J.M. Dołęga
"Zanim zginie przyroda", J. Dorst,
Warszawa 1971 : [recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 8/2, 206-208
p o m ia ró w i e k s p e ry m e n tó w c a łk o w ic ie o d m ie n n y c h o d u ję ć k la s y c z nych. N a b a z ie p o w y ższy ch p o m o cn iczy ch ro z w a ż a ń u jm o w a n e je s t d a le j p o d s ta w o w e z a g a d n ie n ie o d n o szące się do m a k ro sk o p o w e j s t r u k tu r y p rz e s trz e n i i czasu. A u to r d o ch o d zi do n a s tę p u ją c y c h k o n k lu z ji: 1° U p o d s ta w p rz e s trz e n n o c z a s o w e g o p o d e jś c ia fiz y k a ln e g o z n a jd u je się za ło ż e n ie głoszące, że k a ż d e fiz y k a ln e p r z e d s ta w ie n ie rz eczy w isto ści w in n o z a w ie ra ć d w ie sk ła d o w e , m ia n o w ic ie : tło p rz e s trz e n n o c z a s o w e o ra z d y n a m ik ę s y s te m u fizycznego. N ie c h F s y m b o liz u je p ie rw s z y z w y m ie n io n y c h s k ła d n ik ó w , z aś D — d ru g i. W ó w czas w s p o m n ia n e z a ło ż e n ie m o że by ć w y ra ż o n e w p o s ta c i: K a ż d e fiz y k a ln e p rz e d s ta w ie n ie rz e c z y w is to śc i w in n o b y ć p rz e d s ta w io n e w p o sta c i F + D. R ó żn e z n a n e p ro p o z y c je te o re ty c z n e ró ż n ie u jm u ją se n s z n a k u a p rz e z to i se n s w y ra ż e n ia F + D. G d y id z ie o s tro n ę m a te m a ty c z n ą p ro b le m u , to w y d a je się, że n a jle p ie j p o trz e b o m fiz y k i za d o ść c z y n ią w ie lo w y m ia ro w e k o n tin u a R ie m a n n o w sk ie . 2° B a d a n ia R ie m a n n a , H e lm h o ltz a , E in s te in a i in n y c h u c z o n y c h w y k a z a ły , że s c h e m a t p rz e s trz e n n o -c z a s o w y fiz y k a ln e g o p rz e d s ta w ie n ia d a n y c h d o ś w ia d c z a ln y c h w s p ie r a się n a p o ję c iu c ia ła sz ty w n e g o o ra z sta łe g o p rz e d z ia łu czasow ego. W ie lu f i z y k ó w w sp ó łc z e sn y c h u w a ż a , że w y m ie n io n e p o ję c ia p o s ia d a ją c h a r a k t e r m a k ro sk o p o w y , p o n ie w a ż w fizy ce c z ą ste k e le m e n ta r n y c h n ie z n a jd u j ą o n e z a sto so w a n ia . Z a ra z e m u w a ż a ją , że e k s tra p o la c ja p o d e j ś c ia c z a s o w o -p rz e s trz e n n e g o (b ra n e g o z m a k r o ś w ia ta ) n a z ja w is k a p o d - a to m o w e n ie je s t n ic z y m u s p ra w ie d liw io n a . S tą d te ż w s k a z a n a p rz e d c h w ilą p ro b le m a ty c z n o ść p o d e jś c ia p rz e s trz e n n o c z a s o w e g o w fizy ce c z ą ste k e le m e n ta r n y c h z n ie w a la z a ró w n o fizy k ó w , j a k i m a te m a ty k ó w o ra z filo zo fó w do p o n o w n e g o p rz e d y s k u to w a n ia sta re g o z a g a d n ie n ia filo zo ficzn eg o d o ty czą ceg o s to su n k u , k tó r y zach o d zi m ięd zy p rz e s trz e n ią , czasem , d y n a m ik ą i rz eczy w isto ścią. 3 ° Z p u n k tu w id z e n ia d ia m a tu s y tu a c ja ja k a z a is ta n ia ła w fizyce, n ie m o że b y ć u w a ż a n a a n i ja k o n ie p o ż ą d a n a , a n i ja k o w y ją tk o w a .
K s ią ż k a je s t z a o p a trz o n a w w y k a z li te r a tu r y . Z a w ie ra on 213 pozycji. W śró d n a z w is k a u to r ó w s p o ty k a m y u c z o n y c h p o ls k ic h : K. K u ra to w s k ie - go, A. T a rsk ie g o , L. In fe ld a , J. P le b a ń s k ie g o , S. B ażań sk ie g o .
M . L u b a ń s k i
D o rst J., Z a n im z g in ie p rzy ro d a , z fra n c u s k ie g o tłu m . Z. S ik o ra , W P ,
W a rs z a w a 1971, s. 460.
