Bogdan Bakies
Poznanie metafizyczne a poznanie
potoczne
Studia Philosophiae Christianae 14/1, 109-116
S tu d ia P h ilo s o p h ia e C h ris tia n a e A T K
14(1978)1
Z ZAGADNIEŃ METAFIZYKI I TEORII POZNANIA
B O G D A N B A K IE SPoznanie metafizyczne a poznanie potoczne
W p ro w a d z e n ie . 1. Z a ry s w y b r a n y c h p o g lą d ó w p rz e d s ta w ic ie li to m iz m u e g z y ste n c ja ln e g o w k w e s tii o p a rc ia p o z n a n ia m e ta fiz y c z n e g o n a p o z n a
n iu p o to c z n y m . 2. P u n k t w y jś c ia m e ta f iz y k i a p o z n a n ie p o to czn e .
Wprowadzenie
J a k w ia d o m o sz e re g k ie r u n k ó w filo z o fic z n y c h w ro z m a ity sp o só b u s i ło w ało w ią z a ć p o z n a n ie filo z o fic z n e z m y ś le n ie m z d ro w o -ro z s ą d k o w y m . N a is tn ie n ie ta k ic h p o w ią z a ń w s k a z u je się ta k ż e w to m iz m ie e g z y s te n c ja ln y m . P r z e d s ta w ic ie le te g o o s ta tn ie g o z g a d z a ją się co do teg o , że p o z n a n ie m e ta fiz y c z n e n ie m o że — w ja k ik o lw ie k sp o só b — o p ie ra ć się n a n a u k a c h szczeg ó ło w y ch . O d rz u c a się m o żliw o ść w sz e lk ic h z w ią z k ó w ep iste m o lo g ic z n y c h i m e to d o lo g ic z n y c h m ię d z y ty m i d z ia ła m i w ied zy , a d o p u szcza je d y n ie z w ią z k i p sy ch o lo g iczn e. N a u k i m o g ą e w e n tu a ln ie p o d su w a ć filo zo fii p r o b le m a ty k ę , lu b p ro w o k o w a ć do je j u p r a w ia n ia , gdyż ic h te z y z a k ła d a ją — w z e w n ę trz n e j b a z ie n a u k i — te z y filo z o ficzne. R a c je w y s u w a n e na. p o p a rc ie te g o s ta n o w is k a są w p e łn i p rz e k o n y w u ją c e , p r z y n a jm n ie j je ś li c h o d zi o m e ta fiz y k ę o g ó ln ą. D la je j ce ló w o k a z u je się z u p e łn ie w y s ta r c z a ją c e u jm o w a n ie rz e c z y w is to śc i w a sp e k c ie o g ó ln o eg zy sten icjaln y m , w o b e c czego z b ę d n e je s t w n ik a n ie w tre ś c io w ą s tro n ę b y tó w . P e w n e k o m p lik a c je m o g ą w y s tą p ić p rz y tzw . m e ta fiz y k a c h szczeg ó ło w y ch , a le to ju ż s p r a w a o d rę b n a .
P o o d rz u c e n iu m o żliw o ści o p a rc ia p o z n a n ia m e ta fiz y c z n e g o n a p o z n a n iu n a u k o w y m , u p a tr y w a n ie d la n ieg o b a z y w p o z n a n iu z d ro w o ro z są d k o w y m w y d a je się czy m ś n a tu r a ln y m . A le t u od r a z u s p o ty k a m y się z p e w n ą tr u d n o ś c ią . G ilso n p is z e : „ to m iś c ie tr u d n ie j je s t p o w ie dzieć, czym je s t, niż czym n ie je s t z d ro w y r o z s ą d e k 1”. F r a n c u s k i to - m is ta , po o m ó w ie n iu ró ż n y c h sp o so b ó w ro z u m ie n ia w y ra ż e n ia , .zd ro w y ro z s ą d e k ” w s k a z u je , że u św . T o m a sz a n ie m o ż n a zn a le ź ć n ic , co m o ż n a
b y o k re ś lić ty m m ia n e m . R e la c jo n u je te ż sz e re g n ie u d a n y c h p ró b z a a d o p to w a n ia d o k tr y n y o z d ro w y m ro z s ą d k u do t o m iz m u 2. R o z w a ż a n ia G ilso n a s k ła n ia ją do p o s ta w ie n ia p y ta n ia : czy p o z n a n ie m e ta fiz y c z n e o p ie ra s ię n a p o z n a n iu p o to c z n y m ? 3 W n in ie js z y m a r t y k u le d o k o n a się p ró b y w y k a z a n ia , że n a p y ta n ie to n a le ż y u d z ie lić o d p o w ie d z i p r z e czącej. N ie m a n a u k i, k tó r a b y się n ie o p ie r a ła n a p o z n a n iu p o to c z n y m , je ś li p rz e z o p a r c ie m a się n a m y ś li f a k t, że p o z n a n ie p o to c z n e w y p rz e d z a p o z n a n ie n a u k o w e . P o z n a n ie p o to c z n e s ta n o w i e ta p , k tó re g o n ie d a się p o m in ą ć , e ta p d z ię k i k tó r e m u p r z y s tę p u ją c y do b a d a ń n a u k o w y c h d y s p o n u je z a so b e m p o d s ta w o w y c h p o ję ć o ra z p e w n y m i s p r a w n o ś c ia m i p o z n a w c z y m i, n a b y ty m i w p o z n a n iu p o to c z n y m . S tw ie r d z e n ie p o w y ż szego b y ło b y tr u iz m e m . C zy je d n a k , i w ja k im se n sie , m o ż n a m ó w ić o s e n s u s tr ic to o p a rc iu m e ta fiz y k i n a p o z n a n iu p o to c z n y m ?
