Kategoria słuszności w wykładni prawa

Kategoria słuszności w wykładni

prawa

Studia Iuridica Lublinensia 15, 45-56

SŁUSZNOŚĆ A PRAWO 1. Relacje podstawowe

W

artość słuszności, stanowiąc kryterium związane z zasadniczymi etycz-nymi ocenami dobra, nie pozostaje obojętna dla pojmowania prawa, niezależnie od założeń doktrynalnych co do ujmowania istoty prawa. Związek jest jednak alternatywny – słuszność stanowi element definicyjny pra-wa albo ekskluzywnie, albo inkluzywnie, dodatkowo przy różnej skali włączenia tego kryterium w pojmowanie istoty prawa.

Relacja ekskluzywności łączy się z koncepcją klasycznego pozytywizmu prawniczego, a jej bodaj najmocniejszym wyrazem jest wiązanie przez twórcę XIX doktryny pozytywistycznej, Johna Austina, istoty prawa z władzą suwerena, rozkazem, obowiązkiem jego wykonania oraz sankcją.1 _{Nie oznacza to rzecz}

ja-sna odżegnywania się od przypisywania kryteriom moralnym jakiejkolwiek roli w funkcjonowaniu zjawiska prawnego, ale mówiąc skrótowo, zawsze będzie to „wchodzenie” kryterium słuszności do obrotu prawnego jako odrębnego ontolo-gicznie składnika zewnętrznego (pozaprawnego).

Relacja inkluzywności, łącząca się z koncepcjami prawnonaturalnymi, nie-zależnie od tego, czy przypisuje im się charakter teologiczny, czy świecki (hu-manistyczny), wprowadza kryterium słuszności do definicji prawa w ten sposób, że za prawo uznaje jedynie tę regulację normatywną, które spełnia test słuszno-ści. Skoro więc istota prawa zasadza się na idei słuszności, mniej istotne jest to,

1 _{Por. J. Austin, The Province of Jurisprudence Determined and Uses of the Study of}

Jurispru-dence, New York 1965, s. 15 i n.; G. L. Seidler, Doktryny prawne imperializmu, Lublin 1979, s. 17.

l

eszeK

l

eszczyńsKi

Kategoria słuszności w wykładni prawa

Category of equity in interpretation of the law

w jaki sposób kryterium to przejawia się jako kryterium „wewnętrzne” w po-szczególnych działaniach i rezultatach tworzenia i stosowania prawa czy elemen-tach obrotu prawnego (realizowania i przestrzegania prawa).

Atrakcyjność możliwości oceniania rezultatów działań prawodawcy, znacze-nie koncepcji realistycznych w prawie, odwołujących się do faktów społecznych oraz przeżyć jednostkowych i grupowych jako istoty prawa, a także występowanie różnych rodzajów praktyki i konstrukcji normatywnych uwzględniających w róż-ny sposób wartość słuszności, spowodowały częściowe włączanie słuszności do istoty prawa, także przy zasadniczym pozostawaniu na stanowisku pozytywizmu, tym razem już nazywanego wyrafinowanym, miękkim czy właśnie inkluzywnym. Widać to we współczesnych koncepcjach zarówno G. Radbrucha, jak i H. L. A. Harta, R. Dworkina, J. Raza czy wielu innych badaczy i autorów.2 _{Z jednej strony}

wzbogaca to dyskusję, ale z drugiej – zaciera ostrzejsze podziały doktrynalne, upodabniając twierdzenia podstawowe, wyprowadzane przez poszczególne kon-cepcje. W rezultacie trudno byłoby dziś znaleźć rozbudowaną koncepcję prawa, która nie uwzględniałaby w jakimś zakresie, jako element istoty czy zwłaszcza poszczególnych składników zjawiska prawnego, kryterium słuszności (określo-nych jej przejawów) jako emanacji roli wartości moral(określo-nych w prawie.

2. Kategoria słuszności jako element praktycznych rozumowań prawniczych

Dostrzeganie roli kategorii słuszności nie nastręcza większych trudności od strony praktycznego dyskursu prawniczego. Dotyczy to zarówno tworzenia, jak i stosowania prawa.

Kategoria słuszności od strony tworzenia prawa stanowi niemożliwy do zakwestionowania aksjologiczny czynnik kształtujący treść prawa – zarówno w głębszym kontekście kształtowania społecznej moralności konwencjonalnej oraz trwałych postaw moralnych podmiotów uczestniczących w procesach legi-slacyjnych, jak i bardziej konkretnych podstaw dokonywania wyborów określo-nych rozwiązań prawodawczych, mających aksjologiczną konotację. Stanowić to może tym samym podstawę wyróżniania, z punktu widzenia rezultatu działań prawodawczych, wpływu całościowego oraz wpływu „punktowego”.

