Mirosława Szczygieł
Oświata szansą rozwoju wielu kultur : na przykładzie szkolnictwa
żydowskiego w Częstochowie w latach 1918-1939
Prace Naukowe. Pedagogika 12, 61-67
2003
Pedagogika XII, 2003
M irosław a Szczygieł
Oświata szansą rozwoju wielu kultur (na przykładzie szkol
nictwa żydowskiego w Częstochowie w latach 1918-1939)
I. Wprowadzenie
O dzyskanie przez P olskę w 1918 roku niepodległości stw orzyło warunki sprzyjające kształtow aniu jednolitego system u edukacyjnego, w spom agającego procesy tw orzenia się nowego organizm u państw ow ego i przyspieszającego rozwój now oczesnego narodu. O dradzająca się P olska m iała być dem okra
tyczna, parlam entarna i sam orządow a. Ram y praw ne określiła K onstytucja R zeczypospolitej Polskiej uchw alona przez Sejm U staw odaw czy 17 III 1921 r.
S kładała się ona z siedm iu rozdziałów : I - R zeczypospolita, II — W ładza usta
w odaw cza, III — W ładza w ykonaw cza, IV — S ądow nictw o, V — Pow szechne praw a i obow iązki obyw atelskie, V I — P ostanow ienia ogólne, V II — P ostano
w ienia przejściow e. K onstytucja gw arantow ała ochronę życia, narodow ości, rasy, religii oraz rów ność w obec prawa. U rzędy publiczne m iały być dostępne dla w szystkich. G w arantow ała także sw obodę w yrażania m yśli, sw obodę prasy, tajem nicę korespondencji, tw orzenia związków, praw o do zachow ania narodo
wości przez m niejszości zam ieszkujące Polskę, przez zakładanie instytucji, zw iązków autonom icznych, pielęgnow anie mowy i zw yczajów . K onstytucja stw ierdzała m.in. obow iązek nauki w zakresie szkoły podstaw ow ej, bezpłatność nauki w szkołach państw ow ych i sam orządow ych, praw o do ubezpieczeń spo
łecznych, opiekę państw a nad dziećm i pozbaw ionym i opieki ro d zicielskiej1.
S połeczeństw o Polski w eszło w okres niepodległości obciążone spuścizną po rządach zaborczych — zacofaniem ekonom icznym i kulturalnym . Strukturę narodow ościo w ą ludności kraju w edług spisu z 1921 r. stanow ili: Polacy — około 69% , U kraińcy — 14%, Żydzi — 8%, B iałorusini — 4% , N iem cy — 4% . N a pozostały 1% składali się: Litw ini, Czesi, R osjanie i inne narodow ości. W y
nika stąd, że 31% m ieszkańców II R zeczypospolitej było narodow ości niepol
skiej.
‘Dz U RP 1921, nr 44, poz. 267.
T raktat O ochronie m niejszości z 26 m arca 1919 r. zaw ierał w 12 artykułach przepisy norm atyw ne w zakresie ochrony m niejszości, dotyczące m iędzy inny
mi:
- praw a do zakładania, prow adzenia i kontrolow ania przez m niejszości w łasnym kosztem instytucji dobroczynnych, religijnych, społecznych, szkół i innych zakładów w ychow aw czych z m ożliw ością używ ania w nich w łasnego języ k a i sw obody w w ykonyw aniu praktyki swojej religii;
- zobow iązania w ładz państw ow ych do zapew nienia dzieciom nauki w ich w łasnym języ k u w publicznych szkołach początkow ych2.
P odstaw ow e przepisy traktatu O ochronie m niejszości znalazły odzw iercie
dlenie w postanow ieniach konstytucji m arcowej z 1921 r. O dpow iednie artykuły tej konstytucji, traktujące o w olnościach obyw atelskich i ochronie m niejszości narodow ych, w eszły bez zm ian do konstytucji kw ietniow ej z 1935 r. O chrona praw m niejszości w zakresie ośw iaty i kultury w P olsce była w ięc zagw aranto
w ana ustaw am i o charakterze praw a m iędzynarodow ego i odpow iednim i posta
now ieniam i obydw u konstytucji. W śród m niejszości narodow ych w Polsce pa
now ały do końca II R zeczypospolitej dążenia do nauki szkolnej w języ k u ojczy
stym , kultyw ow ania narodow ych tradycji i rozw ijania rodzim ej kultury.