1. Zarys wybranych poglądów przedstawicieli tomizmu egzystencjalnego w kwestii oparcia poznania metafizycznego na poznaniu potocznym
O to z n a c z ą c y te k s t M a r ita in a : „ p o u r le s th o m is te s , il f a u t d ire , q u ’il y a s o lid a r ité e n tr e le s e n s c o m m u n e t la p h ilo so p h ie e t e n m ê m e te m p s d is tin c tio n tr è s n e tte , p a r c e q u e la p h ilo s o p h ie e s t u n s a v o ir o ù les c e r titu d e s f o n d a m e n ta le s d u se n s c o m m u n se r e tr o u v e n t, m a is fo rm é e s p a r la ra is o n c r itiq u e e t à l’ê t a t s c ie n tifiq u e , e t q u i p ro lo n g e r a s a n s fin ces c e r titu d e s p a r le s n o u v e lle s d é c o u v e rte s e t les n o u v e l le s d é m o n s tra tio n s , e t q u i s ’a p p u ie to u t e n ti e r n o n p a s s u r l’a/utari(té d u se n s c o m m u n e t d e ses c ro y a n c e s , m a is s u r l ’é v id e n c e n é c e s s ita n te d es p rin c ip e s d o n t l’in te llig e n c e a l’in tu itio n .” 4 W e d łu g M a r ita in a z a te m filo z o fia d o k o n u je r e f le k s ji n a d p o z n a n ie m p o to c z n y m . S tą d m o ż n a ją n a z w a ć w p e w n y m s e n s ie jeg o k r y ty k ą , k tó r a e lim in u je b łę d n e m n ie m a n ia p o z n a n ia p o to czn e g o , z b liż a ją c się sto p n io w o do p r a w id ło w eg o ro z w ią z a n ia . M a r ita in w s k a z u je też, że o p ie r a m y się n a p o n z a n iu
2 Z ob. ta m ż e , 65— 79. 3 P o z n a n ie p o to c z n e c e c h u je się z d ro w y m ro z s ą d k ie m . S tą d s p o ty k a się c z ę sto z a m ie n n e u ż y w a n ie w y r a ż e ń „ p o z n a n ie p o to c z n e ” i „ p o z n a n ie z d ro w o ro z s ą d k o w e ” . K lu b e r ta n z r a d z i u n ik a ć p o s łu g iw a n ia s ię ty m o s ta tn im z d w ó c h p o w o d ó w : n ie p r z y d a tn y m d la filo z o fii ro z u m ie n ie m te g o w y r a ż e n ia fu n k c jo n u ją c y m w ję z y k u n a tu r a ln y m o ra z , p o n ie w a ż h is to ry c z n e jego z n a c z e n ie je s t n a d e r złożone. (Z ob. G. P . K lu b e r ta n z : In tr o d u c tio n to t h e p h ilo s o p h y o f b e in g , N e w Y o rk 1955, 270).
U z n a ją c tr a fn o ś ć ty c h u w a g p o z o s ta n ie m y t u p rz y z w ro c ie „ p o z n a n ie p o to c z n e ” .
4 J . M a r ita in : D is tin g u e r p o u r u n ir o u le s d e g ré s d u s a v o ir, P a r is 1946, 159. P o r. T e n ż e : E lé m e n ts d e p h ilo so p h ie , P a r i s 1921®, 87—Î94.
po to czn y m n ie d la jeg o a u to r y te t u , a le d la — u c h w y c o n e j p rz e z i n t e le k t — o c z y w isto śc i jeg o z asad .