C z ło w ie k i jeg o śro d o w isk o je s t g łó w n y m te m a te m p ra c y D o rsta „ Z a n im z g in ie p rz y r o d a “. Z a g a d n ie n ie to je s t szczeg ó ln ie w a ż n e w d o b ie o b e c n e j, p o n ie w a ż d z ia ła ln o ś ć c z ło w ie k a sta le , ch o cia ż w sp o só b n ie z a
m ie rz o n y n iszczy n a tu r a ln e śro d o w isk o b io lo g iczn e. P o d w p ły w e m ta k ie j d z ia ła ln o ś c i w y g in ę ły c a łe p o p u la c je z w ie rz ą t, a w ie le g a tu n k ó w d z is ia j je s t w s ta n ie p o w o ln e g o z a n ik a n ia . A u to r szczeg ó ln ą u w a g ę z w ra c a n a w y m ie r a ją c e z w ie rz ę ta o b e c n ie is tn ie ją c e .
K s ią ż k a p ro f. J. D o rsta, w y b itn e g o zoologa fra n c u sk ie g o , je d n e g o z k ie ro w n ik ó w M ię d z y n a ro d o w e j U n ii O c h ro n y P rz y r o d y i J e j Z asobów , o b e jm u je d w ie części. P ie r w s z a — „W czo raj (24— 136), d ru g a — „ D z isia j“ (138—448) p o p rz e d z o n e p rz e d m o w ą a u to r a do p o lsk ieg o w y d a n ia i sło w e m w s tę p n y m W . M ic h a jło w a (5—22). Z a w ie ra n a d to p o sło w ie i sk o ro w id z.
P ie r w s z a część o b e jm u je tr z y ro z d z ia ły . 1) Z a n im ro z w in ą ł się p r z e m y s ł (24— 38) ; 2) C zło w iek k o n tr a p rz y r o d a (39— 106) ; 3) C zło w iek w o b ro n ie p rz y ro d y (107— 136). T re śc ią te j części p ra c y je s t u k a z a n ie ro z w o ju d z ia ła ln o ś c i c z ło w ie k a w je g o śro d o w is k u od e p o k i m y ś liw c a do n a sz y c h czasów . P rz e z k a rc z o w a n ie puszczy, w y p a la n ie b u szu , n ie ra c jo n a ln e p o lo w a n ie , w p ro w a d z a n ie d o u s ta b iliz o w a n y c h śro d o w isk b io lo g iczn y ch o b cy ch g a tu n k ó w z w ie rz ą t czy ro ś lin — c z ło w ie k z m ie n ia ł śro d o w isk o ży cia w ie lu g a tu n k ó w z w ie rz ą t i ro ślin . N ie k tó re z n ich , n ie m o g ąc p rz y s to so w a ć się do n o w y c h w a ru n k ó w , w y g in ę ły , in n e są d z is ia j p o d śc isłą o c h ro n ą , p o n ie w a ż g ro zi im w y m a rc ie .
D ru g a część o b e jm u je n a s tę p u ją c e ro z d z ia ły : 1) E k sp lo z ja d e m o g ra fic z n a X X w ie k u (140— 162) ; 2) O g n ie m i m ieczem , czyli j a k c zło w ie k n iszczy ł p rz y ro d ę (163— 236) ; 3) K lę s k i i z g u b n e p rz e c iw d z ia ła n ia (237— 268) ; 4) A ta k o d p a d ó w p rz e m y sło w y c h (269— 299) ; 5) C z ło w ie k tw ó rc a sz tu c z n y c h b io cen o z (300—350) ; 6) G o s p o d a rk a ra b u n k o w a czy r a c j o n a ln e w y k o rz y s ta n ie z aso b ó w m o rs k ic h (351—391); 7) C z ło w ie k w p rz y ro d z ie (391—448). P rz e m ia n y w ś r o d o w is k u b io lo g ic z n y m ja k ie zaszły w E u ro p ie , A zji i A m e ry c e d o k o n a ły się w c ią g u k ilk u d ziesięcio leci. W w y n ik u ty c h p rz e m ia n , n is z c z y c ie lsk ie j d z ia ła ln o ś c i c z ło w ie k a — c z a se m n ie ś w ia d o m e j — w y g in ę ło do c h w ili o b e c n e j około 120 fo r m ssa k ó w i 150 fo r m p ta k ó w . „M o żn a m n ie m a ć , że d z ie s ią tk i fo r m (g a tu n k ó w i o d m ia n ) w y g a sło do 1700 r„ o k o ło 20 w X V III w ie k u ; t a s a m a ilość w la ta c h 1800— 1850; 50 w 1851— 1900 i ty le ż od 1901. Z ja w is k o to w c ią ż się n a sila . Ś re d n io w c ią g u stu le c ia je d n a fo r m a p ta s ia w y g a sa ro c z n ie “ .
Do g łó w n y c h p rz y c z y n w y g a s a n ia fo r m z w ie rz ę c y c h a u to r z a lic z a : p o lo w a n ie , p rz e m ia n y b io to p u , w p ro w a d z a n ie o b cy ch ro ś lin i z w ie rz ą t. W n a sz y c h c z a sa c h czło w ie k , r a t u ją c g in ą c e fo rm y z w ie rz ą t i ro ś lin , z a k ła d a re z e r w a ty ścisłe, p a r k i n a ro d o w e , r e z e r w a ty częścio w e i sp e c ja ln e . M im o tr o s k liw e j o p iek i n ie k tó re g a tu n k i n ie m o ż n a u ra to w a ć od w y m a rc ia .
