W
Wp p³³yyw w k ka assttrra accjjii cch hiirru urrg giicczzn neejj n
na a zza aw wa arrtto oœœææ k ko oñ ñcco ow wyycch h p
prro od du uk kttó ów w n na ad dttlleen niia an niia a lliip piid dó ów w w
w ssu urro ow wiiccyy
IIn nffllu ueen nccee o off ssu urrg giicca all cca assttrra attiio on n o on n sseerru um m lleevveellss o off tth hee lliip piid d p peerro oxxiid da attiio on n een nd d--p prro od du uccttss
L
Leesszzeekk JJaanneecczzeekk22,, TToommaasszz PPaasszzkkoowwsskkii11,, EEwwaa BBaasszzaakk11,, KKrrzzyysszzttooff LLuuttnniicckkii33,, RRaaddooss³³aaww RRoollaa33,, E
Ewwaa SSzzpprriinnggeerr--BBoogguuññ33
U 40 kobiet w wieku przedmenopauzalnym, u których wykonano histerektomiê wraz z obustronn¹ salpingooforektomi¹, oznaczono tu¿ przed operacj¹ oraz w 2 dobie poopera- cyjnej zawartoœæ dialdehydu malonowego w surowicy krwi metod¹ detekcji substancji re- aguj¹cych z kwasem tiobarbiturowym. W 48 godz. po kastracji chirurgicznej zaobserwowa- no wysoce znamienny wzrost intensywnoœci nadtleniania lipidów (p<0,001). Uzyskane wy- niki badañ sugeruj¹, i¿ we wczesnym okresie pooperacyjnym po menopauzie chirurgicznej powstaj¹ warunki sprzyjaj¹ce rozwojowi stresu oksydacyjnego
S³owa kluczowe: kastracja chirurgiczna, nadtlenianie lipidów, stres oksydacyjny (Przegl¹d Menopauzalny 2002; 1: 33–37)
Jednym z najwa¿niejszych biologicznie procesów wolnorodnikowych jest peroksydacja lipidów [26].
Celem reakcji nadtleniania s¹ wielonienasycone kwa- sy t³uszczowe czyli lipidy posiadaj¹ce co najmniej 3 podwójne wi¹zania kowalentne miêdzy atomami wêgla. Si³a wi¹zania C-H w s¹siednich atomach wê- gla jest w takiej konfiguracji os³abiona, co u³atwia oderwanie atomu wodoru od cz¹steczki [15]. Perok- sydacja lipidów ma charakter procesu lawinowego, w przebiegu którego wyró¿nia siê 3 etapy: inicjacjê, propagacjê i terminacjê [23].
Strukturami komórkowymi szczególnie nara¿onymi na uraz oksydacyjny, s¹ fosfolipidowe b³ony komórko- we zawieraj¹ce du¿e iloœci wielonienasyconych reszt
kwasów t³uszczowych [4]. W rezultacie peroksydacyjnej degradacji fosfolipidów dochodzi do zmian charaktery- styki fizykochemicznej b³on cytoplazmatycznych w po- staci spadku p³ynnoœci oraz wzrostu ich przepuszczalno- œci [8]. Zmiany te prowadziæ mog¹ do rozprzêgniêcia transportu przezb³onowego w obrêbie komórki. Perok- sydacja lipidów mo¿e równie¿ zmieniaæ antygenowy charakter b³on cytoplazmatycznych komórki. Innym przyk³adem modyfikacji oksydacyjnej lipidów o ogrom- nym znaczeniu patogenetycznym w procesie aterogene- zy jest nadtlenianie lipoprotein o niskiej gêstoœci (LDL) krwi kr¹¿¹cej, a tak¿e peroksydacja w obrêbie œródb³on- ka naczyñ lipiprotein o wysokiej gêstoœci [3].