P o d o b n e s ta n o w is k o z a jm u je K rą p ie c . P is z ą c , że w sz e lk ie p o z n a n ie n a u k o w e m u s i o p ie ra ć się n a p o z n a n iu p o to c z n y m p o d k re ś la , że z w ią zek p o z n a n ia p o to czn e g o z filo z o fic z n y m je s t śc iśle jsz y , g d y ż z a k re s obu ty c h p o z n a ń je s t je d n a k o w y — o b e jm u je c a łą rz e c z y w is to ść 5. P o d nosi te ż K rą p ie c m y ś l M a r ita in a u tr z y m u ją c , że p e w n e z a s a d y m y ś le nia p o to czn e g o d la te g o m o g ą s ta ć się ź ró d łe m m y ś le n ia filo z o fic z n e go, ponierw aż ic h tr e ś ć je s t s a m a p rz e z się o c z y w ista . D la tego „ n a le ż y p r z y ją ć p e w n e z d a n ia ja k o o c z y w iste z sa m e j in d u k cji.” 6 M o w a je s t o p ie r w s z y c h z a sa d a c h . F ilo z o fia je p r z e jm u je , a le p o n iew aż in d u k c ja , tr a d y c y jn ie p o ję ta , n ie m a w so b ie siły d o w o d o w e j, d lateg o z a d a n ie m filo z o fii je s t z a p re z e n to w a n ie o c z y w isto śc i ic h tr e ś c i. O d b y w a s ię to p rz y p o m o c y ro z u m o w a n ia e le n k ty a z n e g o . P o z a a d a p to w a n iu , w w y ż e j w s p o m n ia n y m sen sie, p ie r w s z y c h z a sa d do filozofii, m ożna p rz y s tą p ić d o o c e n y p o z o s ta ły c h o p in ii i p rz e ś w ia d c z e ń , ja k ic h d o sta rc z a p o z n a n ie p o to czn e . N a s tę p u je to , m ó w ią c n a jo g ó ln ie j, p rz e z sp ro w a d z e n ie ic h do z a s a d n ic z y c h p r a w b y tu , co p o z w a la w y e lim in o w ać b łę d n e p rz e k o n a n ia z a w a r te w p o z n a n iu p o to c z n y m . D la te g o n a te re n ie filo zo fii p o d d a je się w w ą tp liw o ś ć n a w e t to , co je s t p o w sz e c h nie p rz y jm o w a n e , p o w sz e c h n e p rz e k o n a n ie b o w ie m n ie m o że s ta n o w ić k ry te riu m p ra w d z iw o ś c i 7.
Do o m aw ian e g o z a g a d n ie n ia u s to s u n k o w u ją się ró w n ie ż in n i to m iś c i u p ra w ia ją c y e g z y s te n c ja ln ą te o r ię b y tu . P o m ija m p r z y ta c z a n ie ic h o p i nii, gdyż nie ró ż n ią się o n e z a sa d n ic z o o d c y to w a n y c h p o w y ż e j. W szy s tk ie te k s ty p o św ię c o n e s to s u n k o w i filo z o fii do p o z n a n ia p o to czn e g o z a w ie ra ją je d n a k n ie d o p o w ie d z e n ia i n ie ja s n o ś c i. S ta n o w ią w o b e c teg o p rz y k ła d n a to , ja k tr u d n o je s t p re c y z y jn ie o k re ś lić , n a czy m m a p o leg ać o p a rc ie filo zo fii n a p o z n a n iu p o to c z n y m . N ie w ia d o m o b o w ie m o sta te c z n ie , czy w s z y s tk ie p o to c z n e p r z e k o n a n ia p o d d a je się n a te r e n ie filo zo fii w e ry fik a c ji, czy te ż p e w n e — i to p o d s ta w o w e — z o s ta ją o s ta te c z n ie sfo rm u ło w a n e w p o z n a n iu p o to c z n y m 8. J e ś li ta k , to n ie u n ik n ę ło b y się d o g m a ty z m u filo zo fii. T a w y ja ś n ia ła b y ty lk o o b r a z ś w ia ta w y tw o rz o n y w p o z n a n iu p o to c z n y m , n a to m ia s t n ie b y ła b y w s ta n ie w ła sn y m i ś r o d k a m i w sz y s tk ic h p rz e k o n a ń ta m u tw o rz o n y c h p o tw ie r dzić lu b o b alić. Z a u w a ż m y ta k ż e , że — je ś li p e w n e p rz e k o n a n ia p o z n a
-5 Zob. M . A. K rą p ie c : R e a liz m lu d z k ie g o p o z n a n ia , P o z n a ń 19-59, 98. 6 T am że, 283. P rz e z „ in d u k c ję ” n a le ż y t u ro z u m ie ć a ry s to te le s o w s k ą epagoge. 7 Zob. ta m ż e , 106 n. 8 Zob. M . A. K rą p ie c : M e ta fiz y k a . Z a ry s p o d s ta w o w y c h z a g a d n ie ń , P o z n a ń 1966, 44.
n ia p o to czn e g o p o d d a w a ło b y się n a te r e n ie filo z o fii w e ry fik a c ji, in n e za ś p rz y jm o w a ło dila ic h o c z y w isto śc i — to m o ż n a ta k czynić b io rą c p od uwiaigę n ie ty lk o to, oo d a n e , a le ta k ż e w ja k i siposób je s t d a n e . Do teg o p o tr z e b a filo z o fic z n e j a n a liz y sp o so b u lu d z k ie g o p o z n a n ia , k tó r a to a n a liz a p e w n e m u ty p o w i .„ d a n ia ” o k a z a ła b y sw e z a u fa n ie . M ożna w p ra w d z ie t ę f u n k c ję filo z o fii p o d c ią g n ą ć p od to , co M a r ita in n a z y w a j e j k ry ty c z n o ś c ią , ch o cia ż ro d z i się w ą tp liw o ś ć , czy d o k o n u je się to n a d ro d z e r e f le k s ji n a d p o z n a n ie m p o to c z n y m . T u d o c h o d z im y do s p r a w y z a s a d n ic z e j: a lb o filo z o fia p o tr a f i z a p re z e n to w a ć o czy w isto ść tr e ś c i sw y c h tw ie r d z e ń w ła s n y m i śro d k a m i, alb o n ie . P r z y p ie rw s z e j z w y m ie n io n y c h m o ż liw o śc i o p a rc ie n a p o z n a n iu p o to c z n y m o k a z u je się z b ę d n e , p rz y d ru g ie j p o z n a n ie filo z o fic z n e p o z o s ta je p o z n a n ie m n ie u z a s a d n io n y m . N ie w id a ć z a te m ż a d n y c h k o rz y ś c i p ły n ą c y c h z o p a r cia filo z o fii n a p o z n a n iu p o to c z n y m . Z re s z tą fa k ty c z n e p o stę p o w a n ie b a d a w c z e p rz e p r o w a d z a n e w e g z y s te n c ja ln e j te o r ii b y tu n ie z a sa d z a się n a p o rz ą d k o w a n iu , a n a liz o w a n iu i u k r y ty c z n ia n iu p o g lą d ó w u k s z ta ł to w a n y c h w p o z n a n iu s p o n ta n ic z n y m ».