Rozróżnienie wpływu całościowego i punktowego ma także sens w odniesie-niu do stosowania prawa. Powstawanie bowiem orzecznictwa słusznościowego, jako opartego wyłącznie na kryterium słuszności, bez udziału sformalizowanych kryteriów prawnych, kształtującego się na skutek powstania potrzeby uświado-mionej przez uczestników obrotu prawnego, bez bezpośredniego udziału

prawo-2 _{Por. M. Zirk-Sadowski, Wprowadzenie do filozofii prawa, Kraków 2000, s. 197 i n.; J.} Stel-mach, J. Sarkowicz, Filozofia prawa XIX i XX wieku, Kraków 1998, s. 21 i n.

dawcy pozytywnego, stanowi przykład wpływu całościowego, tworzącego rodzaj alternatywnego, a po części także konkurencyjnego w stosunku do sformalizo-wanego obrotu sposobu podejmowania decyzji prawnych.3 _{Fakt, że nie jest to}

tylko kategoria historyczna, odnosząca się do prawa rzymskiego czy prawa an-gielskiego, lecz występująca w pewnym zakresie także współcześnie, zarówno w postaci nawiązywania do equity law, jak i w postaci różnych form alterna-tywnego rozwiązywania sporów, świadczy o wadze tego rodzaju wpływu na ten aspekt funkcjonowania prawa jako całości.4

Niezależnie jednak od wskazanego powyżej rodzaju wpływu, argumenty ze słuszności wchodzą do podstaw orzekania w sposób punktowy, na gruncie woli prawodawcy pozytywnego, odsyłającego do tego kryterium w postaci general-nych klauzul odsyłających lub ingeneral-nych konstrukcji otwierających pole poszukiwań normatywnej podstawy decyzji. Ten rodzaj wpływu zachodzi w głównym nurcie decydowania prawnego, w ramach sformalizowanych procesów stosowania pra-wa nie tylko sądowego, ale także administracyjnego (przy wykorzystaniu kon-strukcji uznania administracyjnego) i jest charakterystyczny nie tylko dla gałęzi prawa prywatnego (w której powstał), ale także w dziedzinie prawa publiczne-go. Punktowy charakter wykorzystania kryterium słuszności w tym typie decy-dowania wiąże się zatem z „punktowością” odsyłania prawodawczego. Dotyczy to jednak przede wszystkim odesłań w przepisach szczegółowych, związanych ze stosowaniem konkretnej instytucji prawnej, bowiem konstruowanie podstaw odwoływania się do kategorii słuszności w przepisach ogólnych aktów podsta-wowych dla danej gałęzi prawa czy całego systemu prawnego, czyli w sposób maksymalnie szeroki5_{, zbliża tę postać wykorzystania kategorii słuszności do}

pewnych aspektów wspomnianego wyżej orzecznictwa słusznościowego. W związku z treścią odesłań można rozróżnić wskazywane przez prawodawcę kryteria słusznościowe z nazwy (względy czy zasady słuszności), kryteria słusz-nościowe korzystające z innych nazw, ale wskazujące na kryteria moralne (zasady współżycia społecznego, dobre obyczaje) oraz kryteria słusznościowe nawiązują-ce nazwą do wartości moralnych, ale zawierająnawiązują-ce potencjalnie także inne wartości (zasady sprawiedliwości społecznej, interes społeczny, interes publiczny).

3 _{Por. H. Kupiszewski, Prawo rzymskie, Warszawa 1988, s. 178 i n., 227 i n.; M. Kuryłowicz,}

Prawo i obyczaje w starożytnym Rzymie, Lublin 1994, s. 14 i n.; W. M. Bartel, Z dziejów angielskiej equity, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1964, t. 16, z. 1, s. 340 i n.; I. C. Kamiński, Słuszność i prawo. Szkic prawnoporównawczy, Kraków 2003, s. 80 i n.; J. Zajadło (red.), Leksykon współ-czesnej teorii i filozofii prawa, Warszawa 2007, s. 311–313.

4 _{Por. A. Korybski, Alternatywne rozwiązywanie sporów w USA, Lublin 1993, passim.} 5 _{Por. np. art. 1, 2 oraz 4 szwajcarskiego kodeksu cywilnego z 1907 r., odwołujące się do zasad} prawa, zasad dobrej wiary i kryterium słuszności – Billigkeit (por. L. Leszczyński, Tworzenie

3. Kryterium słuszności w stosowaniu i wykładni prawa

W dalszej części opracowania przedmiotem rozważań i analiz będzie rola ka-tegorii słuszności w wykładni prawa, dokonywanej w toku podejmowania decyzji stosowania prawa (wykładni operatywnej) w ramach korzystania z konstrukcji generalnych klauzul odsyłających. Założenie podstawowe opiera się na przyjęciu, że kategoria słuszności, jako wartość zewnętrzna w stosunku do sformalizowa-nych kryteriów systemu prawnego (systemu przepisów prawsformalizowa-nych), nieinkorporo-wana do tego systemu przez prawodawcę w postaci dokonania już na etapie legi-slacji wyborów aksjologicznych, staje się składnikiem rozumowań prawniczych podmiotów stosujących prawo, wpływając tym samym na treść normatywnej podstawy decyzji stosowania prawa (orzeczenia sądowego czy decyzji admini-stracyjnej).