Do w spółczesnych przyczyn niszczenia przyrody należy zaliczyć: n a d m ie rn e w ylesienie, w y p ala n ie buszu, zła gospodarka ro ln a i w odna, środki ow adobójcze, zanieczyszczanie w ód słodkich i m órz oraz po w ietrza, w p ro w ad zan ie zw ierząt i roślin do stałych ekosystem ów , co prow adzi do zaburzeń tego środow iska.
P ro b le m y z w ią z a n e z o c h ro n ą p rz y ro d y śc iśle w ią ż ą się z z a g a d n ie n ia m i u tr z y m a n ia się g a tu n k u lu d z k ie g o n a ziem i. W y p a d a p o d k re ś lić w r a z z b io lo g a m i, iż c z ło w ie k p o p e łn ił b łą d , sąd ząc, że m oże ig n o ro w a ć p rz y ro d ę i je j o gólne p ra w a . „ G d y b y c zło w ie k z a d a ł tr u d , m ó g łb y d ziesięć ra z y o d b u d o w a ć P a rte n o n , n ig d y je d n a k n ie o d tw o rz y łb y a n i je d n e g o k a n io n u u k s z ta łto w a n e g o ty s ią c le tn im i e ro z ja m i, g d z ie słońce, w ia tr y i w o d a z e sp a la ły s w o je w y s iłk i; n ie p rz y w ró c iłb y te ż ży cia lic z n y m z w ie rz ę to m , ż y ją c y m w a fr y k a ń s k ie j sa w a n n ie , d z ie ło m e w o lu c ji, k tó r a z a ta c z a ła z a k o la w c ią g u m ilio n ó w la t, z a n im jeszcze c z ło w ie k z a c z ą ł k ie łk o w a ć w g in ą c y m w p o m ro c e d z ie jó w rz ę d z ie m a le ń k ic h n a c z e ln y c h “. (451).
P r a c a D o rs ta d a ją c a b o g a ty i rz e te ln y m a te r ia ł in f o rm a c y jn y z z a k r e s u p aleozoologii, zoologii, zm u sz a c z y te ln ik a do re f le k s ji n a d p rz y sz ło śc ią c z ło w ie k a w z m ie n ia ją c y m się śro d o w is k u b io lo g iczn y m .
J. M . D ołęga
D rö sc h e r V. В., Ś w ia t z m y s łó w , z n ie m ie c k ie g o tłu m . B. W itk o w sk a ,
W P , W a rs z a w a 1971, s. 323.
P o w s ta n ie k s ią ż k i D rö s c h e ra in s p iro w a n e b y ło p rz e z m ię d z y n a ro d o w e s p o tk a n ie bio lo g ó w i te c h n ik ó w w D a y to n U SA , g d zie d y s k u s je k o n c e n tr o w a ły się g łó w n ie w o k ó ł p ro b le m ó w n a tu r y i d z ia ła n ia zm y słó w u z w ie rz ą t i lu d z i o ra z p ra k ty c z n e g o w y k o rz y s ta n ia te g o ty p u b a d a ń .
P r a c a D rö s c h e ra „ Ś w ia t z m y s łó w “ s k ła d a się z n a s tę p u ją c y c h czę ści: w p ie rw s z e j a u to r z a jm u je się z m y s łe m w z ro k u (8—80); w d ru g ie j o p is u je zm y sł c ie p ła i z im n a (82— 102) ; te m a te m części trz e c ie j je s t o d c z u w a n ie b ó lu (104— 120) ; w części c z w a rte j o m a w ia zm y sł w ę c h u i s m a k u (122— 176); w części p ią te j p rz y to c z o n e z o sta ły b a d a n ia n a d z m y s łe m s łu c h u , d o ty k u , głodu, sy to śc i (178—252); w o s ta tn ie j części z a w a r te s ą w y n ik i o b s e rw a c ji n a d o r ie n ta c ją p r z e s tr z e n n ą z w ie rz ą t
(254—319).
1. Z b o g a te g o m a te r ia łu z a w a rte g o w p ie rw s z e j części d o ty czą cej zm y s łu w z ro k u n a szczeg ó ln ą u w a g ę z a s łu g u ją b a d a n ia z w ie rz ą t ś w ie cą c y c h i w id z e n ie p rz e z n ie k tó re z n ic h w z o ró w ś w ie tln y c h .
A m e ry k a ń s k i b a d a c z g łę b in m o rsk ic h W . B eeb e n a p o d s ta w ie w ła s n y c h o b s e rw a c ji stw ie rd z a , że w śro d o w is k u w o d n y m e g z y s tu ją z w ie rz ę ta ze z m y s łe m w z ro k u i z w ie rz ę ta ślep e, k tó r e m a j ą ro z w in ię ty