O drodzone państw o polskie podjęło dzieło scalania ziem polskich i unifika
cji zarządzania ośw iatą. W styczniu 1918 r. z D epartam entu W R iO P pow stało M inisterstw o W yznań R eligijnych i O św iecenia Publicznego. Podstaw y praw ne system u, kierow anie i zarządzanie szkolnictw em w całym kraju stw orzyła usta
w a O tym czasow ym ustroju szkolnym z 4 czerw ca 1920 r. U staw a pow ierzała m inistrow i W R iO P kierow nictw o naczelne i nadzór nad w ychow aniem publicz
nym w całej R zeczypospolitej. D la celów adm inistracyjnych polecono m inistro
wi stw orzyć okręgi szkolne, na czele których postaw iono kuratorów, m ianow a
nych przez naczelnika państw a na w niosek m inistra resortu i zatw ierdzanych przez R adę M inistrów. O dpow iadał on za stan szkolnictw a i placów ek ośw iato
w o-w ychow aw czych w sw oim okręgu, budżet, obsadę kierow niczą podległych placów ek oraz ruch służbow y kadry pedag o g iczn ej3.
Z asady realizacji obow iązku szkolnego zostały ustalone przez dekret O obow iązku szkolnym z 7 II 1919 r. wydany przez naczelnika państw a. D ekret stanow ił, iż kształcenie w zakresie szkoły pow szechnej je s t obow iązkow e dla w szystkich dzieci w w ieku szkolnym , tj. od 7 do 14 lat. S zkoła pow szechna obejm ow ała 7 lat nauczania, ale do czasu utw orzenia w szędzie 7-letnich szkół pow szechnych dekret zalecał utrzym anie i przejściow e zakładanie szkół pow szechnych 4- i 5-letnich z obow iązkow ą nauką uzupełniającą 3- i 2-łetnią4.
2 Z. Urbański, Mniejszości narodowe w Polsce, Warszawa 1932, s. 23-24.
3 Dz U RP 1920, nr 50, poz. 304.
4 Dz U MWRiOP 1919, nr 2, art. 27-31.
K olejnym etapem norm ow ania przepisów była ustaw a z 17 II 1922 r., doty
cząca obw odów szkolnych, sieci szkolnej, organizow ania szkół oraz zakresu św iadczeń ze strony państw a i sam orządu terytorialnego na rzecz szkoły5.
W połow ie 1922 r. unifikacja adm inistracji szkolnej w państw ie została zakoń
czona. W praw dzie zachodziły w późniejszych latach zm iany terytorialne okrę
gów i obw odów szkolnych, ale dokonyw ały się ju ż one w ram ach jednolitego system u zarządzania szkolnictw em . System , który obow iązyw ał w całym kraju, um ożliw iał w cielenie w życie państwowej polityki ośw iatow ej.
K w estie nauki początkow ej dzieci żydow skich uregulow ano w Przepisach tym czasow ych o szkołach elem entarnych w K rólestw ie P olskim z 1 października 1917 r. W m yśl zaw artych tam postanow ień dzieci żydow skie pow inny uczęszczać do publicznych szkół elem entarnych dostępnych dla dzieci w szystkich w yznań i narodow ości albo do żydow skich szkół pryw atnych.
Szkoły te m usiały spełniać określone warunki organizacyjne i dydaktyczne, lecz m iały dość szeroką sw obodę w zakresie nauczania i w ychow ania. C hociaż kw estia języ k a nauczania w szkołach państw ow ych i pryw atnych dla dzieci żydow skich nie została P rzepisam i uregulow ania, w praktyce jed n ak szkoły publiczne m iały państw ow y języ k nauczania, a ję z y k w ykładow y szkół pryw atnych był różny, zależnie od życzeń rodziców i postanow ień właścicieli.