Drugorzędną sprawą w tym kontekście jest nazwa kryterium, poprzez któ-re wartość słuszności „wchodzi” do procesu decyzyjnego i podstaw decyzji ten proces kończącej. Może to być bowiem wprost kryterium zasad czy względów słuszności, ale także może to być kryterium zasad współżycia społecznego (w sto-sunku do których teza o związku z orzecznictwem słusznościowym jest wyraźnie podnoszona6_{), czy inne kryterium. Nie jest także wykluczone, że w roli takiej}

wy-stąpi kryterium sprawiedliwości, które także wyznaczając aksjologię zewnętrzną stosowania prawa, stanowi samodzielne kryterium odsyłania (np. art. 2 Konsty-tucji RP) na tyle szerokie i ogólne, że może, przy nielegalistycznym rozumieniu sprawiedliwości7_{, zmieścić w sobie inne kryteria pozasystemowe, w tym także}

kryterium słuszności. Tym samym rozszerza się pole zastosowań kategorii słusz-ności, które oryginalnie wiążąc się z gałęziami prawa prywatnego i wskazując na kryterium moralne, mogą stanowić element rozumowań interpretacyjnych także w gałęziach prawa publicznego.

Koncepcja walidacyjno-derywacyjna wykładni operatywnej zakłada objęcie rozumowaniami interpretacyjnymi zarówno fazy wyboru źródła rekonstrukcji normatywnej podstawy decyzji, jak i samej rekonstrukcji tej podstawy z zaak-ceptowanych w konkretnym procesie decyzyjnym źródeł (faza druga i trzecia wykładni). Tym dwóm podstawowym fazom wykładni w ramach tej koncepcji towarzyszą dodatkowo, jako faza pierwsza, faza intuicji interpretacyjnych oraz, jako faza czwarta, faza decyzyjnej redukcji interpretacyjnej.8 _{Udział i wpływ}

ka-tegorii słuszności jest możliwy we wszystkich powyżej wskazanych fazach

wy-6 _{Por. I. C. Kamiński, op.cit., s. 62 i n.; L. Leszczyński, Stosowanie generalnych klauzul}

odsy-łających, Kraków 2001, s. 70 i n., 416 i n.

7 _{Por. J. Wróblewski, Wartości a decyzja sądowa, Wrocław 1973, s. 183 i n.; S. Tkacz,}

Rozumie-nie sprawiedliwości w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, Katowice 2003, passim.

8 _{Szerzej o tym układzie argumentacji interpretacyjnych por. L. Leszczyński, Zagadnienia}

kładni operatywnej, chociaż dokonuje się w różnej skali. Niewątpliwie najwięk-sze znaczenie ma ta kategoria wówczas, gdy staje się wyłącznym argumentem walidacyjnym procesu decyzyjnego w postaci odwołania się przez decydenta do reguły moralnej jako jedynego źródła zrekonstruowania podstawy rozstrzygnięcia przedłożonego przez strony sporu. Oznacza to wówczas, że decyzja stosowania prawa oparta została na kryterium słuszności.

W pozostałych fazach wpływ ma inny charakter. Rola kategorii słuszności jako kryterium wskazanego przez prawodawcę w postaci generalnych klauzul odsyłających jest jednak szczególnie istotna w fazie derywacyjnej wykładni, tre-ścią której jest rekonstrukcja normatywnej podstawy decyzji stosowania prawa i gdzie skupia się wykładnia sensu stricto. Jest on tu nie tylko znaczący, ale także najbardziej złożony i dlatego na nim będą koncentrować się dalsze fragmenty niniejszego opracowania.

ROLA KRYTERIUM SŁUSZNOŚCI

W REKONSTRUKCJI NORMATYWNEJ PODSTAWY DECYZJI 1. Wpływ na poszczególne reguły wykładni

Modelowo udział kategorii słuszności w rekonstrukcji normatywnej podsta-wy decyzji polega na tym, że normatywna konstrukcja, podsta-wyrażona w postaci ge-neralnej klauzuli odsyłającej (np. art. 5 k.c., pozwalający wykorzystać kryterium zasad współżycia społecznego czy art. 7 k.p.a., wskazujący na kryterium interesu społecznego czy słusznego interesu obywateli), wpływa na przebieg i na wynik tej rekonstrukcji. W przeciwieństwie do orzecznictwa słusznościowego, kryterium aksjologiczne nie staje się tu wyłącznym składnikiem treści wzoru zachowania, lecz w jakimś sensie współtworzy ten wzór w powiązaniu z kryteriami stricte prawnymi. Można powiedzieć w uproszczeniu, że modyfikuje te kryteria stricti

iuris, uzupełniając je, ale także korygując ich wpływ na ostateczny kształt normy

(podstawy decyzji).