Usuniêcie jajników u kobiet w wieku przedmenopau- zalnym prowadzi, szczególnie w krytycznym okresie po-
1
1IIIIII KKaatteeddrraa ii KKlliinniikkaa GGiinneekkoollooggiiii AAMM ww LLuubblliinniiee,, pp..oo.. kkiieerroowwnniikkaa KKaatteeddrryy ii KKlliinniikkii:: ddrr hhaabb.. TT.. PPaasszzkkoowwsskkii,, pprrooff.. nnaaddzzww.. AAMM
2
2OOddddzziiaa³³ GGiinneeoollooggiicczznnoo--PPoo³³oo¿¿nniicczzyy SSPPZZOOZZ ww KKrraassnnyymmssttaawwiiee,, oorrddyynnaattoorr OOddddzziiaa³³uu:: ddrr mmeedd.. LL.. JJaanneecczzeekk
3
3KKaatteeddrraa ii ZZaakk³³aadd PPaattooffiizzjjoollooggiiii AAMM ww LLuubblliinniiee,, kkiieerroowwnniikk KKaatteeddrryy ii ZZaakk³³aadduu:: pprrooff.. zzww.. ddrr hhaabb.. SStt.. CCzzuucczzwwaarr
operacyjnym, do kaskadowego narastania ogólnoustro- jowych i miejscowych zmian, które maj¹ potencjalnie groŸne konsekwencje dla zdrowia zarówno fizycznego, jak i psychicznego [17]. Dostêpna literatura przedmiotu zawiera sk¹py zasób informacji naukowych na temat równowagi prooksydacyjno-antyoksydacyjnej u kobiet w pierwszych dobach po kastracji chirurgicznej.
Cel podjêtych badañ stanowi³a ocena intensywno- œci nadtleniania lipidów we wczesnym okresie poope- racyjnym w odniesieniu do wartoœci przedoperacyj- nych u kobiet w wieku przedmenopauzalnym, którym wyciêto macicê wraz z przydatkami.
M
Ma atteerriia a³³ ii m meetto od dyy
Badaniom poddano 40 przedmenopauzalnych ko- biet w wieku 44–55 lat, które zakwalifikowano do le- czenia operacyjnego w postaci ca³kowitego wyciêcia macicy drog¹ brzuszn¹ z obustronn¹ salpingooforekto- mi¹. U wszystkich badanych kobiet wystêpowa³y przed operacj¹ krwawienia miesi¹czkowe i ¿adna z nich nie zg³asza³a przed zabiegiem objawów wypa- dowych. Indeks masy cia³a badanych kobiet waha³ siê miêdzy 19,3 a 31,0 kg/m3(œrednio 25,8).
Pacjentki by³y hospitalizowane w III Katedrze i Klinice Ginekologii AM w Lublinie lub na Oddziale Ginekologiczno-Po³o¿niczym Samodzielnego Publicz- nego Zespo³u Opieki Zdrowotnej w Krasnymstawie.
Wskazaniem do operacji by³y nieprawid³owe krwa- wienia z macicy, spowodowane miêœniakami macicy u 28 pacjentek (70,0%) lub ³agodnymi rozrostami endo- metrium u 12 kobiet (30,0%). Zabiegi operacyjne wyko- nano we wszystkich przypadkach sposobem Freunda, w ogólnym znieczuleniu dotchawiczym. W ¿adnym przypadku nie zanotowano powik³añ œródoperacyjnych zabiegu. Przebieg pooperacyjny by³ u wszystkich bada- nych kobiet niepowik³any. Rozpoznanie przedoperacyjne by³o w ka¿dym przypadku weryfikowane badaniem hi- stopatologicznym materia³u tkankowego.
W doborze pacjentek do badania zastosowano na- stêpuj¹ce kryteria wykluczaj¹ce: kliniczne lub/i endo- krynne objawy pomenopauzalne; palenie papierosów;
obci¹¿enie poza ginekologicznymi chorobami o istot- nym klinicznie znaczeniu, takimi jak cukrzyca, astma, choroba niedokrwienna serca, nowotwory itp.; prze- wlek³e przyjmowanie w czasie eksperymentu jakich- kolwiek leków, poza rutynowo stosowanymi w okresie oko³ooperacyjnym; przyjmowanie kiedykolwiek przed operacj¹ hormonalnej terapii zastêpczej; przebycie w przesz³oœci jakichkolwiek zabiegów operacyjnych w obrêbie miednicy mniejszej.