Szkoły państw ow e dla dzieci żydow skich tym różniły się od szkół polskich, że nie prow adziły zajęć w soboty i w ażniejsze św ięta żydow skie oraz nauczały religii m ojżeszow ej, choć nie w szystkie.
N ależy nadm ienić, że w iększość pryw atnych, żydow skich szkół średnich ogólnokształcących prow adziła zajęcia dydaktyczne w języ k u polskim . Szkoły te opierały się na trw ałych podstaw ach; m iały licznych zw olenników , gdyż prow adząc zajęcia dydaktyczne w języku polskim w edług program ów nauczania obow iązujących w szkołach publicznych, przygotow yw ały m łodzież do studiów wyższych. To w łaśnie studia w yższe w społeczeństw ie żydow skim cieszyły się dużym uznaniem i stanow iły cel dążeń znacznej części m łodzieży żydow skiej.
II. Oświata żydowska w Częstochowie — szkoły powszechne
W edług spisu przeprow adzonego w C zęstochow ie w 1921 r., 21% ogółu lud
ności stanowili Żydzi, stąd problem szkolnictwa dla tej grupy ludzi stanowił istot
ne zagadnienie. Z w prow adzeniem w życie nowego ustaw odaw stw a szkolnego w C zęstochow ie, podobnie ja k w całym kraju, wiązały się trudności nie tylko natury społeczno-politycznej, ale także ekonom iczno-kadrow ej. A spraw ą najpil
niejszą była realizacja dekretu z 7 lutego 1919 r. o obow iązku szkolnym.
5 K. Trzebiatowski, Szkolnictwo powszechne w Polsce w latach 1918-1938, Wrocław 1970, s. 31.
Przed odzyskaniem niepodległości w C zęstochow ie istniały dw ie elem en
tarne szkoły w yznaniow e: dla dziew cząt m ieściła się w pobliżu starej synagogi na ulicy Prostej (obecnie M irow ska), dla chłopców zaś na ulicy S padek (obecnie G aribaldiego) obok żydow skiej łaźni, tzw. mykwy. Do szkół tych uczęszczało 250 dzieci żydow skich6.
W 1918 r. w C zęstochow ie działały trzy szkoły pow szechne dla uczniów w yznania m ojżeszow ego. C zęść dzieci żydow skich pobierała naukę w pryw at
nych szkołach o charakterze religijnym i św ieckim , organizow anych przez tow a
rzystw a ośw iatow e i kulturalne. Funkcjonow ały także szkoły w yznaniow e (che- dery) z w ykładow ym języ k iem żydow skim , prow adzone przez osoby prywatne.
Szkoły te były jed n o - lub dw uklasow e, nauczały pisania i czytania oraz religii.
W ram ach realizacji dekretu o obow iązku szkolnym , Z arząd M iejski przeznaczył trzy szkoły publiczne pow szechne nr 12, nr 13 i nr 15 dla uczniów pochodzenia żydow skiego. O bw ody szkolne tych trzech szkół zlokalizow ane były na terenach tej części m iasta, w której przew ażała społeczność żydow ska. W roku szkolnym 1928/29 w szkole nr 12 pobierało naukę 732 uczniów, w tym 371 dziew cząt i 361 chłopców , w szkole nr 13 uczyło się 551 uczniów (392 dziew czyny i 159 chłopców ). O bow iązek szkolny w szkole nr 15 realizow ało 524 uczniów, z cze
go 313 osób stanow iły dziew częta, a 211 chłopcy. Łącznie w tych trzech szko
łach w iedzę zdobyw ało 1807 uczniów (1076 dziew cząt i 731 chłopców )7.
U czniow ie w yznania m ojżeszow ego w C zęstochow ie uczęszczali rów nież do innych szkół pow szechnych. Stanowili w nich jed n ak niew ielki odsetek.
O d 1920 r. funkcjonuje w m ieście siedm ioklasow a szkoła pow szechna im.
L. P eretza, posiadająca praw a szkoły publicznej. S zkoła utrzym yw ana była z w łasnych subsydiów stow arzyszenia Zjednoczenie Szkół Żydow skich oraz co rocznej subw encji M agistratu. Poza szkołam i m iejskim i istniały jeszcze szkoły utrzym yw ane przez inne stow arzyszenia, przykładow o: Ż ydow skie Stow arzy
szenie „F erajnigte” prow adziło szkołę pow szechną, w której naukę pobierało 150 uczniów , fundusze na potrzeby szkoły pochodziły w w iększości z zagranicy.