Kryteria słusznościowe występują w różnym zakresie i skali w ramach róż-nych reguł derywacji. Stosunkowo najsłabiej wpływają na wykorzystanie reguł językowych zarówno semantycznych, jak i syntaktycznych. Oba te rodzaje bo-wiem odwołują się do argumentów lingwistycznych, korzystając z odniesień aksjologicznych jedynie wtedy, gdy sam przepis prawny zawiera wyrażenie wskazujące na aksjologię. Podobnie, stosunkowo słaby jest udział aksjologii w określaniu relacji systemowo-strukturalnych, kierujących się własnymi cecha-mi odkrywającycecha-mi zasady budowy systemu oraz więzi cecha-między jego elementacecha-mi. Argumenty aksjologiczne mogą odgrywać pewną, chociaż nie decydującą rolę w rozstrzyganiu kolizji między składnikami systemu wówczas, gdy odwołanie

się do klasycznych reguł systemowo-strukturalnych nie będzie skuteczne. Można zatem powiedzieć, że jeśli idzie o wykładnię przepisów prawnych, wszystkie reguły podstawowe rekonstrukcji normy z tego źródła, odwołujące się do argu-mentów językowych i systemowo-strukturalnych, wykorzystują argument słusz-nościowy jedynie posiłkowo.

Proporcja wykorzystania zmienia się w sytuacji odwołania się do pozosta-łych reguł wykładni (derywacji). Zarówno bowiem odwołanie się do argumentu z aksjologii systemowej, jak i do argumentu z celu prawodawcy czy to z momen-tu powstawania regulacji, czy to celu akmomen-tualnego, argument słusznościowy może wystąpić już wyraźniej i w sposób decydujący o wyniku derywacji. Dotyczy to także reguł funkcjonalnych, których zastosowanie oznacza akceptację przez in-terpretatora przewidywanych funkcji normy w znaczeniu przez niego przyjętym, a sama akceptacja może opierać się na określonym rozumieniu słuszności. Obec-ność argumentów słusznościowych w ramach tych reguł powoduje, że stają się one nie tylko składnikiem modyfikującym (uzupełniająco-korygującym) reguły językowe i systemowe, ale także składnikiem kontekstu, w ramach którego należy określać wyniki zastosowania wszystkich innych reguł.

Najbardziej decydująca i samodzielna rola kryteriów słusznościowych ma miejsce w przypadku odwołania się do aksjologii otwartej. Zwykle ma to miejsce wówczas, gdy źródłem rekonstrukcji normatywnej podstawy decyzji jest obok przepisów prawnych i ewentualnie innych decyzji stosowania prawa kryterium pozaprawne, powołane przez prawodawcę w postaci generalnej klauzuli odsyła-jącej. Wprawdzie nie wszystkie klauzule odsyłające odwołują się do reguł moral-nych, posiadających kontekst słusznościowy (mogą tu bowiem wystąpić kryteria polityczne czy gospodarcze, a także odwołanie się do zwyczajów), niemniej wy-korzystanie kryteriów moralnych ma z jednej strony miejsce najczęściej, a z dru-giej, nawet jeśli nie stanowi jedynego kryterium, może wystąpić jako element powiązany z innymi wartościami. W przypadku reguł aksjologii otwartej to argu-ment słusznościowy staje się podstawowym, na równi z arguargu-mentami językowy-mi i systemowyjęzykowy-mi, przechodząc na wcześniejsze niż uzupełniająco-korygujące etapy budowania wyniku wykładni.

Obserwację roli kryterium słuszności w wykładni należy zrelatywizować do trzech rodzajów rozumowań interpretacyjnych, pełniących nie tylko różne funk-cje w procesie wykładni, ale także wywołujących różne role kategorii słuszności. Pierwszym rozumowaniem jest ustalenie znaczenia językowego (klaryfikacji zna-czeniowej) danych zwrotów normatywnych, w tym także tych, które wskazują na kryterium słusznościowe (2.). Drugim – rekonstrukcja treści jednostkowej regu-ły, sformułowanej w wyodrębnionej jednostce redakcyjnej tekstu prawnego (3.). I wreszcie trzecim – rekonstrukcja pełnego wzoru zachowania, złożonego zwykle z kilku reguł jednostkowych, służąca zarówno kwalifikacji stanu faktycznego, jak i ustaleniu normatywnych konsekwencji tej kwalifikacji (4.).