Przedoperacyjny status menopauzalny badanych kobiet obiektywizowano za pomoc¹ oznaczenia stê¿eñ
folitropiny oraz 17β-estradiolu w próbkach surowicy, pobranych tu¿ przed rozpoczêciem zabiegu operacyj- nego. Poziom FSH wynosi³ œrednio 4,91 IU/l (zakres 1,52–8,36) zaœ stê¿enie E2 wynosi³o œrednio 447,60 pmol/l (82,90–2462,20).
Materia³ biologiczny stanowi³a surowica krwi
¿ylnej. Krew pobierana by³a z ¿y³y od³okciowej bezpoœrednio przed operacj¹ oraz w 2 dobie poope- racyjnej, po up³ywie ok. 48 godz. od operacji.
Próbkê krwi ¿ylnej o objêtoœci ok. 8 ml natych- miast po wytworzeniu siê skrzepu poddawano wi- rowaniu z prêdkoœci¹ 3 000 g, a uzyskan¹ surowicê po odpowiednim oznakowaniu zamra¿ano w tem- peraturze –80oC do czasu analizy. Od momentu po- brania krwi do momentu przeprowadzenia analizy laboratoryjnej wszystkie próbki os³aniano od œwia- t³a foli¹ aluminiow¹. Wszystkie analizy laborato- ryjne wykonano w jednej serii, unikaj¹c wielokrot- nego rozmra¿ania próbek.
Stê¿enia produktów nadtleniania lipidów w surowi- cy krwi ¿ylnej oznaczano metod¹ spektrofotometrycz- nej detekcji substancji reaguj¹cych z kwasem tiobarbi- turowym (ang. thiobarbituric acid reactive substances) w modyfikacji Ledwo¿ywa [14].
Terminacja procesu nadtleniania lipidów wi¹¿e siê z powstaniem nieaktywnych produktów peroksy- dacji, którymi s¹ keto- i hydroksykwasy t³uszczowe, aldehydy i hydroksyaldehydy [24]. Koñcowe pro- dukty nadtleniania lipidów zawieraj¹ wi¹zania sprzê-
¿one, nie wystêpuj¹ce w naturalnych kwasach t³usz- czowych. Obecnoœæ tych wi¹zañ jest dowodem na przejœcie lipidów badanego kompartmentu przez pro- ces peroksydacji. Sprzê¿onym dienem, który skupia na sobie najwiêcej uwagi badaczy, jest dialdehyd ma- lonowy (ang. MDA: malondialdehyde). Oznaczanie MDA znajduje szerokie zastosowanie jako poœrednia metoda oceny intensywnoœci peroksydacji lipidów in vivo [12, 27].
Stê¿enie MDA wyra¿ano w nanomolach/miligram bia³ka, w oparciu o krzyw¹ kalibracyjn¹ wykonan¹ przy u¿yciu bis-metyloacetylu aldehydu malonylowe- go. Analizê przeprowadzono w Katedrze i Zak³adzie Patofizjologii Akademii Medycznej w Lublinie.
Uzyskany materia³ badawczy poddano analizie statystycznej. Ze wzglêdu na odstêpstwa rozk³adów analizowanej zmiennej ci¹g³ej od rozk³adu normal- nego, analizê statystyczn¹ przeprowadzono przy wykorzystaniu rangowego testu nieparametryczne- go jakim jest test Wilcoxona (Wilcoxon matched- -pairs signed-ranks test). W pracy przyjêto 5-pro- centowe ryzyko b³êdu wnioskowania [5]. Staty- stycznej analizy danych dokonano za pomoc¹ pro- gramu Statistica 6.0 firmy Microsoft.
Na przeprowadzenie badañ uzyskano zgodê Komi- sji Bioetycznej Akademii Medycznej w Lublinie.
W Wyyn niik kii
Tab. I. przedstawia stê¿enia dialdehydu malonowe- go oznaczone w 2 punktach czasowych okresu oko³o- operacyjnego.
W 48 godz. po obustronnej ooforektomii wyst¹pi³ istotny wzrost zawartoœci koñcowych produktów nad- tleniania lipidów w porównaniu z wartoœciami wyjœcio- wymi. Stê¿enie MDA wynosi³o w 2 dobie po ooforek- tomii 80,2% – 189,3% wartoœci przedoperacyjnej (me- diana: 149,6%). Wzrost ten nosi³ znamiona wysokiej znamiennoœci statystycznej (test Wilcoxona: Z=3,258;
p<0,001).