W 1926 r. M iejska R ada S zkolna w C zęstochow ie udzieliła koncesji Tow a
rzystw u Pom ocy Ż ydom na prow adzenie siedm ioklasow ej żydow skiej szkoły pow szechnej przy ulicy N adrzecznej 50.
III. Oświata żydowska w Częstochowie — szkoły średnie
K olejny etap kształcenia zapew niały szkoły średnie. W om aw ianym okresie istniały dw ie szkoły średnie dla m łodzieży żyd ow sk iej. P ierw szą szkołę średnią
6 J. Wójcicki, Z dziejów szkolnictwa częstochowskiego, Komunikaty Naukowe Towarzy
stwa Literackiego im. A. Mickiewicza, Oddz. Częstochowa 1980, s. 92.
7 Archiwum Państwowe w Częstochowie, Akta Magistratu m. Częstochowy, sygn. 7581.
pow ołało do życia w 1917 r. Tow arzystw o Ż ydow skie Szkół Średnich i Pow szechnych w C zęstochow ie. B yło to G im nazjum K oedukacyjne przy ul. Szkol
nej 7 (obecnie D ąbrow skiego). W latach 1932-1935 uczyło się w niej 560 uczniów, w tym 286 dziew cząt i 274 chłopców. W szyscy uczniow ie byli w yzna
nia m ojżeszow ego. D ru g ą szk o łą średnią było Ż ydow skie G im nazjum K oeduka
cyjne uruchom ione 1 w rześnia 1925 roku przez dr. F ilipa Axera. Ta pryw atna placów ka m ieściła się przy ul. F ocha 24, dysponow ała siedm iom a salam i lek
cyjnym i, proces dydaktyczno-w ychow aw czy realizow ało 13 nauczycieli.
W szkole tej uczniow ie m ogli zdobyw ać w iedzę w zakresie profilu hum anistycznego lub realnego. W latach 1932-1935 w szkole uczyło się 199 uczniów, w tym 131 dziew cząt i 68 chłopców 8. U czniam i w ym ienionych szkól byli synow ie i córki pochodzący z rodzin kupieckich, rzem ieślniczych, urzęd
niczych, w olnych zaw odów i przem ysłow ców. U czniow ie reprezentow ali bez m ała w szystkie grupy społeczne. Należy podkreślić, że uczniow ie z rodzin żydow skich uczęszczali rów nież do innych szkół państw ow ych i pryw atnych istniejących w C zęstochow ie. Przykładow o w roku szkolnym 1926/27 na ogólną liczbę 1127 uczniów uczących się w państw ow ych szkołach średnich 111 było pochodzenia żydow skiego. I tak do G im nazjum Państw ow ego im H. Sienkie
w icza uczęszczało 43 uczniów Żydów, do G im nazjum P aństw ow ego M ęskiego im. R. T raugutta — 38, a do Państw ow ego G im nazjum Ż eńskiego im. J. S łow ac
kiego — 30 uczennic. W tym sam ym roku w szkołach średnich pryw atnych uczyło się 1149 uczniów , w tym 600 w yznania m ojżeszow ego. L iczba uczniów w poszczególnych szkołach pryw atnych przedstaw ia się następująco: w G im nazjum Zw iązku Z aw odow ego N auczycieli Polskich Szkół Średnich zdobyw ało w iedzę 17 uczniów Żydów, w G im nazjum M ęskim T ow arzystw a Żydow skiego Szkół Ś rednich — 228, w G im nazjum K oedukacyjnym dr. F. A xera — 219 i w G im nazjum Ż eńskim T ow arzystw a Żydow skiego Szkół Średnich — 1369.