2. Ustalanie znaczeń wyrażeń normatywnych

Ustalenie treści wyrażenia normatywnego opiera się na wykorzystaniu kryte-riów semantycznych. Decydują zatem właściwości semantyczne, a odwoływanie się do kategorii słuszności nie może bezpośrednio wpływać na treść pojęć praw-nych (np. leasing, najem, pozwolenie na budowę itp.). W szczególności dotyczy to kategorii jurydycznych, które mają na tyle ukształtowane znaczenie prawne, że odwołanie się do kategorii pozasystemowych, w tym do słuszności, nie jest potrzebne dla ustalenia znaczenia językowego.

Są jednak rodzaje pojęć, które zawierają w sobie element mniej lub bardziej wyraźnego wartościowania moralnego (pokrzywdzony, odszkodowanie, godność człowieka) lub też są kształtowane przy odwołaniu się do takiego wartościowania w ten sposób, że bez wyrażenia oceny pojęcie takie byłoby pojęciem pustym. Przykładem konstrukcji ostatniego rodzaju jest pojęcie nadużycia prawa podmio-towego (art. 5 k.c.), które zawierać może w sobie niezgodność z zasadami współ-życia społecznego, mogąc w ten sposób stanowić samodzielne kryterium kwalifi-kacji danego zachowania jako mieszczącego się w pojęciu nadużycia tego prawa. W przypadku pierwszego z powyższych rodzajów pojęć kryteria słusznościowe (moralne) będą dopełniać w określonym zakresie treść takiego pojęcia, natomiast w przypadku drugim – stanowić będą istotę określenia tej treści.

Niezależnie od powyższych rozróżnień, kryteria słusznościowe odgrywają podstawową rolę przy klaryfikacji znaczenia zwrotu normatywnego, wskazują-cego na odesłanie pozasystemowe, w postaci np. ustalenia treści kryterium poza-prawnego określonego przez prawodawcę w postaci zasad współżycia społecz-nego, dobrych obyczajów, względów słuszności itp. Nie jest możliwe ustalenie treści takich kryteriów bez odwołania się do aksjologii otwartej (pozasystemo-wej), mającej swe punkty odniesienia w wartościach moralności konwencjonal-nej, zasadach prawnonaturalnych, aksjologii religijnej czy także, w sprzyjających warunkach, ideologii politycznej (chociaż tu wchodzą nieco inne mechanizmy i efekty ustaleń). W tym sensie argumenty z aksjologii otwartej odgrywają rolę podstawową (zasadniczą).

Brak takiego odesłania nie powoduje jednak braku roli tych kryteriów przy ustalaniu znaczeń wyrażeń normatywnych, tyle że jest to rola kontekstowa lub modyfikująca, w zależności od aksjologicznej zawartości danej instytucji praw-nej, która podlega stosowaniu (jest przedmiotem procesu decyzyjnego).

3. Rekonstrukcja reguły jednostkowej

Kryteria słusznościowe mogą się wiązać także z rekonstrukcją reguły jednost-kowej, która następnie wejdzie w skład pełnej normatywnej podstawy decyzji (normy do zastosowania).

Po pierwsze, dotyczyć to będzie sytuacji, gdy w ramach regulacji normatyw-nej znajdzie się odesłanie pozasystemowe, decydujące o najbardziej istotnych składnikach zrekonstruowanej normy. Tak jak to ma miejsce w przypadku reguły z art. 5 k.c., gdzie kryteria zasad współżycia, występując obok kryterium spo-łeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa, kreują konstrukcję nadużycia pra-wa podmiotowego. Podobne rozwiązania znajdujemy w regulacjach art. 58 § 1, art. 65 § 1 czy art. 354 § 1 k.c. W pewnym sensie podobnymi regułami jednostko-wymi są generalne wskazania dla organów państwa, płynące z art. 2 Konstytucji czy art. 7 k.p.a., w ramach których są także wykorzystane kryteria słusznościowe (sprawiedliwość społeczna, interes społeczny, słuszny interes obywateli).