W ś w ie tle teg o , co w y ż e j p o w ie d z ia n o , n ie m o ż n a w y p o w ie d z i K r ą p - ca, iż b u d z i n ie p o k ó j ta k i sy s te m filo zo ficzn y , k tó re g o w y n ik i są sp rz e c z n e ze z d ro w y m r o z s ą d k ie m 10, ro z u m ie ć w te n sp o só b , że p o g lą d y filo z o fic z n e n a le ż y w e ry fik o w a ć p o p rz e z u z g a d n ia n ie ic h z z a s a d a m i m y ś le n ia po to czn eg o .
S u m u ją c p o w y ższe w y d a je się, że ty m k tó r z y g ło szą p o trz e b ę w s p a r c ia filo z o fii n a p o z n a n iu p o to c z n y m , ch o d zi p o p r o s tu o to, b y u p r a w ia ją c filo z o fię n ie z a g u b ić re a lis ty c z n e g o sp o s o b u m y ś le n ia , ty p o w eg o d la p o z n a n ia p o to czn e g o . M ó w ią c in a c z e j c h o d z i o u p r a w ia n ie filo zo fii re a lis ty c z n e j. Do ta k ie g o s ta n o w is k a s k ła n ia się o s ta te c z n ie G i l s o n u , a są d z ę , że m o ż n a ta k ż e z in te r p r e to w a ć w ty m d u c h u , c y to w a n e w y ż e j, te k s ty M a r ita in a i K rą p c a . J e ś li ta k , to n ie m o ż n a w te d y m ó w ić o ja k im k o lw ie k o p a rc iu filo z o fii n a p o z n a n iu p o to c z n y m . N a to m ia s t, je ś li c h c ia ło b y się w y e k sp o n o w a ć f a k t, że w r o z w a ż a n ia c h filo z o fic z n y c h p o d e jm u je s ię z a g a d n ie n ia w y ro s łe w p o z n a n iu sp o n ta n ic z n y m , to zale żn o ść m ię d z y ty m i ty p a m i p o z n a n ia b y ła b y ty lk o p sy ch o lo g iczn a. Z a te m ta k a sa m a , ja k a is tn ie je m ię d z y filo z o fią a n a u k a m i szczegóło w y m i.
9 B y łb y to s t y l filo z o fo w a n ia la n s o w a n y p rz e z M o o re ’a. Z ty m , że u niego p u n k te m w y jś c ia b y ły n ie po szczeg ó ln e z a g a d n ie n ia i ro z s trz y g n ię c ia , a le ję z y k , w k tó r y m z o s ta ły s f o rm u ło w a n e — m ia n o w ic ie ję z y k p o to c z n y . Zob. M. H e m p o liń s k i: B r y ty j s k a filo z o fia a n a lity c z n a , W a rs z a w a 1974, 43.
