej F ra n c isz k i U rsz u li R adziw iłłow ej, żyjącej w cz asac h sask ich d ra m ato p i- sa rk i, poetki i in icjato rk i te a tra ln y c h przedsięw zięć.
J e d n a z pierw szych d am ów czesnej R zeczypospolitej, żo na wojew ody w i
leńskiego i h e tm a n a W ielkiego K sięstw a L itew skiego, w yw odząca się ze z n a m ieniteg o ro d u W iśniow ieckich, co p ra w d a m a swoje m iejsce w sy n tezach histo ry czn o literack ich , je d n a k ż e je s t ono raczej skrom n e. P rzez l a t a w id zia
no w niej p rz ed e w szy stk im p ie rw sz ą p o lsk ą d ra m a to p is a rk ę i tłu m aczk ę sz tu k M oliera. J e d n a k jej dorobek nie był zbyt wysoko oceniany, n a w e t przez J u lia n a Krzyżanowskiego, który jako pierwszy zdecydował się wydać w XX wieku cztery sz tu k i księżnej, c h a ra k te ry z u ją c sy n tety czn ie jej d ra m a tu rg ic z n e do
k o n an ia. K u rtu a z y jn e uw ag i o p io n iersk ich d z ia ła n ia c h R adziw iłłow ej, k tóre pojaw iały się w różnych opracow an iach, nie m ogły za stą p ić rz eteln ej an alizy jej twórczości.
Od la t 80. tę sy tu ację powoli, acz k o n sek w e n tn ie , z m ie n ia ją kolejne p race B a rb a ry Ju d k o w iak . B ad ac zk a p rzy ty m p o d k reśla, że to, co u n a s przez długie l a t a było pom ijane i tra k to w a n e zdawkowo, zn alazło u z n a n ie za gran icą. O ile nie dziw i z a in te reso w a n ie R adziw iłłow ą ze stro n y naukow ców z B iało ru si, n a której te re n ie znajd u je się obecnie N ieśw ież - sied zib a F r a n ciszki U rsz u li i jej m ęża M ich ała K azim ie rza R adziw iłła, o ty le pozytyw nie za sk a k u je in icjaty w a e d y to rsk a zrodzona za oceanem . J a k p o d k re śla J u d k o w iak, to w łaśn ie d z ia ła n ia wydaw ców serii „The O th e r Voice”, u k azu jącej się n ajp ierw w Chicago, a obecnie w Toronto, skłoniły b ad aczk ę do op ublikow a
n ia recenzow anej t u książk i. J e s t o n a bow iem pokłosiem w spółpracy z tym i p a rtn e ra m i. Z anim się bow iem u k az ała, a u to rk a n a zam ów ienie A lb erta Rabi- la ju n io ra podjęła się w raz z angielsk im tłu m aczem P atrick iem C ornessem przygotow ania antologii w ierszy i d ra m ató w księżnej. Z inform acji zaw artej w przypisie w ynika, że te n anglojęzyczny zbiór je s t przygotow yw any do druku.
Aby w łaściw ie ocenić ra n g ę inicjatyw y wydawców „The O th e r Voice’, w arto podkreślić, iż R adziw iłłow a je s t pierw szą przed staw icielk ą lite ra tu ry polskiej i je d n ą z pierw szych a u to re k z krajó w środkowo- i w schodnioeuropejskich, której tw órczość postanow iono zaprezen to w ać w e w spom nianej serii.
W ty m ko n tek ście oraz w obliczu w ielo rakich inicjatyw , ta k ż e ed y to r
skich, badaczy białoruskich krytycznie należy ocenić fakt, iż twórczość księżnej
Recenzje 367
nie do czekała się d o tąd pełnego w y d a n ia w języ k u , w k tó ry m s a s k a saw a n t- k a p isała. P ró b ą w y p e łn ien ia tej lu k i je s t n ajn o w sz a p u b lik acja B a rb a ry Ju d k o w iak , k o lejn a ju ż pośw ięcona dorobkow i a rty sty c z n e m u Radziw iłłow ej.
J a k zap o w iad a ty tu ł, je s t o n a w a ż n a co n ajm n iej z k ilk u powodów. P rz y n o si s y n te ty c z n ą c h a ra k te r y s ty k ę sy lw etk i tw órczej p a n i n a N ieśw ieżu , uw z g lę d n ia jącą zarów no czynniki k sz ta łtu ją c e jej a rty s ty c z n ą osobowość, ja k i odrębność dorobku księżnej R adziw iłłow ej, poszukującej w sw ym zróżnico
w an ym p isa rstw ie sza n sy n a w yrażen ie w łasnego, „innego”, kobiecego głosu.