U staw a o reform ie szkolnictw a na w szystkich poziom ach p rzy jęta i uchw a
lona przez S ejm 11 m arca 1932 r. przebudow ała cały system szkolny. W zakresie szkolnictw a średniego utw orzone zostały szkoły średnie ogólnokształcące sze
ścioletnie, składające się z czteroletnich gim nazjów i dw uletnich liceów. Na początku reform y w C zęstochow ie funkcjonow ało 8 szkół średnich ogólno
kształcących, z tego 3 to szkoły państw ow e, pozostałe stanow iły w łasność tow a
rzystw społecznych lub osób pryw atnych. N ależy zaznaczyć, że szkoły te posia
dały pełne praw a szkół państw ow ych. N a łączn ą liczbę 1823 uczniów tych szkół, 1059 uczęszczało do szkół państw ow ych, a 764 do pryw atnych. O dsetek m łodzieży żydow skiej uczęszczającej do szkół średnich w ynosił 24,1% ogółu uczniów w szystkich szkół, z czego do polskich szkół uczęszczało 8,2% uczniów.
K ażda szkoła średnia dysponow ała salą gim nastyczną. F akt ten um ożliw iał re
8 Archiwum Państwowe w Częstochowie, Akta Magistratu m. Częstochowy, sygn. 7756.
9 Archiwum Państwowe w Częstochowie, Akta Magistratu m. Częstochowy, sygn. 7581.
alizację program u nauczania w zakresie w ychow ania fizycznego, w którym M i
nisterstw o W R iO P przeznaczało na zajęcia sportow e początkow o 3 godziny, a od 1934 r. — 2 godz. tygodniow o dla każdej klasy.
In teresu jącą fo rm ą uspołecznienia uczniów stała się sam opom oc szkolna, inspirow ana przez nauczycieli, ale organizow ana przez uczniów. W G im nazjum im. H. S ienkiew icza jej początki sięg ają 1916 r., w ów czas „S am opom oc” zaczę
ła w spólnie z nauczycielam i podejm ow ać zadania w ychow aw czo-dydaktyczne.
Fundusze „S am opom oc” grom adziła ze składek członkow skich, a następnie z prow adzenia sklepiku uczniow skiego, który po tańszych cenach oferow ał m a
teriały i przybory szkolne. Z czasem „Sam opom oc” w spólnie z K om itetem R o
dzicielskim zaczęła organizow ać śniadania dla uczniów, dożyw iając najbied
niejszych bezpłatnie. W ydaw ała też w ła s n ą w ew nętrzną gazetkę k lasow ą i szko ln ą „N asz Św iat” . Sw oje różnorodne zainteresow ania uczniow ie mogli pogłębiać w działających w szkole kółkach: dram atycznym , krajoznaw czym i lotniczym . C h lu b ą szkoły stały się szkolne ogrody: ow ocow y, botaniczny i zorganizow any staraniem nauczyciela Paw łow skiego ogród zoologiczny, w którym um ieszczono 20 zw ierząt, m iędzy innym i niedźw iedzia, wilki, rysie oraz 23 ptaki — orły, paw ie, sowy. N a cele te otrzym yw ała szkoła z M agistratu roczne subsydium w ynoszące od 2000 do 3000 z ł.10 Tak praca w sklepiku szkol
nym, ja k i działalność w kółkach zainteresow ań i ogrodach szkolnych miały rozw inąć u uczniów um iejętności w ykorzystania zdobytej w iedzy teoretycznej w praktyce.
Isto tą procesu dydaktyczno-w ychow aw czego je s t nauczanie ze zrozum ie
niem , służyły tem u m iędzy innym i pracow nie przedm iotow e. W organizow aniu pracow ni uczestniczyła cała społeczność szkolna: nauczyciele, uczniow ie i ro dzice.