10 Zob. M. A. K rą p ie c : R e a liz m lu d z k ie g o p o z n a n ia , 98. n Z ob. E. G ilso n : dz. cy t., 78.
2. Punkt wyjścia metafizyki a poznanie potoczne O prócz w y ż e j w y m ie n io n y c h , n a s u w a się jeszcze in n e ro z u m ie n ie o p a r cia p o z n a n ia m e ta fiz y c z n e g o n a p o z n a n iu p o to c z n y m . C zy n ie je s t m ia n o w icie ta k , ż e w p u n k c ie w y jś c ia m e ta fiz y k i w y s tę p u ją te s a m e a k ty p o zn aw cze, k tó r e s ta n o w ią ta k ż e z a lą ż e k w s z e lk ie g o p o z n a n ia p o to c z nego? 12 C h o d z i o s ą d y e g z y s te n c ja ln e b e z p o ś re d n ie , s tw ie r d z a ją c e is tn ie nie p o szcz e g ó ln y c h z m y s ło w y c h k o n k re tó w . W e d łu g z g o d n e j o p in ii to - m istó w e g z y s te n c ja ln y c h is tn ie n ie p o s ia d a w b y c ie p r y m a t n ie ty lk o o n to lo g iczn y , lecz ta k ż e e p is te m o lo g ic z n y 13. W ia d o m o je d n a k , że w n a u k a c h szczeg ó ło w y ch p o p r z e s ta je się n a p r z e ś w ia d c z e n iu o is tn ie n iu p r z e d m io tu d a n e g o w sp o s trz e ż e n iu , n a to m ia s t is tn ie n ie to n ie z a tr z y m u je n a so b ie u w a g i p o z n a w c z e j. B a d a się ta m od r a z u tr e ś ć tego, co is tn ie je. J e ś li z a te m b y ło b y ta k , że z a ró w n o w p o z n a n iu p o to c z n y m , j a k w m e ta fiz y c z n y m is tn ie n ie w y s u w a się n a p ie rw s z y p la n , w o b e c czego — w o b u ty c h p o z n a n ia c h — n a ty c h m ia s t, n a b a z ie sp o s trz e ż e n ia , d o c h o dzi do jeg o św ia d o m e j a f ir m a c ji w są d z ie e g z y s te n c ja ln y m , to z w ią z e k p o z n a n ia m e ta fiz y c z n e g o z p o to c z n y m b y łb y s iln ie z a a k c e n to w a n y .
P rz y jrz y jm y się b liż e j z a ry s o w a n e m u z a g a d n ie n iu . M o żn a w y ró ż n ić p rz y n a jm n ie j tr z y ty p y s ą d ó w e g z y s te n c ja ln y c h b e z p o ś re d n ic h , ze w z g lę du n a s to p ie ń u w y ra ź n ie n ia tr e ś c i u . P ie r w s z y z n ic h , ty p u „coś je s t” , w y d a w a n y je s t, w b r e w p o z o ro m , b a rd z o rz a d k o w p o z n a n iu p o to czn y m . Z w y k le z a d o w a la m y się p rz e ś w ia d c z e n ie m o is tn ie n iu d a n e g o p rz e d m io tu , z a w a rty m w jeg o s p o s trz e ż e n iu i n ie d o c h o d z i do św ia d o m e j a f ir m a c ji is tn ie n ia , czy li do w y d a n ia s ą d u e g z y ste n c ja ln e g o . A fir m a c ja ta w y s tę p u je w s y tu a c ja c h w y ją tk o w y c h , g d y n ie je s te ś m y w s ta n ie o d c z y ta ć k w a lif ik a c ji tr e ś c io w e j sp o strz e ż o n e g o p rz e d m io tu (n a p r z y k ła d , g d y p rz e d m io t z n a jd u je się w z n a c z n y m o d d a le n iu lu b s p o s trz e g a n ie p rz e b ie g a p rz y n ie d o s ta te c z n y m o św ie tle n iu ). N a w e t w te d y je d n a k a k c e n ty w są d a c h e g z y s te n c ja ln y c h w y d a n y c h w p o z n a n iu p o to c z n y m 12 P o d o b n ą m y ś l z n a jd u je M o ra w ie c u M a r ita in a : „ G d y c h o d z i o m e ta fiz y k ę , w e d łu g M a r ita in a , z d a n ia m i w y jś c io w y m i s ą z d a n ia u jm u ją c e n a jb a r d z ie j p ro s te i b a n a ln e , a le ró w n o c z e ś n ie n a jb a r d z ie j p e w n e d a n e e m p iry c z n e . D a n e t e n a z y w a M a r ita in f a k ta m i. S ą to w ię c z d a n ia o f a k ta c h , k tó r e m o ż n a o k re ś lić n a z w ą „ m e ta fiz y k a ln y c h f a k t ó w w y j śc io w y c h ” ... J a k o ta k ie n a le ż ą d o d z ie d z in y p o z n a n ia z d ro w o ro z s ą d k o w ego.” E. M o ra w ie c : R o la in t u ic j i w p r z y jm o w a n iu za ło ż e ń w m e ta f i zyce o g ó ln ej u J . M a r ita in a , W a rs z a w a 1974, 104.
13 „ e x is te n c e e st la s o u rc e p r e m iè r e d e l ’in te llig ib ilité ” . J . M a r ita in : C ount t r a it é de l’e x is te n c e e t d e l’e x is ta n t, P a r is 1947 59. P o r. M. A. K rą p ie c : M e ta fiz y k a , 96.
14 Zob. m ó j a r t y k u ł „ S ą d y e g z y s te n c ja ln e a p u n k t w y jś c ia m e t a f i zy k i” , z a m ieszczo n y w n in ie js z y m n u m e r z e „ S tu d ia P h ilo s o p h ia e C h r i s tia n a e ”. P o n iż e j z a k ła d a s ię ta k ż e p rz e p r o w a d z o n e t a m ro z w a ż a n ia n a te m a t s to s u n k u s ą d ó w e g z y s te n c ja ln y c h d o s p o s trz e ż e ń .
p a d a ją g d zie in d z ie j, n iż w w y d a n y c h n a te r e n ie m e ta fiz y k i. M e ta fi z y k a in te r e s u je w p ie rw s z y m rz ę d z ie is tn ie n ie , b r a n e o czy w iście w z d y s ta n s o w a n iu do tre ś c i, k tó r a n ie m o ż e być, ze z ro z u m ia ły c h w zg lęd ó w , p o m in ię ta . W p o z n a n iu p o to c z n y m n a to m ia s t in t e r e s u j e n a s ow o „co ś”. N a s ta w ia m y się o d r a z u n a ro z s z y fro w a n ie jeg o z a w a rto ś c i tre śc io w e j, g d y ż je s t to p o tr z e b n e d la ż y c io w e j p ra x is .