W obszernym w stęp ie Ju d k o w iak , podobnie z re s z tą ja k i w w ielu in n y ch fra g m e n ta c h w yw odu, odwołuje się do w łasn y ch u s ta le ń z w cześniej p u b lik o w an y ch p ra c (w ym ienionych w N ocie bibliograficznej), dokonując t u je d n a k ich cennej sy n tezy i u zu p e łn ie n ia . Te ro z w a ż a n ia w p ro w ad za ją do dwóch części k sią ż k i, n o szący ch odpow iednio ty tu ły : P o etka i D ra m a to p isa rk a . W każdej z nich w idoczne s ą w ew n ętrzn e podziały, w y nik ające z przyjętej przez b ad aczk ę koncepcji. N ajp ierw otrzy m u jem y propozycje in te rp re ta c y j
ne, n a s tę p n ie zaś edycję w y b ran y ch utworów. C zęść p ie rw sz a s k u p ia się n a lirycznej tw órczości księżnej, naznaczonej w yraźn y m au tob io grafizm em , roz
proszonej do dziś w o dpisach i nielicznych ocalałych au to g ra fac h . C zytelnik m a sza n sę odnaleźć t u m iędzy in n y m i p rz e sią k n ię te b ard zo osobistym i w y
z n a n ia m i w iersze R adziw iłłow ej (te d o tąd n ied ru k o w an e), k tó ra w literack iej tw órczości s z u k a ła m ożliw ości w y ra ż e n ia uczuć, n a co d zień sk ry w a n y ch w im ię dbałości o zachow anie n iesk ala n eg o w iz e ru n k u m a tro n y i p a n i n a N ieśw ieżu. W in te rp re ta c ji ty ch u tw orów p o m a g a ją tra fn e i pogłębione k o n sta ta c je B a rb a ry Ju d k o w iak .
D ru g a część je s t pośw ięcona d ra m a ty c z n e m u dorobkow i księżnej. J u d k o w iak p u b lik u je t u sz tu k i R adziw iłłow ej, k tó re d o tąd były do stęp n e jedy nie w pierw szej całościowej edycji z 1754 roku. S pośród za w a rty c h w sta ry m d ru k u s z e s n a s tu d ra m a tó w cztery w 1961 ro k u w ydał w raz z K a ry n ą W ierz
b ic k ą J u lia n K rz y żan o w sk i1, t u p o jaw iają się cz te ry k olejn e2, dopełnione in e d ita m i, n az w an y m i p rzez b ad aczk ę „ok ru cham i z w a rs z ta tu te a tra ln e g o k się ż n e j”. Tym sam y m w sp ó łczesn em u czytelnikow i z o sta ją u d o stęp n io n e te k s ty R adziw iłłow ej (dodajmy, z k o m e n ta rz e m filologicznym ), k tó re d o tąd ginęły w m ro k ac h niepam ięci. K ażdy z n ich p oprzedzony zo stał in te r p r e ta cyjnym w p ro w ad ze n ie m , p o zw alający m p o zn a ć ź ró d ła d ra m a tu rg ic z n y c h pomysłów księżnej i zrozumieć jej teatraln e wybory. W tych uw agach Jud ko w iak naw ią zu je do sw ych w cześniejszych odkryć, k tó re t u szerzej om aw ia. D oty
czy to źródeł dwóch z zam ieszczonych w tom ie sztu k , zaty tu ło w a n y ch Konso- lacja po kłopotach oraz Z oczu się m iłość rodzi. Obie zostały o p a rte n a p o p u la rn y m w E u ro p ie ro m an sie M adeleine de Scudery, a d o k ła d n a lokalizacja frag m en tó w stanow iących in sp irację d la trz e c h spośród s z e s n a s tu d ra m a tó w
1 T ea tr U r szu li R a d z iw iłło w e j, o p ra c. i posłow ie K. W ierzb ick a, s tu d iu m T a lia i M e lp o m e n a w N ie ś w ie ż u n a p is a ł J . K rz y ża n o w s k i, W a rs z a w a 1961.