O
Om mó ów wiieen niiee w wyyn niik kó ów w
Dostêpna literatura przedmiotu zawiera nieliczne prace, które dotycz¹ wp³ywu kastracji chirurgicznej na równowagê prooksydacyjno-antyoksydacyjn¹ [28].
Uzyskany materia³ badawczy wskazuje na to, ¿e w 24 godz. po wyciêciu macicy z obustronn¹ oofo- rektomi¹ ma miejsce wzmo¿ona intensywnoœæ nad- tleniania lipidów. Wiêksze nara¿enie t³uszczowców na uraz peroksydacyjny po menopauzie naturalnej stwierdzi³o wielu autorów [7, 9, 22, 25]. W porówna- niu z badaniami dotycz¹cymi menopauzy naturalnej, literatura przedmiotu poœwiêcona peroksydacji lipi- dów po menopauzie chirurgicznej jest bardzo sk¹pa.
W eksperymencie na myszach Nakagawa i wsp.
[16] wykazali po raz pierwszy, ¿e w 30 dni po obu- stronnej owariektomii wystêpowa³ znamienny staty- stycznie wzrost zawartoœci trwa³ych produktów nad- tleniania lipidów w surowicy krwi oraz w¹trobie, w odniesieniu do wartoœci obserwowanych u zwie- rz¹t podawanych operacji kontrolnej z pozostawie- niem jajników. Wzmo¿ona intensywnoœæ peroksyda- cji lipidów utrzymywa³a siê u tych zwierz¹t do 3 mie- siêcy po kastracji.
Pierwsze badania dotycz¹ce peroksydacji lipidów u kobiet po kastracji chirurgicznej zosta³y opublikowa-
ne przez Asadê i wsp. w roku 1990 [1]. BodŸcem do podjêcia tych badañ by³o stwierdzenie przez ten sam zespó³ badawczy znamiennego wzrostu poziomu nad- tlenionych lipidów w surowicy krwi u kobiet po natu- ralnej menopauzie. U 7 kobiet przedmenopauzalnych, u których wraz z histerektomi¹ wykonano obustronn¹ ooforektomiê przeanalizowano zawartoœæ produktów nadtleniania lipidów w okresie pierwszych 60 dni po operacji [1]. W 15. dobie pooperacyjnej u wszystkich badanych kobiet mia³ miejsce wzrost poziomu MDA o œrednio 94,7% (p<0,01). Wzrost ten utrzymywa³ siê na poziomie znamiennym statystycznie w 30 i 60 dni po operacji.
Istniej¹ przes³anki teoretyczne przemawiaj¹ce za nasileniem zjawisk prooksydacyjnych w fazie kata- bolicznej przebiegu pooperacyjnego. Istotnym Ÿró- d³em reaktywnych form tlenu jest oksydoreduktaza ksantynowa, która katalizuje 2-stopniow¹ oksydacjê puryn i przejœcie hipoksantyny poprzez ksantynê w kwas moczowy. W obrêbie zdrowych tkanek prze- wa¿a tor akywnoœci dehydrogenazy ksantynowej, z u¿yciem dwunukleotydu adeninowo-nikotynowego (NAD) jako akceptora elektronu. Podczas reakcji tej nie dochodzi do generowania wolnych rodników tle- nowych. Na skutek niedokrwienia i uszkodzenia tka- nek w rezultacie rozleg³ego zabiegu operacyjnego przewa¿a katalizowanie tej reakcji przez oksydazê ksantynow¹, która jako akceptora elektronów zu¿ywa tlen cz¹steczkowy. W wyniku tego toru metabolicz- nego, jako produkt uboczny moczanów powstaje anionorodnik ponadtlenkowy bêd¹cy reaktywn¹ for- m¹ tlenu [2, 6]. Substraty oksydazy ksantynowej w postaci hipoksantyny lub ksantyny gromadz¹ siê w urazowo zmienionych tkankach na skutek zabu- rzeñ metabolizmu wysokoenergetycznych zwi¹zków fosforowych. Istotnym Ÿród³em reaktywnych form tlenu po urazie operacyjnym mo¿e byæ równie¿ sys- tem oksydaz NADPH znajduj¹cy siê w b³onach ko- mórkowych fagocytów gromadz¹cych siê uszkodzo- nych tkankach [6].