W p o z n a n iu p o to c z n y m n ie w y s tę p u ją w ła ś c iw ie s ą d y e g z y s te n c ja ln e d ru g ie g o ty p u . C h o d zi tu o s ą d y ,w k tó r y c h o k r e ś la się , ja k i je s t p r z e d m io t, k tó re g o is tn ie n ie s tw ie rd z a m y . P o w s ta ją orne z s ą d u e g z y s te n c ja l nego „coś je s t” , p o p rz e z o k re ś le n ie c h a r a k te r y s ty c z n y c h c e c h p rz y s łu g u ją c y c h o w e m u „ c o ś” . W p o z n a n iu p o to c z n y m n ie d o ch o d zi do ic h u k o n s ty tu o w a n ia d la te g o , że do o d c z y ta n ia tr e ś c i p rz e d m io tu p r z y s tę p u je siię z w y k le od r a z u n a b a z ie sp o s trz e ż e n ia , b ez — p o p rz e d z a ją c e go o w e o d c z y ta n ie — s tw ie rd z e n ia is tn ie n ia sp o s trz e ż o n e g o p rz e d m io tu . D ochodzi z a te m je d y n ie do w y d a n ia , n a p o d s ta w ie sp o s trz e ż e n ia , sz e re g u s ą d ó w o rz e c z n ik o w y c h . J e ż e li n a to m ia s t z a c h o d z i o p is a n a w y żej s y tu a c ja w y ją tk o w a , w k tó r e j s ą d y o rz e c z n ik o w e w y d a je m y n ie n a p o d s ta w ie sp o s trz e ż e n ia , a le po u p rz e d n im w y d a n iu s ą d u e g z y s te n c ja ln e g o ty p u „coś je s t ” — to n a w e t w te d y n ie d o c h o d z i do u k o n s ty tu o w a n ia s ą d u e g z y ste n c ja ln e g o d ru g ie g o ty p u . P o s tw ie rd z e n iu b o w ie m , że p rz e d m io to w i p r z y s łu g u ją cech y ti..tn, n ie p o d e jm u je m y ju ż w p o z n a n iu p o to c z n y m k w e s tii is tn ie n ia o w eg o k o m p le k s u tre śc i, ja k o całości. P o d o b n ie p rz e d s ta w ia s ię s y tu a c ja , je ś li ch o d zi o s ą d y e g z y s te n c ja ln e trz e c ie g o ty p u . W s ą d a c h ty c h je s t ju ż o k re ś lo n e n ie ty lk o j a k i je s t p rz e d m io t, k tó re g o is tn ie n ie s tw ie rd z a m y , a le c z y m te n p rz e d m io t je s t. R o lę p o d m io tó w ty c h s ą d ó w p e łn ią z a te m p o ję c ia . W p o z n a n iu p o to c z n y m je d n a k tw o rz y m y z w y k le p o ję c ie p rz e d m io tu n a p o d s ta w ie sp o s trz e ż e ń . N ie p o p rz e d z a m y teg o z a b ie g u św ia d o m y m s tw ie rd z e n ie m is tn ie n ia p rz e d m io tu , a le p o p rz e s ta je m y n a p rz e ś w ia d c z e n iu o jeg o i s t n ie n iu , k tó r e to p rz e ś w ia d c z e n ie p o ch o d zi ze sp o s trz e ż e n ia . T rz e b a je d n a k zaz n a c z y ć , że te g o t y p u s ą d y e g z y s te n c ja ln e m o g ą s ię p o ja w ić w p o z n a n iu p o to c z n y m . J e ś li b o w ie m ja k iś p rz e d m io t je s t n a m ju ż z n a n y , to p rz y p o w tó rn y m (lu b n -ty m ) k o n ta k c ie z n im m o żem y w y d a ć od r a z u są d e g z y s te n c ja ln y , n a p rz y k ła d : „p ies je s t” . A le z a u w a ż m y , że i w ty m w y p a d k u m a m y do c z y n ie n ia z s y tu a c ją w y ją tk o w ą , b o w ie m n a jc z ę ś c ie j p o p rz e s ta n ie m y n a s p o s trz e ż e n iu z n a jo m e g o p r z e d m io tu . I n a czej je s t je d y n ie , g d y s y tu a c ja n a s z a s k a k u je , n a p rz y k ła d p ie s z g in ą ł i o d n a la z ł się. W te d y is to tn ie d o c h o d z i do s tw ie rd z e n ia „ p ie s je s t” . I tu je d n a k ch o d zi r a c z e j o p o d k re ś le n ie o b e c n o śc i p s a w d a n y m m ie j scu , a n ie o s tw ie rd z e n ie je g o is tn ie n ia w ogóle. K o n k lu d u ją c tr z e b a s tw ie rd z ić , że c h o c ia ż is tn ie n ie rz e c z y d a n e je s t n a m b e z p o śre d n io w s p o s trz e ż e n ia c h zm y sło w y ch , to je d n a k w p o z n a