Po drugie, kryteria słusznościowe mogą stać się elementem zasady prawa. Widoczne już to było w ramach pierwszej grupy wpływu, wskazanej powyżej. Wszystkie te reguły są bowiem jednocześnie zasadami całego porządku praw-nego (art. 2 Konstytucji), całej gałęzi (art. 5 k.c. czy art. 7 k.p.a.) lub części ga-łęzi (art. 354 k.c.). Zaciera się jednocześnie struktura brzegu aksjologicznego pomiędzy aksjologią systemu prawnego (wewnątrzprawną aksjologią wyrażaną przez zasady prawa) a aksjologią otwartą, pozasystemową (wyrażaną przez kry-teria odsyłające, w tym słusznościowe). Pewien udział aksjologii słusznościowej można związać z zasadami prawa, nawet jeśli przepisy je kreujące bezpośred-nio do odesłań pozasystemowych nie nawiązują (np. zasada pogłębiania zaufania do państwa z art. 8 k.p.a. czy zasad informowania strony o działaniach organów i wyjaśniania stronom zasadności przesłanek tego działania z art. 9 oraz z art. 11 k.p.a.).

Po trzecie, kryteria słusznościowe mogą stać się elementem normy programo-wo-zadaniowej, nawet jeśli nie są w tekście formułującym tę normę bezpośred-nio wyrażone. Nawiązując w ten sposób do aksjologii zasad prawa, na których te normy się opierają, a często wprost ją tworzą, łączą argumentację aksjolo- giczną z argumentacją celowościową (w przypadku norm programowych) czy funkcjonalnych (w przypadku norm zadaniowych). W ten sam sposób ustalana jest treść zwrotów normatywnych zawartych w preambułach, jeśli te wskazują na aksjologię.

Rozróżnienia powyższe powinny zostać uzupełnione o dostrzeżenie różnicy w rekonstruowaniu poszczególnych rodzajów norm.

Kryteria słusznościowe nie odgrywają istotnej roli w rekonstrukcji reguły kompetencyjnej, której istota odnosi się do wykorzystania argumentów stricti

iuris.

Interpretacyjna rola tych kryteriów w ustalaniu treści reguł proceduralnych zależy m.in. od tego, czy prawodawca odsyła przy konstruowaniu szczegóło-wej reguły proceduralnej do kryterium pozasystemowego, którego treść może być ustalona w oparciu o kategorię słusznościową (np. zasady współżycia

spo-łecznego jako kryterium dopuszczalności cofnięcia pozwu na gruncie art. 203 § 4 k.p.c. czy interes społeczny jako kryterium oceny dopuszczalności umorze-nia postępowaumorze-nia administracyjnego na gruncie art. 105 § 2 k.p.a.), lub też czy kryterium takie występuje jako składnik zasady prawa, stosowanej do wszyst-kich postępowań w ramach danej regulacji (np. interes społeczny jako podstawa udziału prokuratora w postępowaniu cywilnym na gruncie art. 7 k.p.c. czy kry-teria interesu społecznego oraz słusznego interesu obywateli jako ogólne krykry-teria uwzględniane przy załatwianiu sprawy administracyjnej na gruncie art. 7 k.p.a.).

Stosunkowo najszersze możliwości daje materialnoprawna podstawa decyzji stosowania prawa. Tu bowiem kryterium słusznościowe lub kryterium z nim po-wiązane może pojawiać się jako element reguły szczegółowej (np. art. 140 k.c.), jako element reguły ogólnej (np. art. 5 k.c.) lub też jako element zasady prawa, i to o charakterze ogólnosystemowym (art. 2 Konstytucji).

4. Rekonstrukcja pełnej normatywnej podstawy decyzji

Rekonstrukcja reguł jednostkowych, niezależnie od tego, czy są one regu-łami kompetencyjnymi, proceduralnymi czy materialnoprawnymi, prowadzi do ukształtowania pełnej normatywnej podstawy decyzji stosowania prawa, złożonej zwykle z kilku reguł jednostkowych, zrekonstruowanych głównie z przepisów prawnych, ale także z innych decyzji stosowania prawa (precedensy). Wymaga to odróżnienia kilku rodzajów i momentów wpływu kategorii słuszności na treść podstawy decyzji.

Pierwszy z nich wiąże się z bezpośrednim udziałem kryteriów moralnych w kształtowaniu tej treści. Wymaga to odwołania się w przepisie prawnym do kryterium pozasystemowego, co powoduje, że udział w budowie treści podsta-wy decyzji ma także argument z aksjologii otwartej, określony przez kryterium pozasystemowe, oparte w jakimś zakresie na regule słuszności. Jak powiedziano wcześniej, w odniesieniu do zwykłych procesów stosowania prawa nie jest to rola samodzielna w znaczeniu walidacyjnym, która upoważniałaby do przyjęcia, że jakaś decyzja stosowania prawa może być podjęta wyłącznie na podstawie kry-terium słuszności. Krykry-terium takie stanowi element współdziałający z krykry-terium wewnątrzprawnym, co nie oznacza, że jest to w każdym przypadku kryterium dodatkowe, a jedynie modyfikujące kryteria stricti iuris. W pewnych instytucjach prawnych będzie to rola decydująca (np. przy ustalaniu obowiązku alimentacyj-nego na gruncie art. 144 § 2 k.r. i o.).