Brak w dostêpnej literaturze przedmiotu doniesieñ, które jednoznacznie rozstrzyga³yby patomechanizm stresu oksydacyjnego po zabiegach chirurgicznych.
Khinev i wsp. [13] stwierdzili, ¿e w 24 godz. po chi- rurgicznym zabiegu operacyjnym wykonanym w znie- czuleniu ogólnym przy u¿yciu Diprivanu, zawartoœæ Tab. I. Zawartoœæ dialdehydu malonowego (MDA; w nmol/mg bia³ka) w surowicy krwi ¿ylnej oznaczona u pacjentek poddanych obustronnej ooforektomii przed operacj¹ [MDA (0)] oraz w 2 dobie pooperacyjnej [MDA (2)]
Parametr N Min.–maks. Mediana 25–75% V(%)
MDA (0) 40 0,157–0,665 0,302 0,221–0,378 40,1
MDA (2) 40 0,186–0,702 0,461 0,275–0,555 35,7
N: liczebnoœæ; Min.-maks.: rozstêp wartoœci; 25%–75%: przedzia³ miêdzy 25 a 75 percentylem; V: wspó³czynnik zmiennoœci
substancji reaguj¹cych z kwasem tiobarbiturowym wzrasta, zaœ pojemnoœæ antyoksydacyjna osocza spada w porównaniu z wartoœciami przedoperacyjnymi.
Ró¿nice te jednak, byæ mo¿e ze wzglêdu na ma³¹ licz- bê przypadków, nie by³y znamienne statystycznie.
Liczni autorzy badaj¹cy markery stresu oksydacyj- nego po menopauzie naturalnej [10, 19, 20, 21] s¹ zda- nia, i¿ obserwowane wówczas nasilenie zjawisk prook- sydacyjnych jest przyczynowo-skutkowo zwi¹zane ze spadkiem poziomu estrogenów.
Estrogeny s¹ silnymi antyoksydantami [28]. W³a- œciwoœci przeciwutleniaj¹ce estrogenów wynikaj¹ ze szczególnej struktury chemicznej tych zwi¹zków.
Grupy wodorotlenowe zwi¹zane z pierœcieniem aro- matycznym estrogenów wykazuj¹ w³aœciwoœci fenoli, spe³niaj¹c podczas reakcji z wolnymi rodnikami tleno- wymi rolê donora elektronów. Grupy –OH estrogenów dzia³aj¹ jako zmiatacze wolnych rodników alkoksylo- wych i peroksylowych, zapobiegaj¹c propagacji pro- cesu nadtleniania lipidów. Powstaj¹ce w wyniku tych reakcji fenoksylowe rodniki estrogenów charakteryzu- j¹ siê znikom¹ aktywnoœci¹ prooksydacyjn¹, ³atwo podlegaj¹c redukcji przez inne antyoksydanty z od- tworzeniem wyjœciowej struktury estrogenu [2].
Poœrednim dowodem na to, ¿e wzrost intensyw- noœci nadtleniania lidpidów u kobiet po obustronnej ooforektomii jest rezultatem spadku estrogenemii stanowi¹ wyniki badañ Asada i wsp. [1]. Autorzy ci wykazali, i¿ w przeciwieñstwie do kobiet po obu- stronnej owariektomii, u 9 kobiet przedmenopauzal- nych, u których wyciêto macicê z pozostawieniem
jednego jajnika, markery intensywnoœci nadtleniania lipidów w surowicy krwi nie zmieni³y siê znamiennie po operacji.