n iu p o to c z n y m n ie z a tr z y m u je ono n a so b ie u w a g i p o z n a w c z e j. W s k u te k teg o n ie d o ch o d zi z w y k le do jeg o św ia d o m e g o s tw ie rd z e n ia , p o przez w y d a n ie s ą d ó w e g z y s te n c ja ln y c h . Iinaczej w m e ta fiz y c e , k tó r a b a d a rz e c z y w is to ść w a s p e k c ie is tn ie n ia . W je j p u n k c ie w y jś c ia tr z e ba z a te m o w o is tn ie n ie u ją ć .D la te g o p ie r w s z y m i s ą d a m i, ja k ie się w m e ta fiz y c e n a p o d s ta w ie sp o s trz e ż e ń w y d a je , są s ą d y e g z y s te n c ja ln e , s tw ie rd z a ją c e is tn ie n ie rzeczy . S ą d y te s ta n o w ią z a te m s p e c y fik ę m e ta fiz y k i, w y ró ż n ia ją c ą ją n ie ty lk o o d p o z n a n ia w n a u k a c h szczegóło w ych, a le ta k ż e od p o z n a n ia p o to czn eg o . G d y b y p ie rw s z e a k ty p o z n a w cze c h a r a k te r y s ty c z n e d la m e ta fiz y k i, b y ły ta k ie s a m e , j a k a k ty p o zn aw cze d o k o n y w a n e w p o z n a n iu p o to c z n y m , to p o z n a n ie m e ta fiz y c z ne w sw e j p ie rw s z e j fa z ie u jm o w a n ia rz e c z y w is to śc i b y ło b y p o z n a n ie m p o to czn y m . T y m c z a s e m p r a w d ą je s t ty lk o , że m e ta fiz y k a , a ż do o p r a c o w a n ia p o ję c ia b y tu , k tó r e je s t je j p ie rw s z y m p o ję c ie m te o re ty c z n y m , p o s łu g u je się ję z y k ie m p o to c z n y m 15. A le o p e ro w a n ie ję z y k ie m p o to c z nym n ie je s t ró w n o z n a c z n e z d o k o n y w a n ie m p o z n a n ia p o to czn e g o . P o zn an ie m e ta fiz y c z n e w p u n k c ie w y jś c ia n ie u to ż s a m ia s ię z p o z n a n ie m poto czn y m d la te g o , że ch o c ia ż w y ja ś n ia n ie p o ja w ia się w m e ta fiz y c e d opiero po o p ra c o w a n iu p o ję c ia b y tu (gdyż d o k o n u je się w jeg o a s p e k cie) — to je d n a k d o k o n a n ie o p is u ś w ia ta m u s i p rz y g o to w a ć g r u n t pod ow o w y ja ś n ia n ie 1. N a s tę p u je to p o p rz e z u jm o w a n ie ty c h m o m e n tó w b y to w y ch , k tó r e są w a ż n e d la je j tw ie r d z e ń , a n ie ty c h , k tó r e s ą is to tn e d la p o stę p o w a n ia życiow ego.
O czy w iste je s t, że m e ta fiz y k a ja k o n a u k a n ie a p r io r y c z n a m u s i m ieć e m p iry c z n y p u n k t w y jś c ia . J e j f a k t y w y jś c io w e d la te g o je d n a k m o ż n a n a z w a ć fa k ta m i m e ta fiz y k a ln y m i, p o n ie w a ż o d p o c z ą tk u n o szą n a so b ie p ię tn o a s p e k tu , p o d k tó r y m m e ta fiz y k a u jm u je rz e c z y w is to ść . S tą d w n io sek , że n ie m o ż n a m ó w ić o o p a rc iu m e ta fiz y k i n a p o z n a n iu p o to czn y m ta k ż e w ,tym se n s ie , że w je j p u n k c ie w y jś c ia d o k o n u je się p o z n a n ia potocznego.
Metaphysisches Erkenntnis und Umgangs Erkenntnis
(Z u s a m m e n fa s s u n g )
P h ilo so p h e n , D ie E x is te n z ia l T h e o rie d e s D a s e in s b e a r b e ite n , h e b e n ein e P ro b e a u f, d a s V e rh ä ltn is d es M e ta p h y s is c h e n E r k e n n tn is z u m
15 T rz e b a p o d k re ś lić , że o d n o si się to ty lk o d o p u n k tu w y jś c ia m e tafizy k i. J u ż w s y s te m ie c h o c ia ż b y n a w e t /W yrażenia ję z y k a p o to czn e g o i ję z y k a m e ta fiz y k i b y ły t a k i e s a m e , a n a w e t ic h r e g u ły s y n ta k ty c z n e , to je d n a k ró ż n ią się re g u ły s e n s u o c h a r a k t e r z e s e m a n ty c z n y m . Z ob. S. K a m iń s k i: O d e fin ic ja c h w s y s te m ie m e ta fiz y k i o g ó ln e j, „ R o c z n ik i F i lozoficzne K U L ” 8 (1Θ60) z. 1, 82.