Drugi z nich wiąże się z pośrednim udziałem aksjologii otwartej w określaniu akceptowanej przez interpretatora funkcji społecznej, jaką pełnić będzie norma o treści przez niego przyjętej. Niezależnie od ewentualnych powiązań z aksjologią prawną, naturalne przy określeniu akceptowanej funkcji takiego wzoru

zachowa-nia będzie odwołanie się do aksjologii społecznej, której elementem wyrażezachowa-nia jest kryterium słusznościowe.

Trzeci z kolei rodzaj odwołuje się do argumentu z celu prawodawcy. Może on być powiązany z kryterium słuszności w dwojaki sposób. Po pierwsze, po-przez odczytanie założeń aksjologiczno-teleologicznych prawodawcy i odwoła-nie się do prawodawczej koncepcji słuszności (przy założeniu, że da się ją ustalić m.in. poprzez aksjologiczną konsekwencję prawodawcy) oraz po drugie, poprzez potraktowanie samych odesłań pozasystemowych, tak od strony ich nazw, jak i umiejscowienia w systemie regulacji, jako wyrażenie celu prawodawczego od-syłania do tej kategorii w określonym kontekście normatywnym (gałęzi, aktu czy miejsca w tym akcie).

Rodzaj czwarty udziału kategorii słuszności w wykładni wiąże się z jej udzia-łem w określaniu treści zasad prawa i współoddziaływaniu w kształtowaniu ak-sjologii spełniającej cechy zarówno akak-sjologii wewnątrzprawnej (zasady prawa), jak i pozasystemowej (odesłania pozaprawne). Widać to szczególnie przy odesła-niach umiejscowionych w przepisach ogólnych danych aktów czy gałęzi (art. 2 Konstytucji, art. 7 k.p.a., art. 5 k.c.), co powoduje kształtowanie się, z natury swo-jej nieostrej, aksjologii brzegowej, znajdującej się pomiędzy systemem a „poza-systemem”. Udział kryterium słuszności w wykorzystaniu takich konstrukcji jak analogia iuris czy inferencje aksjologiczne stanowi egzemplifikację tej roli.

I wreszcie rodzaj piąty – wskazujący na pewien, raczej potencjalny udział kryterium słuszności jako kryterium rozstrzygania kolizji między normami zre-konstruowanymi z przepisów prawnych. Także tu współdziałanie z zasadami pra-wa (aksjologią wewnątrzprawną) wydaje się określać model tego udziału.

KONKLUZJE I UWAGI PORÓWNAWCZE 1. Kilka konkluzji ogólnych

Jeśli idzie o najbardziej ogólne skutki wpływu kategorii słuszności na wy-kładnię prawa, kilka z nich należałoby podkreślić.

Po pierwsze, wykorzystanie kryterium słuszności może zmieniać modelową kolejność wykorzystania reguł wykładni, przesuwając argumenty z aksjologii ogólnej na początkowy etap wykładni, jeśli wykorzystanie to wiąże się z odesła-niem pozasystemowym dokonanym przez prawodawcę w akcie normatywnym.

Po drugie, obecność tej kategorii może wzmacniać rolę reguł celowościo-wych i funkcjonalnych, nadając im charakter reguł kontekstocelowościo-wych, a nawet pod-stawowych, wówczas gdy rekonstruowana podstawa decyzji zawiera odesłanie pozasystemowe lub normę programową. Wzmacnia także współoddziaływanie z aksjologią prawną, niekiedy prowadząc do konieczności określenia sytuacji gra-nicznych.

Po trzecie, stosunkowo najsłabiej wpływa ona na zmiany w zakresie wykorzy-stania reguł językowych oraz systemowo-strukturalnych w wykładni, poza przy-padkami ustalenia znaczenia wyrażenia normatywnego, zawierającego odesłanie czy udział w rozstrzyganiu kolizji pomiędzy argumentami prawnymi.

Po czwarte, odwoływanie się do kryterium słuszności powoduje osłabienie potencjału koncepcji izomorfii i rozumienia bezpośredniego, bowiem przy włą-czeniu jej do procesu wykładni nie jest możliwe przyjęcie tezy o takiej jasności obiektu interpretacji, która prowadzi do braku potrzeby dokonywania wykładni. Stanowi to tym samym wzmocnienie koncepcji omnia sunt interpretanda oraz tezy, że wykładni dokonuje się zawsze, tyle że w różnej skali, głębokości, szero-kości i innych pomiarach jej „skomplikowania”.

2. Podstawowe relatywizacje modelu ogólnego

Powyższe konstatacje ogólne, aby pełniej oddawały możliwe warianty wpły-wu, winny być nałożone na czynniki różnicujące procesy i właściwości powsta-wania i stosopowsta-wania prawa, a także struktury jego systemu. Kilka z nich należy przynajmniej zasygnalizować.