Równie¿ w œwietle wyników badañ w³asnych [11] wzrost intensywnoœci nadtleniania lipidów po wyciêciu jajników wydaje siê pozostawaæ w zwi¹z- ku ze spadkiem poziomu estrogenemii. W oparciu o wiedzê z zakresu nauk podstawowych oraz nie- liczne opublikowane w tej mierze doniesienia kli- niczne mo¿na przypuszczaæ, ¿e do stresu oksyda- cyjnego po menopauzie chirurgicznej prowadzi
³añcuch interakcji zilustrowany na ryc. 1. W myœl tej hipotezy, spadek potencja³u antyoksydacyjnego w rezultacie g³êbokiego spadku estrogenemii sprzyja inicjacji kaskady peroksydacyjnej, co z ko- lei prowadzi do dalszego wyczerpywania siê zaso- bu antyoksydantów. Powstawanie w efekcie takie- go b³êdnego ko³a stresu oksydacyjnego wydaje siê byæ szczególnie prawdopodobne we wczesnym okresie pooperacyjnym, kiedy nie s¹ w pe³ni uzu- pe³niane straty tych antyoksydantów, których pod- stawowym Ÿród³em dla cz³owieka jest po¿ywienie.
W Wn niio ossk kii
1. W 48 godz. po wyciêciu macicy z przydatkami do- chodzi do znamiennego wzrostu zawartoœci koñco- wych produktów nadtleniania lipidów w surowicy krwi ¿ylnej.
2. We wczesnym okresie pooperacyjnym po kastracji chirurgicznej powstaj¹ warunki sprzyjaj¹ce powsta- niu stresu oksydacyjnego
kastracja chirurgiczna
hipoestrogenemia + inne czynniki
spadek potencja³u antyoksydacyjnego
inicjacja nadtlenienia lipidów
stres oksydacyjny
Ryc. 1. Hipotetyczny ³añcuch zjawisk prowadz¹cych do stresu oksydacyjnego po kastracji chirurgicznej
Summary
Rationale for the study. The literature contains data suggesting that a postmenopausal woman is exposed to an oxidative stress due to the low estrogen levels. Very scanty data are however available considering the prooxidant-antioxidant homeostasis in the early postope- rative period following surgical castration.
Objective. The purpose of this study was to characterize the intensity of lipid peroxida- tion in the perioperative period in premenopausal women who underwent total abdominal hysterectomy with bilateral salpingooophorectomy (TAH&BSO).
Patients. Fourty premenopausal women aged 44–55 years were included into this study.
The indication for the TAH&BSO was menorrhagia due to uterine fibroids or benign endo- metrial hyperplasia.
Biological material and laboratory analyses. In all the examined patients venous blood was collected before the operation as well as in the postoperative day 2. In the serum sam- ples, level of lipid peroxides was measured, using spectrophotometric TBARs (thiobarbituric acid reactive substatnces) method.
Results/Conclusions 1. In the postoperative day 2 levels od lipid peroxidation end-products increase significantly. 2. In the early postoperative period after surgi- cal castration, patients are predisposed to the oxidative stress.
Key words: surgical castration, lipid peroxidation, oxidative stress
P
Piiœœmmiieennnniiccttwwoo
1. Asada Y, Komura S, Ohishi N, et al. Effect of ovariectomy on serum lipid peroxide levels in women. J Clin Biochem Nutr 1990; 8: 247-52.
2. Bartosz G. Druga twarz tlenu. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warsza- wa. 1995.
3. Brown MS, Goldstein JL. Scavenging for receptors. Nature 1990; 343:
508-9.
4. Cochrane C, Schraufstatter I, Hyslop P, Jackson J. Cellular and bioche- mical events in oxidant injury. In: Oxygen Radicals and Tissue Injury (red. B.
Halliwell). Federation of the American Science for Experimental Bio- logy. Bethesda 1987: 49-56.
5. Colton T. Statistics in Medicine. Little Brown. Boston. 1974.
6. Czekalski P, Ciesielski L. Znaczenie wolnych rodników w chirurgii. Post Nauk Med 1994; 7: 212-18.
7. Esterbauer H, Gebicki J, Puhl H, Jurgens G. The role of lipid peroxidation and antioxidants in oxidative modification of LDL. Free Radic Biol Med 1992; 13: 341–90.
8. Gardner H. Oxygen radical chemistry of polyunsaturated fatty acids. Free Radic Biol Med 1989; 7: 65-72.
9. Holvoet P, Collen D. Oxidation of low density lipoproteins in the pathoge- nesis of atherosclerosis. Atherosclerosis 1998; 137 (Suppl): 33-8.