S pośród istniejących w C zęstochow ie szkół średnich jed y n ie G im nazjum im. H. S ienkiew icza m iało w yraźnie określony profil m atem atyczno-fizyczny i przyrodniczy, po zostałe szkoły m iały profil hum anistyczny lub realny. To w łaś
nie profil szkoły decydow ał o charakterze tw orzonych pracow ni, a grom adzone w nich pom oce dydaktyczne ułatw iały zrozum ienie zdobytej wiedzy. G im na
zjum P aństw ow e im. H. S ienkiew icza posiadało następujące pracow nie przed
miotow e: 3 przyrodnicze, 1 ry su n k o w ą 1 fiz y c z n ą 1 m atem aty cz n ą 1 che
m iczną i 1 geograficzną. N atom iast G im nazjum P aństw ow e im. R. T raugutta ze w zględu na profil zorganizow ało pracow nie: fiz y c z n ą ch e m ic z n ą historyczną i zajęć praktycznych. G im nazjum Państw ow e Żeńskie im. J. Słow ackiego pozo
stało szk o łą o profilu hum anistycznym , szkoła posiadała pracow nie fizy c zn ą g e o g raficz n ą p rzyro dniczą i zajęć praktycznych. G im nazjum Ż ydow skie K o
edukacyjne dr. F ilipa A xera było po reform ie placów ką o podw ójnej strukturze
10 Archiwum Państwowe w Częstochowie, Akta Magistratu m. Częstochowy, Wydział Ogólny, sygn. 7666.
i m ieszanym profilu. Klasy V -V III były typu hum anistycznego, a klasy I-II realnego. P racow nie przedm iotow e ułatw iające proces nauczania to: pracow nia fizyczna, przyrodnicza i zajęć praktycznych. Także pracow nie fiz y c z n ą przyrod
n iczą i zajęć praktycznych posiadało G im nazjum K oedukacyjne Tow arzystw a Ż ydow skich Szkół Ś rednich11.
W iedza zdobyw ana w szkołach średnich zaspokajała w jakim ś stopniu pod
staw ow e potrzeby praktyczne, intelektualne i kulturalne ludności żydow skiej, przygotow ując m łodzież do życia w Polsce, przez w yposażenie jej w należytą w iedzę z zakresu przedm iotów ogólnokształcących (w ykładanych w języ k u polskim ). Szkoły te w ychow yw ały m łodzież rów nież w kulturze żydow skiej poprzez naukę przedm iotów judaistycznych, w ykładanych w języ k u żydow skim lub hebrajskim . U kończenie szkoły średniej daw ało szansę kontynuow ania nauki w szkołach w yższych. W C zęstochow ie w okresie m iędzyw ojennym nie było szkół w yższych, stąd konieczność podejm ow ania studiów na terenie całego kra
ju. U dział m łodzieży żydow skiej w studiach w yższych początkow o był znaczą
cy, z czasem je d n a k system atycznie się obniżał. W ynikało to z faktu, że w iele uczelni w yższych ograniczało przyjm ow anie Żydów, kierując się zasad ą num e
rus clausus, tzn. uzależniając liczbę przyjętych słuchaczy n a dany w ydział od procentow ego odsetka, ja k i stanow iła ludność żydow ska w kraju. W latach dw u
dziestych studenci pochodzenia żydow skiego na w yższych studiach stanow ili około 20% ogółu studiujących (1925/26 — 20,7% , 1928/29 — 20,4% ), a w la
tach trzydziestych zauw aża się w yraźny spadek. W roku akadem ickim 1931/32
— 18% studentów stanow ili Żydzi, 1934/35 — 14% i tylko 10% słuchaczy po chodzenia żydow skiego studiow ało na w yższych uczelniach w roku akadem ic
kim 1937/3812. N ajliczniejszy spadek liczby studiujących Ż ydów m iał m iejsce na kierunkach praw niczych, handlow ych i na filozofii. N ajw yższy odsetek stu
dentów Żydów m iała W olna W szechnica Polska w W arszaw ie i w Łodzi, gdzie przy przyjm ow aniu n a studia nie stosow ano ograniczeń narodow ych, rasow ych czy w yznaniow ych.
Niestety, przygotow ania do now ego roku nauki szkolnej w celu realizow ania w łasnych szans edukacyjnych zostały zaham ow ane przez w ybuch II w ojny św ia
towej .
11 Z. Grządzielski, Szkolnictwo średnie ogólnokształcące w Częstochowie w okresie międzywojennym (1918-1939), [w:] Z najnowszych dziejów Częstochowy, pod red.
R. Szweda i W. Palusa, Częstochowa 1995, s. 92-93.
12 Statystyka oświaty i kultury, GUS, Warszawa 1938.