U m g a n g s E r k e n n tn is z u b e s tim m e n . I m e r s te n P a r a g r a p h d e s A r tik e ls b e r i c h te t m a n k u rz , A n s ic h te n M a r ita i n ’s, K r ą p ie c u n d G ils o n ’s in d ie s e r S a c h e . A n a ly s e d e r d a r g e s te llte n A n s c h a u u n g h a t z u m V o rsc h la g g e f ü r t d a s m a n U n te rs tü tz u n g d es M e ta p h y s is c h e n E r k e n n tn is ü b e r U m g a n g s E r k e n n tn is s e n s u s tr ic to n ic h t s p r e c h e n k a n n . M a n k a n n n u r betonein d a s m a n im b e a r b e ite n d e r P h ilo s o p h ie r e a lis tis c h e D e n k e n s a r t n ic h t v e r lie r e n so ll, d ie ty p is c h f ü r d a s U m g a n g s E rk e n n tn is ist. Im z w e ite n P a r a g r a p h e r w ä g t main d ie S a c h e o b ic h s im A u sg a n g s p u n k t d e r M e ta p h y s ik d a s U m g a n g s E r k e n n tn is v o llb rin g t. D ie M e ta p h y s ik b e d ie n t s ic h w ir k lic h m it d e r U m g a n g s s p ra c h e in e in f ü h r e n d e r d a r s te lk m g d e r W elt. S ie f a s s t d ie D a se in s M o m e n te , w ic h tig e f ü r ih r e B e h a u p tu n g , u n d n ic h t z u m L e b e n s F o r ts c h r e ite n . D a r u m s in d d ie E r k e n n tn is A k te , n u tz b a r f ü r I h r e z w e c k e — E x is te n z ia le U r te ile — ih r e a u s s c h lie s s lic h e E ig e n tü m lic h k e it. M e ta p h y s is c h e s E rk e n n tn is v o rz ie h e n sie n ic h t n u r v o n E r k e n n tn is in a lle n a n d e r e n W is s e n s c h a fte n , s o n d e r n a u c h v o m U m g a n g s E rk e n n tn is u n d s o g a r sc h o n im A u s g a n g s p u n k t.
M A R IA N JA W O R S K I
Problem fenomenologii realistycznej
(W z w ią z k u z k s ią ż k ą A n d rz e ja P ó łta w s k ie g o : Ś w ia t — S p o s tr z e ż e n ie — Ś w ia d o m o ś ć ) . 1
M o żn a w y o d rę b n ić d w ie i n t e r p r e ta c je filo z o fic z n e j m y ś li E d m u n d a H u s s e rla . J e d n a u p a t r u j e w n ie j g ig a n ty c z n ą p ró b ę w y jś c ia p o z a k l a sy c z n ą a lt e r n a t y w ę : re a liz m — id e a liz m . T a k i n t e r p r e t u j e d z ie ło H u s s e r la inp. d e W a e lh e n s. D ru g a in t e r p r e ta c ja u p a t r u j e w m y ś li H u s s e rla n a jb a r d z ie j r a d y k a l n ą fo r m ę id e a liz m u tr a n s c e n d e n ta ln e g o , w y p r a c o w a n eg o po ra z p ie r w s z y p rz e z K a n t a 2. T ą d r u g ą in te r p r e ta c ję re p r e z e n t u j e m . in. A. R e m a c h , C o n ra d -M a rtiu s , E d. S te in , a u n a s w P o lsc e R . In g a r d e n . Z p u n k tu w id z e n ia h is to ry c z n e g o t a d r u g a in t e r p r e ta c ja je s t n a j w c z e śn ie jsz a . T o w ła ś n ie w y r a ź n a id e a lis ty c z n a te n d e n c ja H u s s e rla z a ry s o w u ją c a się w to m ie p ie r w s z y m I d e i c z y s te j fe n o m e n o lo g ii (1913) s p o w o d o w a ła z a w ó d w g ru p ie fe n o m e n o lo g ó w z G e ty n g i n a s ta w io n y c h re a lis ty c z n ie . S y tu a c ję , ja k a się w te d y w y tw o rz y ła , o p is u je R. I n g a r d e n n a s tę p u ją c o : „ C z y ta liśm y je (Id e e c z y s te j fe n o m e n o lo g ii, K się g a
1 A n d rz e j P ó łta w s k i: Ś w ia t — S p o s tr z e ż e n ie — Ś w ia d o m o ść . F e n o m e n o lo g ic z n a k o n c e p c ja ś w ia d o m o ś c i a r e a liz m , W a rs z a w a 1973, 476.
2 J e a n - D o m in iq u e R o b e rt, re c e n z ja : R e u b e n G u ile a r d , D e la p h é n o m é n o lo g ie ά la sc ie n c e d e la C ro ix , L ’itin é r a ir e d ’E d ith S te in , L e u v e n , 380, w : „ R e v u e P h ilo s o p h iq u e d e L o u v a in ”, 1976 (N o v em b re) 665— 666.