10. Inal M, Sunal E, Kanbak G, Zeytinoglu S. Effects of postmenopausal hor- mone replacement and alpha-tocopherol on the lipid profiles and antioxidant status. Clin Chim Acta 1997; 268: 21-29.
11. Janeczek L, Paszkowski T, Sikorski R i et al. Poziom estrogenemii we wczesnym okresie pooperacyjnym po obustronnej ooforektomii z uwzglêdnie- niem wp³ywu przezskórnej estrogenowej terapii zastêpczej. Ginekol Pol 2001; 72: 1383-7.
12. Janeru D. Malondialdehyde and thiobarbituric acid reactivity as diagnostic indices of lipid peroxidation and peroxidative tissue injury. Free Radic Biol Med 1990; 9: 515-40.
13. Khinev S, Dafinova K, Tenchova V, Bakalova R. The lipid peroxidation level and antioxidant status of the plasma in patients operated on under pro- pofol (Diprivan) anesthesia. Khirurgiia (Sofiia) 1995; 48: 23–25.
14. Ledwo¿yw A, Michalak J, Stêpieñ A, K¹dzio³ka A. The relationship be- tween plasma triglycerides, cholesterol, total lipids and lipid peroxidation pro- ducts during human atherosclerosis. Clin Chim Acta 1986; 155: 275-85.
15. Lippman R: Free radical-induced lipoperoxidation and aging. W: Handbook of Free Radicals and Antioxidants in Biomedicine, vol 1 (red. J. Miquel iwsp.) CRC Press. Boca Taron. 1989: 187-97.
16. Nakagawa Y, Yoshino K, Komura S, et al. Effect of ovariectomy on serum and liver lipid peroxide levels of female mice. J Clin Biochem Nutr 1989; 6:
87-94.
17. Paszkowski T. Estrogenowa terapia zastêpcza po menopauzie chirurgicznej.
Ginekol Prakt 2000; 7: 30-5.
18. Paszkowski T, Sikorski R, Janeczek L, et al. Postoperative estrogen repla- cement therapy in premenopausal oophorectomized patients improves the se- rum antioxidant status – preliminary report. Pol J Gynaecol Invest 1999;
1: 217-9.
19. Sack MN, Rader DJ, Cannon R III. Oestrogen and inhibition of oxidation low-lipoproteins in postmenopausal women. Lancet 1994; 343: 269-70.
20. Schwenke DC. Aging, menopause, and free radicals. Semin Reprod En- docrin 1998; 16: 281-308.
21. Steinberg D. Role of oxidized LDL and antioxidants in atherosclerosis. Adv Exp Med Biol 1995; 368: 39–48.
22. Subbiah MT, Kessel B, Agrawal M, et al. Antioxidant potential of speci- fic estrogens on lipid peroxidation. J Clin Endocronol Metab 1993; 77:
1095-7.
23. Thomas M. The role of free radicals and antioxidants: how do we know that they are working? Crit Rev Food Sci Nutr 1995; 35: 21-39.
24. Valenzuela A. The biological significance of malondialdehyde determination in the assessment of tissue oxidative stress. Life Sci 1991; 48: 301–9.
25. Wakatsuki A, Ikenoue N, Sagara Y. Effects of estrogen on susceptibility to oxidation of low-density and high-density lipoprotein in postmenopausal wo- men. Maturitas 1998; 28: 229-34.
26. Yagi K. Lipid Peroxides in Biology and Medicine. Academic Press. New York 1982.
27. Yagi K. Lipid peroxides and related radicals in clinical medicine. In: Free Ra- dicals in Diagnostic Medicine. A Systems Approach to Laboratory Technology, Clinical Correlations, and Antioxidant Therapy (red. D. Armstrong), Ple- num Press. New York 1994: 1-15.
28. Yagi K. Female hormones act as natural antioxidants – a survey of our rese- arch. Acta Bioch Pol 1997; 44 (4): 701-710.
A
Addrreess ddoo kkoorreessppoonnddeennccjjii::
III Katedra i Klinika Ginekologii AM, ul. Jaczewskiego 8,
20-954 Lublin,
e-mail: tompasz@eskulap.am.lublin.pl