Po pierwsze, kategoria słuszności inny będzie miała wpływ w prawie krajo-wym (do którego odnosił się powyższy model), a inny w prawie międzynarodo-wym. W tym ostatnim bowiem zaznaczona musi być zarówno samodzielność ak-sjologii jako „pozaprzepisowego” źródła prawa, jak i szerszy brzeg aksjologiczny pomiędzy aksjologią wewnętrzną a pozasystemową (z powodu roli niepisanych zasad prawa), co zmienia relację pomiędzy tymi aksjologiami, zwłaszcza w pro-cesach decyzyjnych.

Po drugie, różnice wpływu muszą być widoczne także w ramach zastoso-wań kategorii słuszności w różnych gałęziach prawa krajowego. Wskazywano na zależności pomiędzy prawem prywatnym, w którym kategoria słuszności urzeczywistnia się najpełniej, a prawem publicznym, w ramach którego łączy się z kategoriami interesu społecznego czy publicznego oraz kategorią sprawiedli-wości społecznej. Na tym tle szczególna sytuacja występuje w prawie karnym, gdzie kategoria słuszności z jednej strony wchodzi w normatywną definicję czynu zabronionego, a z drugiej odgrywa rolę posiłkowego kryterium wyboru i wymiaru konsekwencji (art. 53 k.k.).

Po trzecie, rola kategorii słuszności zależeć będzie od typu stosowania prawa. Wpływ na wykładnię sądową, dla której budowany był powyższy model, chociaż zależny od poziomu instancji, w której odbywa się stosowanie i wykładnia opera-tywna prawa, może się opierać na wyeliminowaniu wpływu polityki stosowania prawa czy realizacji określonych celów politycznych. Te zaś, stanowiąc kwin-tesencję stosowania prawa w administracyjno-kierowniczym typie, przesądzają

o swoistym uwikłaniu teleologicznym i politycznym zarówno ustalania treści tego kryterium, jak i jego roli w wykładni stosowanej normy.

Po czwarte, wpływ kategorii słuszności zależy od rodzaju systemu politycz-nego. Właściwości systemu demokratycznego, niezależnie od jego wersji, odpo-wiadają powyższym rozwiązaniom modelowym, wiążąc sposób odczytania treści kryterium co do zasady z moralnością konwencjonalną (społeczną), nawet jeśli wiąże się ono z uwzględnieniem sędziowskiego rozumienia słuszności. Właści-wości systemu autorytarnego powodują różny stopień upolitycznienia rozumienia słuszności oraz jej roli w procesie decyzyjnym, poddając te procesy kontroli poli-tycznej, także w wykładni prawa prywatnego.

Po piąte wreszcie, stabilność tego rozumienia oraz roli interpretacyjnej za-leży od tego, czy w danym porządku społecznym i prawnym można mówić o stabilności rozwiązań normatywnych i podstaw aksjologicznych czy też próbu-je się określić rolę tej kategorii w sytuacji głębokiej zmiany społecznej. W ramach tej ostatniej zarówno rozumienie treści kryterium, jak i jego rola interpretacyjna jest chwiejna, zmienna co do głębokości wpływu oraz kierunków wpływu, a te ostatnie zależą także od tego, czy zmiana ta prowadzi do kształtowania się (lub powrotu) cech systemu demokratycznego czy autokratycznego.

SUMMARY

The category of equity, having different normative names given by legislator and being an external value in relation to formalized criteria of the legal system, becomes the part of legal consi-derations of entities applying the law. That implies its impact on the contents of normative grounds of the decision implementing the law (a judgment of the court or an administrative decision) through the course of interpretation.

The contribution of this category appears in few modifications of the general model of inter-pretation. First of all, it may change the model order of using the rules of interpretation, treating arguments of general axiology as the first step of interpretation. Secondly, it may strengthen the role of teleological and functional rules, giving them the character of basic rules when reconstructed grounds of decision include extra-legal references or program-type norm (policies). Thirdly, it may influence changes in the use and significance of linguistic or systemic rules in the interpretation. Finally, it weakens the potential of the conception of isomorphy and direct comprehension, because bringing the criterion of equity to the process of interpretation makes the thesis clara non sunt

inter-pretanda ineffective. Consequently, it strengthens the omnia sunt interinter-pretanda conception and the

thesis that interpretation is made always but to the different extent, with different depth, width and other dimensions of its “complexity”.

The above-mentioned features appear in different scales, depending on the branch of the law (domestic law compared to international law, private law compared to public law) and types of administration of the law (judicial vs. administrative), hinging on political and legal system (de-mocratic vs. autocratic) and its stability (a situation of homeostasis compared to a situation of deep social change).