2 M iłość dow cipna, S ę d zia bez ro zsą d k u , K onsolacja p o kłopotach, Z oczu się m iłość rodzi.
368 Recenzje
R adziw iłłow ej to e fe k t p o sz u k iw a ń b ad a czk i, z a sy g n alizo w an y w cześniej m iędzy in n y m i w książce W zga rdzon y wielogłos. K u ltu r a tea tra ln a czasów sa skich (P o zn a ń 2007).
N ależy dodać, że c h a ra k te ry s ty k a doro bku d ra m a tu rg iczn e g o R adziw ił- łowej nie o g ran icza się w om aw ianej książce do zam ieszczonych w niej u tw o rów. J u d k o w ia k pochyla się ta k ż e n a d tłu m a c z e n ia m i s z tu k M oliera, d ra m a te m C nota w ypróbow ana (p ublikow anym w 1754 i 1961 ro k u ja k o Złoto w o g n iu ) o p a rty m n a now eli o cierpliw ej G ryzeldzie, a ta k ż e n a d k ró tk im i form am i d ram aty czn y m i. D zięki te m u o trzy m u jem y b o g aty i zróżnicow any obraz dorobk u te a tra ln e g o księżnej, podkreślm y, te a tra ln e g o , bo jej sztu k i były p isan e z m y ślą o nieśw iesk iej am ato rsk ie j scenie i ta m też w y staw ian e.
U w agi b ad aczk i p o zw alają n a m zrozum ieć arty sty c z n e pom ysły R adziw iłło
wej, k tó re K rzyżanow ski często krytyko w ał, tłu m a czą c je „ ja śn ie p a ń s k ą sw o
bo d ą”. N a w łaściw ą ocenę tej tw órczości pozwoliły B a rb a rz e J u d k o w ia k sze r
sze b a d a n ia dotyczące specyfiki t e a t r u czasów sask ich , k tó ry ch re z u lta ty zostały p rzed staw io n e we w spom n ianej wyżej książce W zgardzony wielogłos.
W ażnym dopełnieniem om aw ianej pu blik acji je s t zam ieszczony w niej an e k s, w k tó ry m za p rez en to w an e zostały inform acje dotyczące p rzekazów utw orów poetyckich R adziw iłłow ej. P rz e jrz y sta ta b e la z a w ie ra ty tu ły te k stów, objętość, e w e n tu a ln ą d atację, incipity, d an e o zachow anych ręk op isach i edycjach d rukow anych. T ab ela obejm uje n ie tylko w iersze po ra z pierw szy opublikow ane w recenzow anym tom ie, lecz ta k ż e c a łą tw órczość p o ety cką księżnej. P rac ę u z u p e łn ia biblio g rafia i indeks.
P ow yższa c h a ra k te ry s ty k a dowodzi, że n ajn o w sz a k s ią ż k a B a rb a ry Ju d - k ow iak je s t w ażnym k ro k iem n a drodze p o z n a n ia dorobku i osobowości tw ó r
czej jed n ej z p ierw szych polskich p isare k . P o zw ala pokazać, że tzw. lite r a tu r a k ob ieca n ie za c z y n a się w n a sz y m k r a ju w w ie k u XIX i p rz e s u n ą ć p ersp ek ty w ę o g ląd u w stecz, k iedy to p ierw sze p a n ie n ieśm iało ch w y tały za pióro, w chodząc n a te re n zdom inow any przez m ężczyzn. O m aw ia n a p ra c a je s t c e n n a n ie tylko d la znaw ców lite ra tu ry starop olskiej i oświeceniowej, lecz ta k ż e m oże być w y k o rz y sty w an a w d yd ak ty ce u n iw ersy te ck iej, gdyż przy b liża u tw o ry tru d n o do stęp n e i d o tąd n iepu blik ow ane. P e w n ą słabo ścią w ty m k o ntek ście w ydaje się ograniczony z a k re s zam ieszczonego w książce k o m e n ta rz a filologicznego, k tó ry zad o w ala specjalistów , ale m oże być niew y starc zając y d la in n y ch czytelników , niezazn ajo m io ny ch z polszczyzną I poło
wy X V III w ieku. M im o to trz e b a zdecydow anie p o d k reślić liczne w alory recenzow anej książk i, k tó ra pozw ala w pew nym sto p n iu zw eryfikow ać n ieko
rz y s tn ą opinię o dorobku k u ltu ra ln y m czasów sask ich i poznać bliżej je d n ą z ów czesnych saw a n tek .
Iw o n a M aciejew ska (UW M w O lsztynie)
